Halkbilimci.
Akademisyen, Profesör, Araştırmacı Yazar, Çevirmen. 1923, Gemerek / Sivas doğumlu. Tam adı Mehmet
İlhan Başgöz olup, kimi yazılarında M. İlhan Başgöz imzasını da kullandı. Babası
ilkokul öğretmeni Hasan Efendi, annesi Cadoğlu Türkmenlerinden Zeycan Hanım’dır.
1928’de Harf Devrimi yapıldığı sırada millet
mekteplerinde okuma yazma öğrendi. On bir yaşındayken ailesi Sivas’ın merkezine
göç edince ilk ve ortaöğrenimini burada tamamladı (1940). Yükseköğrenimini A.Ü.
Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde (1945) yaptı.
Aynı fakültede 1946’dan 1950’ye kadar Prof. Pertev Naili Boratav’ın asistanı
olarak çalıştı. 1948’de kurulan Türk Folkloru ve Halk Edebiyatı Kürsüsü’nün düzenlediği
araştırmalara katıldı, doktora çalışmasına başladı. “Biyografik Türk Halk Hikâyeleri / Kahramanları, Teşekkülleri, Saz
Şairlerinin Eserleri ile Münasebetleri” adlı tez çalışmasıyla
doktora çalışmasını tamamladı (1949). Bu arada Folklor ve Halk Edebiyatı
Kürsüsü’nün kapatılması üzerine, burslu okuduğu için, Tokat Lisesi’ne edebiyat öğretmeni olarak atandı
(1950); ancak iki yıl sonra buradan da çıkarıldı.
Başgöz, Ankara’ya döndüğünde askere
gitmek üzere başvuruda bulundu. Bu arada, Türk Ceza Yasasının 141. Maddesine aykırı eylemde bulunmak savıyla tutuklandı,
yargılandı ve iki yıl hüküm giydi. Sekiz ay tutuklu kaldıktan sonra aftan yararlanarak serbest kaldı
(1953). Askerliğini bitirdikten sonra bir süre çeşitli işlerde çalıştı, İngiltere’ye giderek bu ülkede
araştırmalar yaptı. 1960’ta Ford Vakfı bursuyla Amerika Birleşik Devletleri’ne
giderek oraya yerleşti. İki yıl Los Angeles, iki
yıl da California Berkeley Üniversitesi’nde araştırmacı olarak çalıştı. 1965’te
Indiana Üniversitesinin Ural-Altay Dilleri Bölümü’ne öğretim üyesi oldu.
1967’de doçentliğe, 1976’da profesörlüğe yükseldi ve Amerika Folklor Derneği
onur üyeliğine seçildi (1983). Ardından Türkiye’ye dönerek bir süre de Boğaziçi
Üniversitesi’nde Türk edebiyatı dersleri verdi. 1997’de emekli oluncaya kadar
bu üniversitedeki görevlerine devam eden Başgöz, 1998’den sonra Bilkent Üniversitesi’nde
konuk öğretim üyesi olarak görev yaptı ve daha sonra Van Yüzüncü Yıl
Üniversitesi’ne geçti. Daha sonra yeniden Ankara’ya dönerek çalışmalarını Orta
Doğu Teknik Üniversitesi’nde sürdürdü.
