İlhan Başgöz

Profesör, Araştırmacı Yazar, Akademisyen, Çevirmen, Halk Bilimci (Folklor Araştırmacısı)

Doğum
Eğitim
Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü
Diğer İsimler
Mehmet İlhan Başgöz, M. İlhan Başgöz

Halkbilimci. Akademisyen, Profesör, Araştırmacı Yazar, Çevirmen. 1923, Gemerek / Sivas doğumlu. Tam adı Mehmet İlhan Başgöz olup, kimi yazılarında M. İlhan Başgöz imzasını da kullandı. Babası ilkokul öğretmeni Hasan Efendi, annesi Cadoğlu Türkmenlerinden Zeycan Hanım’dır. 1928’de Harf Devrimi yapıldığı sırada millet mekteplerinde okuma yazma öğrendi. On bir yaşındayken ailesi Sivas’ın merkezine göç edince ilk ve ortaöğrenimini burada tamamladı (1940). Yükseköğrenimini A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde (1945) yaptı. Aynı fakültede 1946’dan 1950’ye kadar Prof. Pertev Naili Boratav’ın asistanı olarak çalıştı. 1948’de kurulan Türk Folkloru ve Halk Edebiyatı Kürsüsü’nün düzenlediği araştırmalara katıldı, doktora çalışmasına başladı. “Biyografik Türk Halk Hikâyeleri / Kahramanları, Teşekkülleri, Saz Şairlerinin Eserleri ile Münasebetleri” adlı tez çalışmasıyla doktora çalışmasını tamamladı (1949). Bu arada Folklor ve Halk Edebiyatı Kürsüsü’nün kapatılması üzerine, burslu okuduğu için, Tokat Lisesi’ne edebiyat öğretmeni olarak atandı (1950); ancak iki yıl sonra buradan da çıkarıldı.

Başgöz, Ankara’ya döndüğünde askere gitmek üzere başvuruda bulundu. Bu arada, Türk Ceza Yasasının 141. Maddesine aykırı eylemde bulunmak savıyla tutuklandı, yargılandı ve iki yıl hüküm giydi. Sekiz ay tutuklu kaldıktan sonra aftan yararlanarak serbest kaldı (1953). Askerliğini bitirdikten sonra bir süre çeşitli işlerde çalıştı, İngiltere’ye giderek bu ülkede araştırmalar yaptı. 1960’ta Ford Vakfı bursuyla Amerika Birleşik Devletleri’ne giderek oraya yerleşti.  İki yıl Los Angeles, iki yıl da California Berkeley Üniversitesi’nde araştırmacı olarak çalıştı. 1965’te Indiana Üniversitesinin Ural-Altay Dilleri Bölümü’ne öğretim üyesi oldu. 1967’de doçentliğe, 1976’da profesörlüğe yükseldi ve Amerika Folklor Derneği onur üyeliğine seçildi (1983). Ardından Türkiye’ye dönerek bir süre de Boğaziçi Üniversitesi’nde Türk edebiyatı dersleri verdi. 1997’de emekli oluncaya kadar bu üniversitedeki görevlerine devam eden Başgöz, 1998’den sonra Bilkent Üniversitesi’nde konuk öğretim üyesi olarak görev yaptı ve daha sonra Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi’ne geçti. Daha sonra yeniden Ankara’ya dönerek çalışmalarını Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nde sürdürdü.

