Berna Moran

Eleştirmen (D. 23 Ocak 1921, İstanbul - Ö. 31 Ekim 1993). Dedesi Ali Kâmi Akyüz, İsmail Safa ile şair Ahmet Vefa’nın kardeşi, romancı Peyami Safa’nın amcasıdır. Ortaöğrenimine İngiliz High School’da başladı, Robert Kolej ve Darüşşafaka Lisesinde okudu, İstanbul Işık Lisesini bitirdi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi İngiliz Dili ve Edebiyatı Bölümü (1945) mezunu. Üniversiteyi bitirdiği yıl kendi bölümüne asistan oldu. Doktorasını mezun olduğu üniversitede kürsü başkanı Prof. Halide Edip Adıvar’la başladığı “John Donne ve Dinî Cephesi’nin Tekâmülü” konulu teziyle (1950) tamamladı. Ford Vakfından bir yıllık bursla Cambridge Üniversitesinde (1950-51) doçentlik çalışması yaptı. 1952’de İngiliz Filolojisi Bölümünde asistan olan Tatyana Hanım ile evlendi. Doçentlik çalışmalarını Cambridge Üniversitesinde “On Yedinci Asır İngiliz Edebiyatında Tabiat Anlayışları” adlı tezle (1956) tamamladı.

1958’de eşiyle birlikte Atatürk Üniversitesi İngiliz Filolojisi Kürsüsünü kurmak üzere iki yıl için Erzurum’a gitti. Burada üç dönem ders verdi. 1964’te “Türklerle İlgili İngilizce Yayınlar Bibliyografyası” adlı araştırmasıyla profesörlüğe yükseldi. Batı’da geliştirilen edebiyat kuramları ile eleştiri yöntemleri üzerinde çalıştı. Batı düşünce tarihiyle ilgilendiği için disiplinler arası bir yaklaşımı edebiyat araştırmalarına uyguladı. Bu çalışması sonucunda kürsüde eleştiri dersi programa alındı. Sonradan Edebiyat Kuramları ve Eleştiri (1972) adıyla kitaplaşacak olan ve eleştiri tarihini bir bütün olarak tanıtıp yorum­layan kitabı, eleştiri dersi notları idi. Berna Moran, 1981’de emekliye ayrıldı.. Emekli olmadan bir yıl önce Boğaziçi Üniversitesi Batı Dilleri ve Edebiyatları Bölümünde başladığı On Yedin­ci Yüzyıl İngiliz Edebiyatı ve Eleştiri Kuramları derslerini 1984’e kadar sürdürdü. Karaciğer kanseri sonucu yaşa­mını yitirdi. Karacaahmet Mezarlığında toprağa verildi.

İlk olarak 1960’lı yıllarda, Batı kuram ve yöntem bilgilerini Türk edebiyatı­na uyguladığı eleştirilerini yayımlamaya başladı. Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış adlı üç ciltlik kitabında toplanacak olan eleştiri yazılarının çoğunu, Yeni Ufuklar, Yeni Dergi, Birikim, Çağdaş Eleştiri, Yeni Düşün, Gösteri, Adam Sanat, Çağdaş Türk Dili dergi­lerinde yayımladı. Metne özgü, içsel öğeleri çözümleyici, nesnel, eleştirel ve bilimsel bir bakış açısı getirdi. Yaptığı çözümlemelerde, bir roman üzerine eleştirel bir bakışla ne söylenebilecekse, onlar mevcuttur. Zengin ve kuşatıcı eleştirel sonuçlara ulaştı. Romanın kurgusu, anlam katmanları, olay örgüsü, romanın meselesi hangi eleştirel yöntemlerle ele alınmayı gerektiriyorsa, ona uygun olan eleştiri yöntemini uyguladı. Bu anlamda kendini yöntemle sınırlamadı. Onun kendine has yöntemi, uzun ve titiz bir çalışma, sağlam bir değerlendirme, sunuşta senteze ulaşma olarak özetlenebilir. Eleştirisinde en baştan beri Batı edebiyatındaki başarılı roman tekniklerinin Türk edebiyatındaki romancıların eserlerine nasıl yansıdığını göstermeyi önemsedi.

Nazan Aksoy’un yaptığı tasnife göre, Berna Moran’ın eleştirel çözümlemelerinin temel nitelikleri ve başlıca özellikleri şunlardır: 1. Anlatı sanatının nirengi noktalarından bakış a) Türk edebiyatındaki daha eski anlatı geleneklerinin daha sonraki dönemlerin romancılarınca nasıl kullanıldığı, b) Türk romancısının Batı’daki edebiyat gelenekleri ile anlatım tekniklerinden nasıl etkilendiği, c) Aynı dönemin metinlerindeki paralellikler ile farklılıklar; 2. Romanların ana sorunsalını yaratan ideolojilerin metinlerin anlatım örgüsü içinde nasıl şekillendiği, bir başka deyişle, ideolojinin edebî söylem içinde nasıl somutlandığı; metin çözümlemesinde metin-ötesi ilişkilerin, yani tarihî, siyasî, iktisadî vb. söylemlerin göz önüne alınması, edebiyat eleştirisinin çeşitli bilim/bilgi dallarıyla alışverişe girecek biçimde uygulanması; 3. Eleştiri yöntemlerini, belirli bir kurama kuralcı bir tutumla bağlanmadan, inceleme konusu eserin belli bir yönünü aydınlatma amacıyla kullanma çabası; 4. Hem ayrıntılardan bütüne, hem de bütünden ayrıntılara doğru gelişen bir “yakın okuma” alışkanlığı.

