Bilim ve tasavvuf tarihçisi, felsefeci (D. 9 Mart 1868, Serfiçe / Manastır - Ö. 29 Kasım 1945, İstanbul). Doğum tarihi bazı kaynaklarda 25 Şubat 1968 olarak geçer. Konya’dan Serfiçe’ye göç etmiş Aynîoğulları ailesindendir. Kendisinden sekiz yaş küçük kardeşi Hasan Tahsin Aynî de döneminin tanınmış bilim adamlarından olup, Darülfünun’da müderrislik yapmış, telif ve çeviri birçok eser vermiştir. Mehmet Ali Aynî, Serfiçe Sıbyan Meketbi’nden sonra ortaöğrenimini, sekiz yaşında iken ailesiyle birlikte gittiği Selanik, İstanbul ve babasının görevi dolayısıyla gittiği San’a’daki Askeri Rüştiye’de (Yemen) tamamladı. San’a’da ek ders alarak Fransızca öğrenmeye başladı. İki yıl sonra İstanbul’a döndüğünde Gülhane Askeri Rüştiyesi ve Mekteb-i Mülkiye’nin idadi ve kısmını (1888). Mülkiye'de Edebiyat hocası Recaizade Mahmud Ekrem, tarih hocası Mizancı Murad Bey idi.
Mezuniyetinin ardından Dedeağaç ve Edirne’de öğretmenlik, Diyarbakır’da maarif müdürlüğü yaptı. Diyarbakır'da Süleyman Nazif'le dost oldu. İstanbul'a dönüşünde (1895) Maarif Nezareti İstatistik Başkatibi oldu. Maariften ayrılarak idareciliğe başladı; Kosova (1897) ve Kastamonu (1899) vilayet mektupçusu oldu. Sinop Sancağı Mutasarrıf vekilliği yaptı (1902). Kastamonu'da görev yaparken Kastamonu Vilayet Matbaası'nı kurdu. 1903-1912 yılları arasında Taiz, Yemen, Ammere, Basra, Karesi (Balıkesir), Lazkiye Mutasarraflığı; Elazığ, Yanya, Arnavutluk, Trabzon valiliği yaptı. Bu son görevinden Talat Paşa'nın emriyle 1913 yılında emekliye ayırıldı. Bir süre İstanbu1 Dok Şirketi Fenerler İdaresi Müşavirliğinde bulundu.
Sonraki yıllarını hep ilmi çalışmalara ayırdı. Emrullah Efendi'nin tavsiyesi üzerine Darülfünûn Edebiyat Fakültesi Felsefe Müderrisliğine getirildi (1914). Edebiyat Fakültesi Dekanı seçildi (1915), bu görevde iken Edebiyat Fakültesi Mecmuası'nı kurdu. Istılahat-ı İlmiye Encümeni'nde görev aldı ve Felsefe terimlerinin tesbitinde büyük emekleri geçti. Bu görevlerine ek olarak Harb Akademisi’nde siyasi tarih okuttu, Darülfünûn Tasavvuf Şubesi'nde ve Medresetu'r-Reşad'da hocalık yaptı. Çamlıca Lisesinde edebiyat, Medresetü’l-İrşad’da felsefe öğretmenliği, Harb Akademisinde siyasi tarih hocalığı yaptı. Mürareke'den sonra İttihatçılardandır diye Şeyhulislam Mustafa Sabri tarafından görevine son verildi. 1922 yılında TBMM Hükümeti tarafından Medresetu'r-Reşad'daki görevine iade edildi. Davet edilerek gittiği Ankara’da Tedkikat-ü Te’lifât-ı İslâmiyye üyeliği, dinler tarihi profesörlüğü ve Kütüphaneler Tasnif Komisyonu başkanlığı yaptı. 1924 e kadar bu görevde kaldı. İstanbul'a döndü. İlahiyat Fakültesi'nde Tasavvuf, Harbiye'de Ahlak, Harb Akademisi'nde Siyasi Tarih okuttu. Uluslararası felsefe kongrelerinde Türkiye’yi temsil etti; 1926 da ABD’de Milletlerarası Felsefe Kongresi’nde, 1930’da İngiltere’de düzenlenen Milletlerarası Felsefe Kongresi’nde, Türk delegesi olarak bulundu. 1935’te ikinci defa emekliğe sevk edildi. 1937 yılında tedavi için gittiği Paris dönüşünde, İstanbul Kütüphaneleri Tasnif Komisyonu Reisliğine getirildi.
