Mehmet Ali Aybar

Siyaset adamı, hukukçu, yazar (D. 5 Ekim 1908, İstanbul - Ö. 10 Temmuz 1995, İstanbul). Galatasaray Lisesi ve İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi (1936) mezunu. Eğitim için gittiği Fransa’dan 2. Dünya Savaşı’nın çıkması üzerine döndü. Mezun olduğu fakültede anayasa hukuku asistanı, hukuk doktoru (1939) ve devletler hukuku doçenti (1942) oldu. O dönemin Vatan gazetesinde yayımlanan demokrasi konulu yazıları nedeniyle doçentlik unvanı geri alınarak üniversitedeki görevine son verildi (1946). Aynı yıl Demokrat Parti (DP) listesinden milletvekili adayı oldu; ancak seçilemedi. 1947’de Hür ve Zincirli Hürriyet gazetelerini çıkarmaya başladı. Burada yayımlanan yazılarında cumhurbaşkanına hakaret ettiği gerekçesiyle gazeteler kapatıldı, Aybar da üç yıl sekiz ay hüküm giydi. 1950 genel affıyla tahliye edildi ve bir süre avukatlık yaptı.

1961’de kurulan Türkiye İşçi Partisi (TİP) genel başkanlığına seçildi (1962). Listesinde yer aldığı bu partiden 1965 yılı seçimlerinde İstanbul milletvekili seçilerek parlamentoya girdi.  1966–67 yıllarında Amerika Birleşik Devletleri’nin Vietnam’da işlediği savaş suçlarını araştırmak için kurulan Russel Mahkemesi’nde yargıçlık yaptı. 1969’da TİP genel başkanlık görevinden, bir yıl sonra da parti üyeliğinden ayrıldı. Daha sonra, kuruluşuna öncülük ettiği Sosyalist Devrim Partisi’nin (önceki adı Sosyalist Parti) genel başkanı oldu (1975–79). 12 Eylül (1980) döneminde diğer partilerle birlikte kendi partisi de kapatıldı. DİSK davasında savunma avukatlığı yaptı.

Cumhuriyet dönemi Türk sosyalist hareketinin önde gelen isimlerinden olan Aybar, “Türkiye’ye özgü sosyalizm” olarak ifade ettiği “Güleryüzlü sosyalizm” görüşünü savundu. Sovyetler Birliği’nin Çekoslovakya ve Afganistan’ı işgaline karşı çıktı. Marksizm’de Örgüt Sorunu isimli yapıtında Leninist örgüt modelini eleştirdi.  Nuh’un Gemisi, Yeditepe ve Beraber dergilerinde yayımlanan bazı yazılarında Tahsin Hüsnü imzasını kullandı.

Gençlik yıllarında sporda gösterdiği başarılarıyla da tanınan Aybar, Türk Milli Atletizm takımında yer almış (1928-35); katıldığı 100 ve 200 metre bayrak yarışlarında Türkiye rekorları kırmıştı. İstanbul’da tedavi gördüğü Florance Nightingale Hastanesi’nde kalp yetmezliği sonucunda yaşamını yitirdi. Vasiyeti gereği 1947’de evlendiği eşi Siret Hanım’ın yanında toprağa verildi. Güllü (1956) adlı bir kızı vardır.

“Aybar, Marksist teoriye getirdikleriyle yalnız ülkemizin değil, çağımızın da en önemli düşünürlerinden biridir. Türkiye sosyalistleri Aybar’ı daha gereğince okumuş ve anlamış değiller. (…)

“Aybar, apaçık yazan bir düşünürdür. Çetrefil düşünceleri onda okumak, o düşünceyi kolaylıkla anlamak demektir. Marksizm ve Sosyalizm Üzerine Düşünceler ülkemizde yazılmış, Marksizmi en iyi anlatan bir kitaptır. Çünkü Aybar, Marksizmi uzun bir yaşam, çalışma, arayış ve deneyimden sonra yazmıştır. (…)

“Aybar emekçilerin kavgasında çağımızın başta gelen savaşçılarından biridir.” (Yaşar Kemal)

“Geçen yüzyılı doğuş ve çöküş süreçleri ile iki kez belirleyen Marksist Leninist ideolojinin, yapısını, açmazlarını, umarsızlığını, entelektüel bir kaygıyla araştırıp açıklamaya çalışan bir bilim adamıdır Aybar. Ama muhalifi ile yandaşı ile kabul gören bu özelliğini pratik sosyalist siyasetin de temeline oturtma çabası zaman zaman yalnızlaşmasına da neden olmuştur. Oysa yapılmasını istediği şey, Marks’ın bilimsel yöntemini uygulamak, dışımızdaki gerçeğin hareketini kavramamızı sağlayacak tüm vektörlerin bu yöntemle analiz edilerek pratik siyasete uygulanmasıdır. Sosyal olaylarda bunun bir reçetesinin olmadığı ve keşif için sonsuz çaba gerektiği ama bilimsel davranabilmenin de tek koşulunun bu olduğunun altını devamlı çizmektir. (...) Dünya sosyalizm tarihinde ilk defa Sovyetler’den bağımsız bir politika güden TİP’in başkanı olan ve Türkiye’ye özgü, güler yüzlü sosyalizm kavramının yaratıcısı olan Aybar, 1968’de Sovyetler’in Çekoslavakya’yı işgaline sert bir tepki gösterdi. Bu, parti içinde hizipleşmelerin su yüzüne çıkmasına neden oldu. Aybar, 1969’ da genel başkanlıktan, 1971’de de partiden istifa etti. 12 Mart döneminde Meclis’ teki tek sosyalist olan Aybar, dönemin baskılarına ve idamlara karşı tek başına mücadele etti.” (Alev Ateş)

ESERLERİ:

Bağımsızlık, Demokrasi, Sosyalizm (1948–68 arası yazı ve konuşmaları, 1968), 12 Mart’tan Sonra (12 Mart dönemi meclis konuşmaları, 1973), Marksizm’de Örgüt Sorunu (1979), Leninist Parti Burjuva Modelinde Bir Örgüttür (1978), Neden Sosyalizm (1987), TİP Tarihi I, II, III (1988), Sosyalizm ve Bağımsızlık-Uğur Mumcu ile Söyleşi (1986), Marksizm ve Sosyalizm Üzerine Düşünceler (yay. haz. Aylin Özman, 2002).

KAYNAKÇA: Türkiye Ansiklopedisi (c.3, 1974, s. 826, 827), Oylum Yılmaz / Marksizm ve Sosyalizm Üzerine Düşünceler (Radikal Kitap, 10.11.2002), Barış Ünlü / Bir Siyasi Düşünür Olarak Mehmet Ali Aybar (yüksek lisans çalışması, 2002), Alev Ateş / Marksizm ve Sosyalizm Üzerine Düşünceleriyle Bir Lider: Mehmet Ali Aybar - Cüneyt Akalın / M. Ali Aybar Üzerine Düşünmek (Cumhuriyet Kitap, 5.12.2002), Yaşar Kemal / Büyük Bir Düşünürün Son Kitabı (Virgül, sayı: 54, Eylül 2002), Uğur Cankoçak / Barış Ünlü’den “Bir Siyasal Düşünür Olarak Aybar ve Dönemi” (Cumhuriyet Kitap, 16.1.2003), Büyük Larousse Ansiklopedisi (C. 3, 1986), Yurt Ansiklopedisi (c. 6, 1981).