Berna Moran; Aziz Nesin’in, “hiç bilmediğimiz, az bildiğimiz ya da parça pürçük bildiğimiz edebiyat kuramlarını, eleştiri yöntemlerini yetkin bir sistematikle sunulmuş olarak bu kitapta buluyoruz” diyerek övdüğü Edebiyat Kurumları ve Eleştirileri (1972) adlı kitabıyla 1973 TDK Ödülünü, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış I (1983) ile de deneme-tenkit dalında Türkiye Yazarlar Birliği 1984 Ödülünü aldı.

“1972’de Edebiyat Kuramları ve Eleştiri kitabı çıktı. Bu kitap çok uzun bir hazırlığın ürünüydü ve ülkemizde büyük bir boşluğu doldurdu. Eleştiri kuram ve yöntemlerini mükemmel bir sistematikle sunan bu kitap, alanında hâlâ tek kitaptır. Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış’ın üç cildine gelince bu çalışması Berna Moran’ın karşılaştırmacı yöntemi nasıl uyguladığına çok iyi bir örnektir.” (Jale Parla)

 “Berna Moran, Türk romanın doğuşundan 1990’lı yılların sonlarına dek, yaklaşık yüz elli yıllık serüvenini otuz beş kırk roman incelemesini esas alarak ve bu romanların konu, teknik ve sorunsalları bağlamında kendilerinden önceki, dönemlerindeki ve kendilerinden sonraki daha birçok Türk romanlarıyla da ilgilerini kurarak, yine bu romanların düşünsel, kültürel, tarihsel ve toplumsal olarak da ortaya çıkışlarını sağlayan koşulları bütün yönleriyle inceleyerek, bir edebiyat tarihi anlayışı ve yöntemiyle olmasa da, belki de çok daha yararlı bir çözümleme, inceleme ve eleştiri yöntemiyle yüzyılın sonunda topluca ortaya koydu.(…) Kuram ve eleştirinin başlangıcından beri bütün gelişmelerini izleyerek eleştirel altyapısını son derece sağlam kurmuştur. Onun kuramsal yetkinliği, metin okurluğunu da, çözümlemeciliğini ve eleştirmenliğini de yetkinleştirir. Bütün bunlarla birlikte, ulaştığı sonuçları, verdiği yargıları da bir o denli önemli kılar. Eleştirel bakışının ve çok yönlü eleştirel yaklaşımının zenginliği, eleştirmen kimliğini daha güvenilir hâle getirir.” (Hüseyin Su)

“Edebiyat kuramlarında anlattığı çeşitli yöntemlerden çıkardığı kendi yapısına uygun eleştirel yöntemle ve edebiyat bilgileriyle Türkiye’nin roman geleneğini inceler. Yöntemini bilinçli olarak biraz eklektik tutmuştu, çünkü sanat ve edebiyatın tek bir açıklama tarzına sığmayacak kadar zengin ve karışık olduğuna inanırdı. Her esere aynı (tek) yöntemle yaklaşmaktansa, her eserin ortaya attığı sorulara en iyi uyan yöntemlerle yaklaşmayı tercih ediyordu. Bir yanda çok ‘deklare’ olmayan bir Marksizm vardı; I.A. Richards sonrası gelişen esere yakından bakma disiplinini hiçbir zaman elden bırakmadı. Gene Wayne Booth sonrası roman eleştirisinin vazgeçilmez avandanlığı haline gelen ‘anlatıcı’nın yerini, tarzını vb. tespit etmeyi de hiç ihmal etmedi.” (Murat Belge)

 “İstanbul Üniversitesi, İngiliz Dili ve Edebiyatı kürsüsündeki eleştiri derslerinden derlenmiş olan ‘Edebiyat Kuramları ve Eleştiri’, yalnız bu konuyla ilgili üniversite öğrencilerinin değil, eleştirmenlerimizin de bütün edebiyatçılarımızın da okumaları gereken değerli bir el kitabıdır. Çünkü kitabın konusuna değgin bütün kuramlarla eleştiri yöntemleri birarada derli toplu verildiğinden, bildiğimizi sanıp da bütünüyle bilmediğimiz edebiyat kuramlarını, eleştiri yöntemlerini yetkin bir sistematikle sunulmuş olarak bu kitapta buluyoruz. Kitap, anlatılan konuları açıklamak için, Türk edebiyatından örnekler verildiği bölümlerde çok daha ilginç olmaktadır.” (Aziz Nesin)

ESERLERİ:

İNCELEME: Türklerle İlgili İngilizce Yayınlar Bibliyografyası (1964), Edebiyat Kuramları ve Eleştiri (1972), Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış (3 cilt, Ahmet Midhat’tan A.H. Tanpınar’a, 1983; Sabahattin Ali’den Yusuf Atılgan’a, 1990; Sevgi Soysal’dan Bilge Karasu’ya, 1994), Edebiyat Üzerine (2004).

ÇEVİRİ: Kral II. Richard Faciası (W. Shakespeare’den, 1947).

HAKKINDA: Atilla Özkırımlı / Türk Edebiyatı Ansiklopedisi (c. 3, 1982), Jale Parla / Zenginleştiren Bir Okuma (Cumhuriyet Kitap, 7.9.1990), Behçet Necatigil / Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü (18. bas. 1999), Şükran Kurdakul / Şairler ve Yazarlar Sözlüğü (6. bas. 1999), Zeynep Ergun / Kalıcılığı Yakalamış Bir Bilim Adamı Berna Moran - Murat Belge / Edebiyata Adanmış Bir Yaşam (Cumhuriyet Kitap, 28.3.2002), Hüseyin Su / Eleştiriye Adanmış Bir Hayat (Hece, Mayıs-Temmuz 2003).