İlhan Başgöz, 1943 yılından itibaren, başta Doğu Anadolu Bölgesi (Kars ve Erzurum) olmak üzere, pek çok yerden derlediği destan, halk öyküleri, atasözleri, bilmeceler, türkülerin yanı sıra gölge oyunu, kukla, halk dansları konulu filmlerden oluşan zengin bir belgelik oluşturdu. Yaşadığı yüzyıl ve gösterdiği farklı kimlikler konusunda henüz hakkında görüş birliğine varılamayan Karacaoğlan konusunda “Karacaoğlan geleneği” olarak özetlediği görüşleriyle bir şairin kişisellikten anonimleşmeye gidişini ele aldı. Yunus Emre, Pir Sultan Abdal gibi birçok şairle ilgili olarak yapılacak çalışmalarda yararlı olabilecek bu görüş, araştırmacılar arasında da ilgi topladı. Başgöz’ün halk edebiyatı araştırmalarına yaptığı katkılardan biri de sözlü kaynaklardan derlenen malzemenin bir anlatı olarak ortamı ve gelenek faktörleriyle incelenmesi gerektiğini örnekleriyle vurgulamasıdır. Türk ve dünya bilmece araştırmalarına on üç binden fazla tasnif edilmiş Türk bilmecesini A. Tietze ile yayımlayarak (Bilmece: A. Corpus of Turkish Riddles, 1973) katkıda bulundu. Türk halk öykülerini incelerken de, V. Propp tarafından geliştirilen tip ve motif odaklı yapısal araştırma yöntemine, incelemelerinde öykü kahramanlarının temel eylemlerinin “kriz, değişim, arama, engeller, çözülüş, birleşme” başlıkları altında düzenlenmesine katkıda bulundu. Türk halk öykülerini; “ailenin parçalanması, yeni bir aile için savaşım ve yeni bir ailenin kurulması” olarak üç temel bölüm altında inceleyen Başgöz, bu bölümleri kahramanların eylemleri ile birleştirir.

Nasrettin Hoca konusundaki yaklaşımı kimi çevrelerde tepkiyle karşılanan Başgöz, Nasrettin Hoca fıkralarının yüzyılların birikimiyle olgunlaşmış bir nükte geleneğinin diller ve kültürler arası gelişmelerle oluştuğu görüşündedir. Yaşamış Nasrettin Hoca ile bu birikimlerle olgunlaşıp zenginleşerek yaşayan/yaşatılan Nasrettin Hoca’nın gerçekçi bir biçimde çözümlenmesinden yanadır. 1997’den itibaren Güre’de (Edremit-Balıkesir) her yaz halkbilim ve halk edebiyatıyla ilgili yaz kursları düzenleyen Başgöz, katılan araştırmacı ve bilim insanlarına kendi çalışmalarında uyguladığı yöntemleri ve bilim alanındaki yeni gelişmeleri aktardı.

Başgöz’ün yazıları, Türkiye’de Dost, Yeni Ufuklar, Türk Dili, Milliyet-Sanat gibi dergilerde yer aldı. Kendisine 1997 yılında Kültür Bakanlığının Üstün Hizmet Ödülü, 2000 yılında Hacı Bektaş Veli Dostluk ve Barış Ödülü ve 2004 yılında TÜBA Bilim Ödülü verildi.

 

Prof. İlhan Başgöz İçin Ne Dediler?

 

”Cumhuriyetle birlikte büyük ivme kazanan folklor çalışmaları, Pertev Naili Boratav'ın Köroğlu Destanı / Halk Hikâyeleri ile Hikâyeciliği gibi tek tük öncü örnekler bir yana, daha çok gereçlerin derlenmesi düzeyinde kalmıştır. Söz konusu çalışmaların gereksiz değil, yetersiz olduğunu vurgulamak için belirtiyorum bunu. Bireşim için üzerinde çalışılacak gereçlerin el altında bulunması zorunlu yoksa. Sözünü ettiğim eksiklik, işlenebilecek niceliğe erişmiş bulunmasına karşın, o gereçlerin işlenmemesidir. Böyle bir gereksinim duyulmadı değil. Duyuldu. Onu karşılamak için folklor, akademik öğretimin bünyesine alındı. Ancak ve ne yazık ki uzun ömürlü olmadı bu. Yakın tarihimizin en önemli siyasal davası olan ve ‘soğuk savaş stratejisi’nin ilk sinyallerinin verildiği ‘Yücel-Öner Davası’nda, ‘halk kültürü’ne ilgi de, sakıncalı / tehlikeli bir eğilim olarak sunuldu. (...) Prof. İlhan Başgöz, folklora gönül vermiş, bu alanda çaba harcamış ve alanın çilesini çekmişlerden. Boratav'ın asistanı olarak çıkıyor yola. Kürsünün kaldırılmasından sonra öğretmen olarak dolaştığı Anadolu kentlerinde yaptığı derlemelerle sürdürmeye çalışıyor yolculuğunu. Aradığı çalışma ortamını ise, ne yazık ki, 1960'da Ford Foundation bursu ile gittiği Amerika'da bulabilmiştir.” (Mehmet Ergün)

