Tarihçi,
devlet adamı (D. 18 Nisan 1863, İstanbul - Ö. 28 Temmuz 1918). Babası belediye
meclis reisi Sakızlı Mehmed Remzi Efendi’dir. Sıbyan Mektebini, Beşiktaş
Rüştiyesini, sınıf birincisi olarak Mekteb-i Mülkiyenin yüksek kısmını
bitirdikten (1882) sonra maaşsız stajyer memur olarak Hariciye Nezâreti
Tahrîrat Kaleminde göreve başladı. 1883’te II. Abdülhamid’in emriyle Yıldız
Sarayı Mabeyn-i Hümayun çevirmenliğine atandı. 1889’dan itibaren Hukuk ve
Ticaret mekteplerinde tarih, idare hukuku, devletler hukuku, ticaret hukuku
derslerini okuttu. Padişahın Fransızca tercümanlığına getirildi (1891).
Mekteb-i Mülkiyede idare ve devletler hukuku derslerini verdi. Geçici
görevlerle İtalya ve Yunanistan’a gönderildi. Sıhhiye Meclisi üyeliği, Bâbıâli
hukuk müşavirliği (1894), Alman İmparatoru II. Wilhelm’in İstanbul’u ziyareti
sırasında maiyet memurluğunu (1898) yaptı. Devletler hukuku konusundaki
uzmanlığından dolayı çeşitli milletlerarası komisyonlarda Osmanlı Devleti’ni
temsil etti. Meşrutiyet’in ilânından hemen sonra kurulan Kâmil Paşa Kabinesine
Maarif Nazırı (Millî Eğitim Bakanı) olarak girdi. Bir yıl kadar bu görevde
kaldıktan sonra Sadrazamlığa tayin oldu. Bu görevindeyken karşılaştığı
Trablusgarp sorunu nedeniyle Sadrazamlıktan istifa etti. Londra’ya gönderildi
ve uzun müddet orada kaldı. Daha sonra Berlin Büyükelçiliğine (1915) atandı. Bu
görevdeyken yakalandığı hastalıktan kurtulamayarak öldü.
Siyasî
hayatına yöneltilen bütün eleştirilere rağmen ilmî yönü herkes tarafından
takdir edildi. Üstün hitabet ve yazı yeteneğine sahipti. Çalkantılı hayatına
rağmen önemli bazı eserler kaleme aldı.
ESERLERİ:
Medhâl-i Hukuk-ı Beyneddüvel (1885-86), Târîh-i Hukuk-ı Beyneddüvel
(1885-86), Hukuk-ı İdâre (I-II, 1889-90-1890-91, 1894-95), Usûl-i
Mâliye (1897-98), Mukaddime-i İlm-i Hukuk (1901-1902, 1903), Hukuk-ı
Düvel (Medhâl-i Hukuk-ı Düvel, 1909-10), Târîh-i Umûmî (I-III,
1887-88-1888-89), Küçük Osmanlı Târihi (1890-91), Zübde-i Târîh-i
Osmânî (1891-92, 1894-95), Muhtasar Osmanlı Târihi (Mehmed Azmi ile,
1889-90, 1893-94, 1903-04), Muhtasar İslâm Târihi Atlaslı (Mehmed
Azmi ile, 1888-89-1897-98), Muhtasar Kıbrıs Coğrafya ve Muhtasar Kıbrıs
Tarihi (1922).
KAYNAK: Halid Ziya Uşaklıgil / Saray ve Ötesi
(1940), İbnülemin Mahmut Kemal İnal / Osmanlı Devrinde Son Sadrıazamlar (c. 4,
1940-1953, s. 1763-1804), Yusuf Hikmet Bayur / Türk İnkılabı Tarihi (1940), İbrahim Alâeddin Gövsa
/ Türk Meşhurları Ansiklopedisi (1946), Mücellidoğlu Ali Çankaya / Yeni Mülkiye Tarihi ve
Mülkiyeliler (c. III, 1968), Tarık Zafer Tunaya / Türkiye’de Siyasal Partiler
(1984), Rıza Nur / Hayat ve Hatıratım I (1991, s. 345-347), Zekeriya Kurşun /
TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 21, 2000, s. 311-314).
