Sanat
tarihçisi, akademisyen, profesör (D. 24 Ağustos 1896, Revan – Ö. 4 Temmuz
1949). Ünlü politikacılar ve bilim adamları yetiştirmiş Ağaoğlu ailesindendir.
İlk ve ortaöğrenimini 1904’ten itibaren Rus jimnazında yaptı, Rusçayı öğrendi.
1912’den itibaren Moskova Üniversitesi Doğu Araştırmaları Bölümünde İslâm
devletleri tarihi, felsefesi ve dilleri tahsiline başlayarak 1916’da edebiyat
dalından mezun oldu. İslâm uygarlığının en parlak veriminin İslâm sanatı
olduğuna inanması dolayısıyla Rusya içinde ve dışında seyahatler yaparak
Türkistan, İran, Irak, Suriye ve Anadolu’daki eserleri inceledi. Bu arada
Türkiye’ye yerleşmiş olduğundan, İstanbul Darülfünununda Türk ve İslâm tarihi
derslerine devam etti. Aynı yıllarda İstanbul Âsâr-ı Atîka (Arkeoloji) Müzesi
Müdürü Halil Edhem’in (Eldem) dikkatini çekti. Müzeleri teşkilatlandırmayı
düşünen ve bu müesseseleri idare edecek genç elemanların yetişmesine büyük önem
veren Halil Bey, onun bir Batı üniversitesinde daha iyi yetişerek ileride Türk
ve İslâm Eserleri Müzesinin başına geçmesini tasarlamıştı. Mehmet Ağaoğlu bunun
üzerine Berlin’e gitti; orada sanat tarihçisi, mimar ve arkeolog E. Herzfeld
ile İslâm tarihçisi H. Becker’in derslerine devam etti. 1923-24 yıllarında Jena
Üniversitesinde H. Dörpfeld, R. Von Zahn ile Koch’tan klasik arkeoloji, erken
Hıristiyan ve Batı Avrupa sanatları okudu. Oradan da Viyana Üniversitesine
geçerek Avusturyalı Doğu sanatları uzmanı ünlü J. Strzygowski’nin yanında üç
yıl çalışarak 1927’de felsefe doktoru oldu.
İstanbul’a
dönüşünün ardından (1927) o yıllarda Çinili Köşk’te bulunan İslâm eserleri
koleksiyonunun başına geçti. İstanbul Darülfünûnunda İslâm sanatı tarihi
müderris muavini (doçent) oldu. Bir yıl sonra da müzeler idaresine devredilen
Türk ve İslâm Eserleri Müzesi müdürlüğüne getirildi. 1929’da Amerika Birleşik
Devletleri’nde, Detroit Sanat Tarihi Enstitüsünün daveti üzerine, bu enstitünün
Yakındoğu bölümünü kurmakla görevlendirildi. Kısa bir süre içinde mükemmel bir
İslâm sanatları koleksiyonu meydana getirdi. Michigan Üniversitesinde yeni
kurulan İslâm Sanatı Tarihi Kürsüsünün başına davet edildi (1933). Bu kürsüde
önce öğretim görevlisi, sonra da profesör olarak 1938’e kadar ders verdi. 1935
ve 1938’de Princeton Üniversitesinde misafir profesör olarak çalıştı. 1934’te
Firdevsî’nin ölümünün 1000. yılı münasebetiyle Tahran’da yapılan anma töreninde
Michigan Üniversitesi ve Detroit Sanat Tarihi Enstitüsünü temsil etti. 1937’de
San Fransisco’da İslâm sanatı sergisi düzenledi. 1940’tan 1947’ye kadar eskiden
beri tasarladığı on iki ciltlik İslâm maden eserleri hakkındaki bir Corpus’un
hazırlanması ile uğraştı ve birinci cildini tamamladı. Bir taraftan da sergiler
düzenleyip müze katalogları hazırladı. Mehmet Ağaoğlu 1934’te, Michigan
Üniversitesi Güzel Sanatlar Bölümü yayın organı olarak Art Islamica adlı
büyük bir sanat dergisi çıkarmaya başladı ve 1938’e kadar dört cildini
yayımladıktan sonra derginin idaresini R. Ettinghausen’e bıraktı.
Amerika’da
düzenlenmiş sergilere dair üç katalogundan başka kırk dört Türkçe, Almanca ve
İngilizce makalesiyle birçok kitap tahlil ve tanıtma yazısı basıldı. Bunlarda,
onun daha çok Türk ve İslâm küçük sanatları üzerine eğildiği, halı, maden,
ahşap, kapkacak ve minyatür sanatlarına dair çalışmalar yaptığı dikkati çeker.
ESERLERİ:
Persian
Bookbindings of the Fifteenth Century (1935),
Sawafid Rugs and Textiles, The Collection of the Shrine of Imâm ‘Ali at
al-Najaf (1941).
KAYNAKÇA: Semavi Eyice / TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 1, 1988, s.
466), İhsan Işık / Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür
Adamları Ansiklopedisi (2006, 2007).
