Kûşyar B. Lebban

Matematikçi, astronom ve astrolog. (D. ? – Ö. XI. yüzyılın ilk çeyreği). Tam adı Kiyâ Ebu’l-Hasen Kûşyâr b. Lebbân b. Bâşehrî el-Cilî’dir.  Hazar Denizi’nin güneyinde bulunan Gîlân (Cîlân) bölgesinden Bağdat’a gelen bir aileye mensup olup yaşamı hakkında bilgi yoktur. “el-Medhal fî şinâ ati ahkâmi’n-nücûm” adlı eserinde kimi sabit yıldızların 992 tarihli konumlarını vermesi ve daha önce kaleme aldığı “ez-Zîcü’l-câm” ile “ez-Zîcü’I-bâliğ”e atıfta bulunması bu tarih­lerde yaşadığını göstermektedir. Yaşamının büyük bir bölümünü Bağdat’ta geçirdiği düşünülen Kûşyâr’ın 990-1000 yılları ci­varında meslekî kariyerinin doruğunda olduğu kabul edilmektedir.

Kûşyâr, “usta” anlamına gelen “Kiyâ” la­kabının da işaret ettiği gibi matematik, astronomi ve astroloji alanlarında döne­minin ileri gelen adlarından biridir. “Kitâb lî uşûli’l-hisâbi’i-Hindî” adlı eserin­de Hint rakamları ve hisâb-ı sittinî (hesap astronomi biliminin bir alt dalı) ile ya­pılan hesabı düzenli bir biçimde işlemiş­tir. Bu çalışma kendi alanında zamanımı­za gelen en eski eserlerden biri olup en önemli özelliği, şimdiye kadar yapılan saptamalara göre Hint matematiği rakam ve yöntemlerini ilk kez astronomik hesap sistemine aktarmasıdır. Bu çerçevede Harizmî’nin kurduğu algoritmik hesap tekniğini hem Hint hesabı hem altmış ta­banlı sayı sisteminde (hisâb-ı sittînî), özel­likle kare ve küp kök hesabında başarılı bir biçimde uygulamış ve geliştirmiştir. Ayrıca kimi bölme ve karekök işlemlerin­de sonucun sürekli olduğuna işaret et­mesi onun ondalık kesir sistemine yaklaş­tığını gösterir.

Kûşyâr’ın bu çalışmasında ortaya koyduğu hesap teknikleri öğren­cisi kabul edilen Ali b. Ahmed en-Nesevî tarafından geliştirilmiştir. “ez-Zîcü’l-câmi” adlı eserinde ise Kûşyâr takvim, düz­lemsel ve küresel trigonometrik fonksi­yonlar, yıldız tabloları vb. konuları ele alır. Bu bağlamda kendisinden önce ortaya konulan trigo­nometrik bilgileri gözden geçirir. Nitekim Ebü’l-Vefâ el-Buzcânî yalnızca sinüs, Bettânî de sinüs ve kotanjant tabloları verir­ken Kûşyâr sinüs, kotanjant, tanjat ve versed-sinüs tablolarını aralarındaki fark­larla birlikte verir. Trigonometrik fonksi­yonların hesaplarını ise altmış tabanlı sis­temde üç basamağa kadar sürdürür ve açıları birer derece arttırarak hesaplar. Bunların yanında Kûşyâr, Birûnî’nin “Ma-kâlîdü ilmi’l-heye” adlı eserinde ilk kez söylediği ve Nasirüddin-i Tusî’nin “Kitâ-bü Şekli’l-kattâ” adlı kitabında yinelediği gibi İslâm trigonometri tarihinde “şekl-i muğnî”nin mûcidi ve isim babası olarak kabul edilir. Kûşyâr’ın “Kitâbü’l-Medhal fî şınâ ati ahkâmi’n-nücûm” adlı eseri astroloji alanında Doğu’da en ünlü çalışmalardan biri olup Türkçe, Farsça ve Çince’ye çevrilmiş ve bir başvuru kitabı durumuna gelmiştir. Eser, Batlamyus’un “Tetrabiblos” adlı kitabıyla Fars ve Hint astroloji çalışmaları yanında yaza­rın kendi kanaatlerini de içeren son dere­ce düzenli bir çalışmadır.

Kûşyâr’ın “Risâletü’l-eb ad ve el-ecrâm, Tecrîdü uşûli terkî-bi’I-cüyûb, Kitâbü’l-Usturlâb ve keyfiyyeti amelihî ve i’tibârihî ale’t-tamâm ve’I-kemâl (Kitâbü’l-Usturtâb adıyla bilinen birkaç eseri daha vardır.),  İrşâd-i Usturlâb (Fars­çaya çevrilmiştir.). Beyhaki kimi mühendislerin Merih gezegeni konusun­da Kûşyâr’ı eleştirdikleri, onun da “Is­la hu ta’dîli’l-Mirrîh” adlı bir eser kaleme aldığını belirtir. Kâtib Çe­lebi ise Kûşyâr’ın “Kitâbü’l-Kiyâ fi’n-nücûm” adlı bir eserinin olduğunu kayde­der. Bağdatlı İs­mâil Paşa da ona “Kitâbü’l-Lâmi fî em-şileti’z-zîci’i-câmi” adlı bir eser izâfe eder. Bu çalış­ma, “ez-Zîcü’l-câmi’in her bölümünün ör­neklerle açıklanması sonucunda meyda­na gelmiştir. Kimi kütüphanelerde Kûşyâr’ın ayrıca “Kitâbü’l-Kırânât”, “Risâle fî delâleti’l-kevâkib” ve “Kitâbü’l-İhtiyârât” adlı eserlerinin olduğu kayıtlıdır. 

ESERLERİ:

ez-Zîcü'l-câmi (Dört bölümden oluşan eser "Bettanî grubu" olarak adlandırılan zicler arasında sınıflanılır. Çünkü doğrudan astronomik rasat yapmayan Kûşyâr, Şemsülmüneccim Muhammed Ali Hoca’nın “Zîcü'l-muhakkı’s-sultânî ale’r-raşadi’l-İlhânî”nin önsözünde de belirttiği gibi, temel bilgileri Bettanî'nin “ez-Zîcü’ş-Şâbî”sini alarak bu eserin birçok eksiklini tamamlamıştır.), ez-Zîcü’l-bâliğ (Kitabın sadece ilk iki bölümünü içeren bir nüshası zamanımıza ulaşmıştır. Edward S. Kennedy eserin ez-Zîcü'l-câmi’in özet bir kopyası olduğunu söyler.), Kitâbü’l-Medhal fî sinati ahkâmı’n nücûm (el-Mücmel fî şınâ’âti’n-nücûm adıyla da bilinir.), Kitâb fî uşûli’l-hisâbi’l-Hindî (Iyyûn hâikkârîm adıyla Şâlöm b. Joseph Anâbî tarafından 1450-1460 yıllarında İstanbul’da İbrânîceye çevirerek şerh edilmiştir.)

KAYNAKÇA: Sâlih Zeki / Âsâr-ı Bâkıye (s. 166-167, 1911), İhsan Fazlıoğlu / TDV İslâm Ansiklopedisi (c.26, 2002), İhsan Işık / Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).