 

BAŞLICA ESERLERİ:

 

İnceleme-Araştırma:

 

Doğu Anadolu’da Folklor Denemeleri (1947), İzahlı Türk Edebiyatı Antolojisi (1956), Türk Halk Edebiyatı (1952), Köroğlu (1957), Educational Problems of Turkey 1920-40 (H. E. Wilson ile, 1967, Türkçe Birinci Basım: Türkiye Cumhuriyetinde Eğitim ve Atatürk, 1968 /  İkinci Basım: Türkiye’nin Eğitim Çıkmazı ve Atatürk: Sorunlar-Çözüm Aramaları-Uygulamalar (1995),  Turkish Folklore (1970), Karacaoğlan (1977), Âşık Ali İzzet Özkan (1979), Yunus Emre (1990),  Türk Bilmeceleri I-II-III (1993), Turkish Folklore and Oral Literature (Yay. Haz: Kemal Sılay, 1998), Hoca Nasreddin, Never Shall I Die (P. N. Boratav ile, 1998), Geçmişten Günümüze Nasreddin Hoca (1999). 

 

Deneme:

 

Folklor Yazıları (1986).

 

Derleme:

 

Manilerimizden (1957), Bilmece: A. Corpus of Turkish Riddles (A. Tietze ile, 1973 – Türkçe Birinci Basım: Türk Bilmeceleri, 1995 / İkinci Basıö: Türk Halkının Bilmeceleri, 1999), Studies in Turkish in Folklore (M. Glazer ile, 1978), Çıt Etti Çiçek Açtı-Çocuklar İçin Bilmeceler (1979), Vay Başıma Gelenler (Tekerlemeler, 1993).

 

Çeviri:

 

Türk Halk Edebiyatı (E. Saussey’den, 1952).    

 

KAYNAKÇA: Seyit Kemal Karaalioğlu / Resimli Türk Edebiyatçıları Sözlüğü (1974), Yurt Ansiklopedisi VIII (1982-1983), Folklor-Edebiyat / İlhan Basgöz Özel Sayısı (sayı: 14, Haziran-Temmuz 1998), Behçet Necatigil / Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü (18. bas. 1999), Prof. Dr. İlhan Başgöz’e Dostluk ve Barış Ödülü (Kanat dergisi, Güz 2000), Şükran Kurdakul / Şairler ve Yazarlar Sözlüğü (6. bas. 1999), P. Aka / İlhan Başgöz'le Halk Edebiyatı Üzerine (Kanat, s: 3 / Bahar 2000), Mehmet Ergün / İlhan Başgöz'den Kapsamlı Bir Araştırma: Türk Halkının Bilmeceleri (Cumhuriyet Kitap, (13 Temmuz 2000), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) – Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013), Tanzimat’tan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi 1 (2001), Nazir Akalın / İlim Adamının Nasreddin Hocası (Şairin Eldivenleri, 2003), Uğur Soldan (Virgül, Mart 2003), Remzi Demir - Doğan Atılgan / DTCF ve Türkiye’de Beşerî Bilimlerin Yeniden İnşası: Elli Portre (2008), Prof. Dr. İlhan Başgöz, ambulans uçakla Türkiye’ye getirildi (hürriyet.com.tr, 05.01.2021).

 

 

 

 

 

 

 

İLGİLİ BİYOGRAFİLER

Devamını Gör