Mehmet Ali
Aynî'nin 75 inci yılı jübilesi İstanbul Üniversitesi Felsefe zümresince 1944
başında, Eminönü Halkevi’nde yapılmıştır. Geçirdiği ameliyattan
kurtulamayarak 29 Kasım 1945 günü İstanbul'da öldü. Zincirlikuyu Mezarlığına
defnedildi. Otuz beş kadar eser yayımlayan Mehmet Ali Aynî, gazetelerde çıkan
tasavvufu savunan eleştiri yazıları, tasavvuf büyükleri ve tasavvuf tarihi ile
ilgili araştırmalarıyla tanınmıştır.
Ünlü edebiyatçı ve düşünce insanlarımızdan Peyami Safa, Mehmet Ali Aynî hakkında şu değerlendirmeye yer vermiştir:
“Muâsır Türk düşüncesinin tekâmülünde tasavvuf an’anesile mücadele edenler kadar Mehmet Ali Aynî gibi onu muhafazaya çalışanların da hayırlı tesirleri olduğuna kanîim. Bilhassa İslâm ve Türk tasavvuf tarihinin aydınlanmasına yardımı bakımından onun hizmeti başta gelir. Mehmet Ali Aynî’nin kendisine yalnız Türkiye’de değil, Avrupa’daki şarkiyatçılar arasında da kıymet ve şöhret kazandıran eserlerinin millî kültürümüze hizmetini şükranla anarken, şerefli üstadımızın bizi daima taze ve aydınlık zekâsının özlü mahsûllerinden daha pek uzun yıllar mahrum bırakmamasını temenni ederiz.”
BAŞLICA ESERLERİ:
Nazarî ve Amelî İstatistik (1890), Hüccetülislâm
(1907), İlim ve Felsefe (Ch.
Bardell’den çeviri, 1913), İbn-i Sina’da Tasavvuf (1922), Tasavvuf
Tarihi (1922), Hacı Bayram-ı Veli (1924, 1986), Darülfünun Tarihi
(1930), İbn-i Arabi’nin Felsefesinin Zübdesi (Fransızca, 1926),
Türk Ahlâkçıları (1939; yeni bas. haz. İsmail Kara, 2002), Abdülkadir
Geylâni (Fransızca, 1939), Milliyetçilik (1944), İmam Gazâlî
(Baron Carra de Vaux’dan çeviri), Fârâbî, Rûhiyat Dersleri (E.
Rabeau’dan çeviri), Şeyhi Ekberi Niçin Severim? (Muhiddin-i Arabi’nin
müdafaası, Gazi Mustafa Kemal’e ithaf edildi, A. Reşit Bey tarafından
Fransızcaya çevrildi), Muhiddin-i Arabî’nin Felsefesi (Paris’te
Fransızca olarak), İsmail Hakkı (Paris), Hüccetu'l-İslam Gazali, Malumat-ı Nafiay-ı Fenniye, Fakir (çev.
N.Meyra'dan), Küçük Umumi Tarih, Tarih-i
Edeb-i Âlem, Ziraat Dersleri, Hükm-ü Cumhur, Örfiyat-ı Siyasiye ve Ahlâkiye,
İlim ve Felsefe, Tatbikat, Muallim-i Sanî Farabi, Inkıdat ve Mülahazalar,
Felsefe Tarifi, Ahlak Dersleri, Reybilik Bedbinlik La İlahilik nedir?, Türk
Mantıkçıları, Ruhu-l Beyan Müelllifi Bursalı İsmail Hakkı Hakkında Bir Tedkik,
Demokrasi Nedir?, Hergün Bunu Oku, Un Grand Saint de l'Islam: Abd al-Kadir
Guilani,
KAYNAKÇA:
İbrahim Alaeddin Gövsa / Türk Meşhurları
(1946), Mücellidoğlu Ali Çankaya / Yeni Mülkiye Tarihi ve
Mülkiyeliler (c. III, 1968), Türkiye Ansiklopedisi (1974, c.2, s.536), Peyami
Safa / Objektif: 6-Yazarlar Sanatçılar Meşhurlar (1976), Abamüslim Akdemir /
Mehmed Ali Aynî’nin Düşünce Dünyası (1997), İsmail Arar / TDV İslâm
Ansiklopedisi (c. 4, 1991), Niyazi Hüseyin Bahtiyar / Balkanlar’da Türk
Ünlüleri (1999, s.79), Ali
Büyükçapar, Türk Ahlakçıları (Alkış dergisi, K. Maraş, Eylül 2002), İhsan Işık / Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar
ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) - Ünlü Bilim
Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of
Turkey’s Famous People (2013).
