Kıbrıslı Kâmil Paşa

Asker, devlet adamı, vali ve sadrazam (D. 1832, Lefkoşa / Kıbrıs  - Ö. 14 Kasım 1913, Lefkoşa / Kıbrıs). Osmanlı’nın son dönem sadrazamlarındandır. Lefkoşa / Gaziler köyünden topçu yüzbaşısı Salih Ağa ile Pembe Hanımın oğludur. Kıbrıs asıllı tiyatro sanatçısı Zeki Alasya’nın büyük dayısı, 1933-34 yıllarında Milli Eğitim Bakanlığı yapmış olan Yusuf Hikmet Bayur’un dedesidir. Babası yüzbaşı Salih Ağa; 1821 yılında çıkan Mora isyanı ile Kıbrıslı Rumlar arasında ayaklanma eğilimi görüldüğü yıllarda, Ada Garnizonunu takviye için, Anadolu’nun Kıbrıs’a en yakın kıyısı olan Anamur’dan sevk edilen askeri birlikle Ada’ya gitmişti. Kimi kaynaklara göre ise, Kıbrıslı bir Musevi asıllı ailedendir.

On yaşındayken babasını yitiren Kâmil, iki kardeşi Şakir ve Sadık ile birlikte, bir süre, Lefkoşa’nın ileri gelenlerinden Nakibül Eşraf Zühtü Efendi’nin koruması altında büyüdüler. Kâmil Paşa, öğrenimini önce medrese ve Rum okullarında, aile dostu Mehmed Ali Paşa’nın girişimiyle iki kardeşiyle birlikte Kahire’de devam ettirdi. Mı­sır’daki yabancı dil öğrenimi görüp, Mısır Harbiye Mektebi’ni subay olarak bitirerek Mısır’da binbaşılığa kadar yük­seldi. Arapça, Farsça, Rumca, Fransızca ve İngilizce bildiği için, Mısır Va­lisi Abbas Paşa’nın çevirmeni ve kâtibi oldu. Abbas Paşa’nın oğlu İbrahim Paşa’ya dil hocalığı yaptı ve onunla 1851 Londra Dünya Fuarı sırasında bir Avrupa’da gezisine çıktı. Bu geziden sonra, ömür boyu sürecek olan bir İngiliz hayranlığına kapılmıştı. Osmanlı Devleti bünyesindeki kariyeri boyunca da İngiltere’ye yakınlığı ile bilinmiştir.  

Paşa, Mısır’da on yıl kaldıktan sonra İstanbul’a gelerek 1860 yılında Osmanlı Devleti’nin hizmetine girdi. Kıbrıs’ta Ev­kaf Müdürlüğü ile kaymakamlıklarda bulunduktan sonra Kudüs, Hersek ve Beyrut Muta­sarrıfı, Kosova ve Halep Valisi oldu. Buradan İçişleri Müsteşarlığına, Doğu Rumeli, Hersek, Kosova, İzmir ve memleketi olan Kıbrıs gibi pek çok vilayette valilik görevlerinde bulundu. 1879 ve 1882 yıllarında iki kez Evkaf Nazırlığı (Vakıflar Bakanlığı), 1880-81 yıllarında Maarif Nazırlığı (Milli Eğitim Bakanlığı) yaptıktan sonra, Sait Paşa’nın is­tifası üzerine 1885 yılında ilk kez sadrazam (başbakan) oldu. Kâmil Paşa bu göreve 1885 ile 1913 yılları arasında dört defa bulundu. Son sadrazamlığı Babıâli Baskını ile son bulmuş, istifasını Sadrazamlık makamına gelen Enver Paşa’nın kendisini tabanca ile tehdit etmesi üzerine vermişti.

Görevi bu olayla sona erdikten sonra, yakın dostu Lord Herbert Kitchener tarafından davet edildiği Kahire’de üç ay kaldı. 1878’de İngiliz yönetimine giren memleketi Kıbrıs’a yerleşerek, Osmanlı siyasetinde rüzgârların değişmesini beklemiş, ancak kendisinden sonra sadrazam olan Mahmud Şevket Paşa’nın bir suikast girişimiyle öldürülmesi ve İttihatçıların muhalif siyasetçileri sürgüne yollamaya başlamaları ile umutları son bulmuştur. Rodos’a sürüldüğünde İngiliz Konsolosluğu’na sığınmıştı. Kıbrıslı Mehmed Kâmil Paşa bu sırada, İngiltere’ye gitmeye hazırlanırken, 14 Kasım 1913 tarihinde bir kalp krizi sonucunda öldü, Lefkoşa’da Arap Ahmet Paşa Camisi’nin civarında toprağa verildi.

Kâmil Paşa, II. Abdülhamid döneminde 25 Eylül 1885 - 4 Eylül 1891, 2 Ekim 1895 - 7 Kasım 1895 ve 5 Ağustos 1908 - 14 Şubat 1909 tarihleri arasında ve V. Mehmed Reşat saltanatında 29 Ekim 1912 - 23 Ocak 1913 tarihleri arasında toplam yedi yıl kadar sadrazamlık yapmış, daha önce bürokrasinin çeşitli kademelerinde üst düzey görevlerde bulunmuştur. Sadrazamlığının ilk döneminde, II. Abdülhamid’in istediği gibi ses seda çıkarmadan, fakat önemli bir iş de görmeden idare etmiş, 1895’te ikinci kez sadarete geçerek biraz sonra azledilip kendisine İzmir Valiliği verilerek İstanbul’dan uzaklaştırılmıştı.

Doğru söz­lü, rüşvet almayan bir yönetici olduğu söylenen, Kâmil Paşa, zeki, bilgili, temkinli, az konuşan bir insan, ancak İngiliz politikasına taraftarlığı ile tanınmıştır. Kaynaklarda, Mehmed Kâmil Paşa unutulmaz İzmir valilerinden biri olduğu, koruculuğu icat eden yönetici olduğu ama efeleri efelikten vazgeçiremediği belirtilir. Padişah II. Abdülhamid döneminde yaptığı on bir yıllık İzmir valiliği süresince İzmir’e birçok eser kazandırmıştır. . İzmir’in simgesi olan Saat Kulesi’ni yaptıran validir. Osmanlı tarihine dair “Tarihi Siyasî” adlı bir kitabı ile “Sait Paşa’ya Cevaplar” adlı anılar kitabının birinci cildi yayımlanmıştır.

HAKKINDA: İbrahim Alâeddin Gövsa / Türk Meşhurları (1946), Hilmi Kâmil Bayur / Sadrazam Kâmil Paşa: Siyasi Hayatı (Ankara 1954), Mehmed Demiryürek / “Sadrazam Kıbrıslı Kamil Paşa Hakkında Bazı Notlar ve Kamil Paşa’nın Terekesi” (Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, c. 25, Sayı: 40).