İlhan Başgöz, 1943 yılından itibaren, başta Doğu Anadolu Bölgesi (Kars
ve Erzurum) olmak üzere, pek çok yerden derlediği destan, halk öyküleri,
atasözleri, bilmeceler, türkülerin yanı sıra gölge oyunu, kukla, halk dansları
konulu filmlerden oluşan zengin bir belgelik oluşturdu. Yaşadığı yüzyıl ve
gösterdiği farklı kimlikler konusunda henüz hakkında görüş birliğine
varılamayan Karacaoğlan konusunda “Karacaoğlan geleneği” olarak özetlediği
görüşleriyle bir şairin kişisellikten anonimleşmeye gidişini ele aldı. Yunus
Emre, Pir Sultan Abdal gibi birçok şairle ilgili olarak yapılacak çalışmalarda
yararlı olabilecek bu görüş, araştırmacılar arasında da ilgi topladı. Başgöz’ün
halk edebiyatı araştırmalarına yaptığı katkılardan biri de sözlü kaynaklardan
derlenen malzemenin bir anlatı olarak ortamı ve gelenek faktörleriyle incelenmesi
gerektiğini örnekleriyle vurgulamasıdır. Türk ve dünya bilmece araştırmalarına on
üç binden fazla tasnif edilmiş Türk bilmecesini A. Tietze ile yayımlayarak (Bilmece:
A. Corpus of Turkish Riddles, 1973)
katkıda bulundu. Türk halk öykülerini incelerken de, V. Propp tarafından
geliştirilen tip ve motif odaklı yapısal araştırma yöntemine, incelemelerinde öykü
kahramanlarının temel eylemlerinin “kriz, değişim, arama, engeller, çözülüş, birleşme”
başlıkları altında düzenlenmesine katkıda bulundu. Türk halk öykülerini; “ailenin
parçalanması, yeni bir aile için savaşım ve yeni bir ailenin kurulması” olarak üç
temel bölüm altında inceleyen Başgöz, bu bölümleri kahramanların eylemleri ile
birleştirir.
Nasrettin Hoca konusundaki yaklaşımı kimi çevrelerde tepkiyle karşılanan
Başgöz, Nasrettin Hoca fıkralarının yüzyılların birikimiyle olgunlaşmış bir
nükte geleneğinin diller ve kültürler arası gelişmelerle oluştuğu görüşündedir.
Yaşamış Nasrettin Hoca ile bu birikimlerle olgunlaşıp zenginleşerek yaşayan/yaşatılan
Nasrettin Hoca’nın gerçekçi bir biçimde çözümlenmesinden yanadır. 1997’den itibaren
Güre’de (Edremit-Balıkesir) her yaz halkbilim ve halk edebiyatıyla ilgili yaz
kursları düzenleyen Başgöz, katılan araştırmacı ve bilim insanlarına kendi
çalışmalarında uyguladığı yöntemleri ve bilim alanındaki yeni gelişmeleri
aktardı.
Başgöz’ün yazıları,
Türkiye’de Dost, Yeni Ufuklar, Türk Dili, Milliyet-Sanat gibi dergilerde
yer aldı. Kendisine 1997 yılında Kültür Bakanlığının Üstün Hizmet Ödülü, 2000 yılında
Hacı Bektaş Veli Dostluk ve Barış Ödülü ve
2004 yılında TÜBA Bilim Ödülü verildi.
Prof. İlhan Başgöz İçin Ne Dediler?
”Cumhuriyetle
birlikte büyük ivme kazanan folklor çalışmaları, Pertev Naili Boratav'ın
Köroğlu Destanı / Halk Hikâyeleri ile Hikâyeciliği gibi tek tük öncü örnekler
bir yana, daha çok gereçlerin derlenmesi düzeyinde kalmıştır. Söz konusu
çalışmaların gereksiz değil, yetersiz olduğunu vurgulamak için belirtiyorum
bunu. Bireşim için üzerinde çalışılacak gereçlerin el altında bulunması zorunlu
yoksa. Sözünü ettiğim eksiklik, işlenebilecek niceliğe erişmiş bulunmasına
karşın, o gereçlerin işlenmemesidir. Böyle bir gereksinim duyulmadı değil.
Duyuldu. Onu karşılamak için folklor, akademik öğretimin bünyesine alındı.
