Hayırsever
valide sultan (D. 1812 – Ö. 5 Şubat 1883, İstanbul). Sultan II. Mahmut’un eşi
ve Sultan Abdülaziz’in annesi olan Pertevniyal Sultan, kimi kaynaklara göre
Romen asıllıdır ve adı Besime’dir. Kimi kaynaklara göre de Çerkez (Abaza)’lerin
Şapsığ etnik topluluğuna mensup orta halli bir aileden geldiği sanılmaktadır.
Pertevniyal
Sultan; Abdülhamit’in kızı, II. Mahmut’un kız kardeşi Esma Sultan tarafından
satın alınmıştı. Biraz büyüyünce de çok güzel bir kız oldu. Esma Sultan onu,
kardeşi II. Mahmut’a hediye etti. Bu sırada II. Mahmut 40 yaşlarındaydı ve
geniş bir haremi vardı. Pertevniyal Sultan, haremdeki kadın efendiler (padişah
eşleri) ve ikballer (erkek çocuk doğuran cariye)
arasında kendisini padişaha sevdirdi. Bir süre sonra da 1829’da, yani on yedi yaşındayken
Abdülaziz’i doğurduktan sonra beşinci kadın efendiliğe yükseldi. Ama haremde o
kadar çok kadın vardı ki beşincilikten öteye gidemedi. On yıllık evlilikten
sonra II. Mahmut 1839’da ölünce Pertevniyal Sultan yirmi altı yaşında dul kaldı
ve oğlu Abdülaziz henüz on yaşındaydı.
Pertevniyal Sultan’ın rakibi Bezmialem Sultan’ın oğlu Abdülmecit on altı
yaşında tahta çıkınca Bezmialem Sultan Valide Sultan oldu. Pertevniyal Sultan dışlanarak
yirmi iki yıl Beşiktaş’taki şehzade sarayında yaşadı. Abdülmecit kendisine
saygılı davranıyordu. Ama Abdülaziz’den çekiniyordu. Çünkü bir darbeyle
kendisini devireceğinden korkuyordu. 25 Haziran 1861’de Sultan Abdülmecit
ölünce Abdülaziz tahta çıktı. Böylece Pertevniyal Sultan da Valide Sultan oldu
ve “Mehd-i Ulyâ-yı Saltanat” ve “İsmetlû Valide Sultan-ı Âlişan Hazretleri”
sanlarını aldı. Oğlunun bütün saltanatı boyunca Valide Sultan kaldı. Oğlu
1876’da ölünce de Valide Sultanlık dönemi bitti, bundan sonra yedi yıl daha
yaşadı. Eski görkemli yaşantısından uzaklaşarak inzivaya çekildi ve zamanını
kimsesiz kız çocuklarını yetiştirmekle ve dış dünyadan uzakta geçirdi.
Pertevnilal
Sultan, II. Abdülhamit’in kadın efendilerinden Müşfika Hanım’ın dairesinde
yetişenlerdendir. 5 Şubat 1883 tarihinde Dolmabahçe Sarayı’nda öldü.
İstanbul’un Aksaray semtinde kendisinin yaptırmış olduğu Valide Sultan
Camisi’ndeki Pertevniyal Sultan Türbesi’nde toprağa verildi.
Sultanların
hayrat yaptırma geleneğine uyan Pertevniyal Valide Sultan da İstanbul’a sayısız
eser kazandırdı. Aksaray’da okul (Pertevniyal Lisesi), kütüphane ve muvakkithane
(namaz vakitlerinin saptandığı yer); Karagümrük’te Pertevniyal Kadın Meydan
Çeşmesi, Yusufpaşa’da Aksaray Mahmudiye İlköğretim Okulu (eşi II. Mahmut
adına), Eyüp’te Defterdar İskelesi karşısındaki Pertevniyal Kadınefendi Çeşmesi
ve yine Aksaray’da Pertevniyal Valide Sultan Camisi onun hayratlarıdır. 1869-71
yılları arasında yapılmış olan Pertevniyal
Valide Sultan Camisi’nin planını İtalyan mimar Mantai çizmişti. Pertevniyal
Sultan, caminin temel atma törenini meydanı görebilen bir evin penceresinden
izlemişti. Sultan ayrıca Mevlânâkapı’daki Ebubekir Çelebi Türbes’ini ve
Beşiktaş’daki Yahya Efendi Türbesi’ni onarttı. Yaptırdığı eserlerin korunması
ve yaşatılması için vakıflar kurdu. Tarihçiler, Pertevniyal Valide Sultan’ın en
büyük eserinin Aksaray’daki okul, cami, türbe ve sebil olduğunu yazarlar.
Pertevniyal
Valide Sultan’ın yaptırdığı Pertevniyal Lisesi, 6 Nisan 1872 tarihinde eğitime
Mahmudiye Mektebi adıyla başlamıştı. İlk kurulduğunda sübyan (ilkokul) ve
rüştiye (ortaokul) olmak üzere iki kısımda eğitim vermekteydi. Sübyan kısmında
okuma, Kur’an, Türkçe, tecvit (Kur'an
okuma usulü ve ilmi), ilmihal (dini esaslara göre davranış bilgisi),
ahlak ve yazı dersleri; Rüştiye kısmında ise Arapça, Farsça, matematik, imla ve
inşa (yazı) dersleri verilmekteydi. 1911 Aksaray yangınında okul binası tamamen
yandı. Bundan sonra Aksaray’da Sinekli Bakkal Sokağı’ndaki bir konakta eğitim
faaliyetlerine devam etti. Pertevniyal Valide Sultan geriye okulun
ihtiyaçlarını karşılaması için vakıf gelirleri bırakmıştı. Bu gelirle okul
binası bugünkü yerinde 1930 yılında yeniden yapılmaya başlandı. On yedi
derslik, dört laboratuarı, spor salonundan oluşan yeni bina Mart 1938’de
tamamlanarak hizmete girdi. Okul daha sonra tadilat nedeniyle 1986 yılında Çapa
Yüksek Öğretmen Okulu’nun binasına taşındı. Tadilatın 1992 yılında
bitirilmesinden sonra tekrar Aksaray’daki binasına geri döndü. Milli Eğitim
Bakanlığı’nın çeşitli çalışmalarıyla önce süper lise, sonra 1998 yılında
Anadolu lisesi oldu. Bugün de eğitim vermekte olan Pertevniyal Anadolu Lisesi’nden
çok sayıda sanatçı, yazar, gazeteci, milletvekili ve bilim adamı yetişmiştir.
HAKKINDA:
İstanbul’un Tarihi ve Camileri (İstanbul Sahaf, 1970), Büyük Larousse
Ansiklopedisi (1986), M. T. Houtsma / E.J. Brill’s First Encyclopedia of İslam:
1913-1936 (1987), Ana Britannica Ansiklopedisi (2005).
