Tarihçi (D. 1117, Meyyafarıkin
[Silvan] - Ö.) Tam adı Ahmed b. Yusuf b. Ali b. el-Ezrak olup, doğduğu şehrin ileri gelen ailelerinden
birisine mensuptur. Dedesi Ebu’l-Hasan Ali b. el-Ezrak, Mervanilerin son
dönemlerinde Hısnıkeyfa (bugünkü Hasankeyf) şehri nazırlığı görevinde bulunmuş;
ayrıca şehir halkının bazı isteklerini Selçuklu Sultanına iletmek için
Meyyâfârikîn’den gönderilen heyette de yer almıştır.
İbnu’l-Ezrak’ın çocukluk dönemi
hakkında fazla bilgimiz yoksa da onun akranı olan diğer çocuklardan farklı bir
ortamda yetiştiği ve iyi bir eğitim aldığı kesindir. Okumaya ve geziye meraklı
olup ilkönce Bağdat’a gitmiş ve dönemin ünlü alimlerinden ders almıştır. Bağdat’ta,
Ebu Mansûr er-Rezzâz’ın yanında Kur’ân ve tecvid okumuş; ayrıca Ebu Mansûr
el-Cevâlîkî’den dil ve gramer; İbnu’s-Semerkandî ve Kadı Ebu Bekr
el-Bâkıllânî’den hadis; Ebu’l-Muzaffer b. eş-Şehrezûrî’den ferâiz dersleri
almıştır. Ancak İbnu’l-Ezrak’ın her şeyden çok tarihe ilgisi vardı. Dolayısıyla
tarihe yönelmiş ve yaşadığı döneme kadar yazılmış olan önemli tarih
kaynaklarını; ayrıca tarihle ilgisi olan coğrafi ve edebi eserleri de
okumuştur.
Tebriz, Rey, Musul, Harran, Halep,
Hama, Humus, Menbic, Ra’su’l-Ayn ve Dimaşk (Şam) gibi şehirleri de gezen ve
yaşadığı dönemin İslâm coğrafyasına vakıf olan İbnu’l-Ezrak, Gürcistan’ı da
ziyaret ederek Tiflis’te Gürcü Kralı Dimitri’nin hizmetinde bulunmuştur. Hayatı
boyunca değişik görevler de alan İbnu’l-Ezrak’ın ilk resmi görevi,
Meyyâfârikîn’deki evkaf nazırlığıdır. Daha sonra Hısnıkeyfa Nazırlığı, Dimaşk
Vakıflar Nazırlığı gibi görevlerde de bulunmuştur.
İbnu’l-Ezrak’ın Târih-i
Meyyâfârikîn ya da Târih-i Meyyâfârikîn ve Âmid adlarıyla da anılan,
ama daha çok Târihu’l-Fârikî adıyla tanınan eseri, özel olarak
Meyyâfârikîn tarihi için yazılmış gibi görünüyorsa da yazarın yaşadığı XII.
Yüzyılda meydana gelen olayları anlatması ve çok sayıda halife, sultan, emîr,
vezir, alim vs. biyografilerini içermesi bakımından önemli bir kaynaktır. Bu
önemli eserin bilinen yegâne nüshaları, İngiltere’de British Museum’dadır. Bazı
araştırmacılar, bu eserin üç cilt olması gerektiği görüşündedirler. Bunu da
bizzat müellifin sık sık, “bu konudan, kitabımızın birinci cüzünde
bahsetmiştik” demesi ve önceki sayfalara atıfta bulunmasından anlaşılmaktadır. Târih-i
Meyyâfârikîn ve Âmid, İslam dünyasının ünlü tarihçileri olan İbnu’l-Esîr,
Ebu’l-Fidâ gibi tarihçilerin değinmediği konulara değinmesi ve bilgi vermesi
açısından değerlidir. Adı geçen tarihçilerin eserleriyle Târih-i Meyyâfârikîn
ve Âmid karşılaştırıldığı zaman, İbnu’l-Ezrak’ın bazı bilgileri daha kısa
ama daha doyurucu verdiği görülmektedir. İbnu’l-Ezrak, tarihi eserler arasında
yer alıp günümüze ulaşmayan birçok kaynağa atıf yapması ve dolayısıyla onlara
bir nebze olsa da yaşatması açısından da değerlidir.
Bu kitabın Mervaniler Bölümü,
Bedevi A. Avad tarafından 1959 yılında Kahire’de yayımlanmış; M. Emin Bozarslan
tarafından da “Mervani Kürtleri Tarihi” adıyla Türkçe’ye çevrilerek 1975
yılında yayımlanmıştır. Eserin Artuklular Bölümü, Ahmet Savran tarafından “A
Critical Edition of Artuqid Secturu in Tarikh Mayyafariqin wa Amid” başlığıyla
doktora tezi olarak hazırlanmış; daha sonra Türkçe’ye çevrilerek Atatürk
Üniversitesi Yayınları arasında bilim dünyasına kazandırılmıştır.
HAKKINDA: Ahmed
b. Yusuf b. Ali b. el-Ezrak , Meyyâfârikîn ve Amid Tarihi (Araştırma, İnceleme
ve Notlarla Çeviren: Ahmet Savran, Atatürk Üniversitesi fen-Edebiyat Fakültesi yayını,
1992), Ali Sevim / “Tarih-i Meyyafarikin ve Amid’in Mervaniler Bölümü’nün Yayını
Münasebetiyle” (VI. Türk Tarih
Kongresi Bildirileri, Ankara 1976, s. 177-179), Abdullatif A. Bedevi / Târîh el-Fârıkî, Kahire (1959), Carl
Brockelmann (Leiden 1954, I/569), Hayruddîn ez-Ziriklî / el-A’lâm (Dokuzuncu Baskı, Beyrut
1990, I/273), Şevket Beysanoğlu / Diyarbakırlı
Fikir ve Sanat Adamları (Ankara 1996, I/9-13), Prof. Dr. Faruk Toprak /
"İbnü'l Ezrak" (İhsan Işık / Diyarbakır Ansiklopedisi, 2013).