Ancak ve ne yazık ki uzun ömürlü olmadı bu. Yakın tarihimizin en önemli siyasal
davası olan ve ‘soğuk savaş stratejisi’nin ilk sinyallerinin verildiği
‘Yücel-Öner Davası’nda, ‘halk kültürü’ne ilgi de, sakıncalı / tehlikeli bir
eğilim olarak sunuldu. (...) Prof. İlhan Başgöz, folklora gönül vermiş, bu
alanda çaba harcamış ve alanın çilesini çekmişlerden. Boratav'ın asistanı
olarak çıkıyor yola. Kürsünün kaldırılmasından sonra öğretmen olarak dolaştığı
Anadolu kentlerinde yaptığı derlemelerle sürdürmeye çalışıyor yolculuğunu.
Aradığı çalışma ortamını ise, ne yazık ki, 1960'da Ford Foundation bursu ile
gittiği Amerika'da bulabilmiştir.” (Mehmet Ergün)
BAŞLICA ESERLERİ:
İnceleme-Araştırma:
Doğu Anadolu’da Folklor Denemeleri (1947), İzahlı Türk Edebiyatı Antolojisi (1956), Türk Halk Edebiyatı (1952), Köroğlu (1957), Educational
Problems of Turkey 1920-40 (H. E. Wilson ile, 1967, Türkçe Birinci
Basım: Türkiye Cumhuriyetinde Eğitim
ve Atatürk, 1968 / İkinci Basım: Türkiye’nin Eğitim Çıkmazı ve Atatürk:
Sorunlar-Çözüm Aramaları-Uygulamalar (1995), Turkish Folklore (1970), Karacaoğlan (1977), Âşık Ali İzzet Özkan (1979), Yunus Emre (1990), Türk
Bilmeceleri I-II-III (1993), Turkish
Folklore and Oral Literature (Yay. Haz: Kemal Sılay, 1998), Hoca Nasreddin, Never Shall I Die (P.
N. Boratav ile, 1998), Geçmişten
Günümüze Nasreddin Hoca (1999).
Deneme:
Folklor Yazıları (1986).
Derleme:
Manilerimizden (1957),
Bilmece: A. Corpus of Turkish Riddles (A. Tietze ile, 1973 – Türkçe
Birinci Basım: Türk Bilmeceleri,
1995 / İkinci Basıö: Türk Halkının
Bilmeceleri, 1999), Studies in
Turkish in Folklore (M. Glazer ile, 1978), Çıt Etti Çiçek Açtı-Çocuklar İçin Bilmeceler (1979), Vay Başıma Gelenler (Tekerlemeler,
1993).
Çeviri:
Türk Halk Edebiyatı (E. Saussey’den, 1952).
KAYNAKÇA:
Seyit Kemal Karaalioğlu / Resimli Türk Edebiyatçıları Sözlüğü (1974), Yurt
Ansiklopedisi VIII (1982-1983), Folklor-Edebiyat /
İlhan Basgöz Özel Sayısı (sayı: 14, Haziran-Temmuz 1998), Behçet Necatigil /
Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü (18. bas. 1999), Prof. Dr. İlhan Başgöz’e
Dostluk ve Barış Ödülü (Kanat dergisi, Güz 2000), Şükran Kurdakul /
Şairler ve Yazarlar Sözlüğü (6. bas. 1999), P. Aka / İlhan Başgöz'le Halk
Edebiyatı Üzerine (Kanat, s: 3 / Bahar 2000), Mehmet Ergün / İlhan Başgöz'den
Kapsamlı Bir Araştırma: Türk Halkının Bilmeceleri (Cumhuriyet Kitap, (13 Temmuz
2000), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar
Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli
ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006,
gen. 2. bas. 2007) – Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2,
2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013), Tanzimat’tan
Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi 1 (2001), Nazir Akalın / İlim Adamının
Nasreddin Hocası (Şairin Eldivenleri, 2003), Uğur Soldan (Virgül, Mart 2003), Remzi Demir - Doğan Atılgan / DTCF ve
Türkiye’de Beşerî Bilimlerin Yeniden İnşası: Elli Portre (2008), Prof.
Dr. İlhan Başgöz, ambulans uçakla Türkiye’ye getirildi (hürriyet.com.tr,
05.01.2021).