Gazeteci-yazar (D. 1882, Serez - Ö. 1971, İstanbul). Tam adı Eşref
Edib Fergan. Kitaplarında kullandığı Eşref Edib imzası ile tanındı. İlk ve
ortaöğrenimini Serez’de tamamladı. Serez Müftüsü İslâmüddin Efendi’den Arapça
öğrendi. İstanbul Hukuk Mektebi’ni bitirdi (1912). Yükseköğrenimi sırasında
Çemberlitaş Atik Ali Camiinde dönemin bilginlerinden İslâmî ilimler öğrenimi
gördü. Hukuk mektebini bitirdikten sonra doktora yaptı.
Ebu’l-Ula Mardin ve Mehmet Akif’le birlikte Sırat-ı Müstakim dergisini
çıkarmaya başladı (1908). İmtiyaz hakkını satın aldığı bu derginin kapatılması
üzerine 182. sayıdan itibaren adını Sebilürreşad olarak değiştirdi. Bu
dergide İslâm birliği görüşünü destekleyen yazılar yayımladı. Millî
Mücadele’nin başlamasından sonra Mehmet Akif ile birlikte Balıkesir, Kastamonu
ve ilçelerini dolaşıp Millî Mücadele’yi destekledi. Akif’in konuşmalarını
çoğaltıp yayımladı, onunla birlikte Ankara’da Tacettin Dergâhına yerleşti. Sebilürreşad’ın
yayımını burada sürdürerek çeşitli konularda İslâmcıların görüşlerini açıkladı.
Şeyh Said isyanı üzerine Takrir-i Sükûn yasası ile kapatılan çok sayıda dergi
arasında Eşref Edib’in dergisi de yer aldı. Kendisi de tutuklanıp Ankara’da ve
Diyarbekir İstiklâl Mahkemesi’nde yargılandı. Sebilürreşad’ın İslâmî
neşriyatını tatil etmesi şartı ile serbest bırakıldı. Âsâr-ı İlmiye Kütüphanesi
adlı yayınevini kurarak İttihad ve Terakki yönetiminin baskılarına rağmen yayın
faaliyetini sürdürdü.
1941’den itibaren Ömer Rıza Doğrul ve Kâmil Miras’la birlikte
İslâmî Türk Ansiklopedisi Muhitü’l-Maarif’i çıkarmaya başladı (74.
Cüz’den itibaren 100. sayıya kadar dergi olarak). 1948’de Sebilürreşad
dergisini yeniden yayımlayan Eşref Edib, 1953’te de Ahmet Emin Yalman’a suikast
olayı bahanesiyle tutuklanıp iki ay hapsedildi. Son yıllarında yazıları, 1966’da
yayımını durdurduğu Sebilürreşad ile Yeni İstiklâl (1965-67), Bugün
(1967-69) gazetelerinde çıktı. Ölümünden kısa bir süre önce yayımladığı tek
parti döneminde yaşanan baskı ve zulümlerin anlattığı Kara Kitab adlı
eserinden dolayı yine 163. maddeden hakkında soruşturma açıldı ve beraat etti.
ESERLERİ:
ARAŞTIRMA-İNCELEME: Mehmet Akif / Hayatı Eserleri ve 60
Muharririn Yazıları (c. 1, 1938, c, 2, 1939), İnkılâp Karşısında
Âkif-Fikret (Kurtuluş Harbi’nin Kaynağı İstiklâl Marşı mı, Tarih-i Kadim
mi, 1940), Misyoner ve Müsteşriklerin Yazdıkları İslâm Ansiklopedisi’nin
İlmi Mahiyeti (1941, İslâm Ansiklopedisinin İlmi Mahiyeti adıyla:
1946), Pembe Kitap (1943), Çocuklarımıza Din Kitabı (4 kitap,
1944-49), Risâle-i Nur Müellifi Bediüzzaman Said Nur (hayatı, eserleri,
mesleği, 1950), Kur’an / Garb Mütefekkirleri’ne Göre (1957), Dinde
Reformcular (A. F. Başgil, N. Topçu, İ. H. Danışmend ve M. R. Ogan ile,
1959), Bediüzzaman Said Nur ve Nurculuk (1963), Risale-i Nur Muarızı
Yazarların İsnadları Hakkında İlmi Bir Tahlil (1965), Kara Kitap /
Milleti Nasıl Aldattılar? Mukaddesatına Nasıl Saldırdılar? (1967), Hac
Rehberi (A. Ulvi ve M. Akif ile), Mevâiz (Urfalı Mahmud Kamil’in
vaazları), Mevâiz (Manastırlı İsmail Hakkı’nın vaazları), CHP ve Din (2005),
İstiklal Mahkemelerinde (2005).
ANI: Millî Mücadele Yılları (2002).
KAYNAKÇA: Mahir İz / Yılların İzi (1975), Mehmet Emin Erişirgil /
İslamcı Bir Şairin Romanı (1986), Mithat Cemal Kuntay / Mehmet Akif Ersoy:
Hayatı-Seciyesi-Sanatı (1986), Sadık Albayrak / Siyasi Boyutlarıyla Türkiye’de
İslamcılığın Doğuşu (1989) - TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 11, s. 473-474,
1995), İsmail Kara / Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi (C.
3, s.11-99, 1994), Fahreddin
Gün / Eşref Edib’e Göre Mehmet Akif’in Seciyesi (Yedi İklim, sayı: 117-118, Şubat
- Mart 2000), Fahrettin Gün / Eşref Edip (Fergan) İstiklal Mahkemelerinde:
Sebilürreşad’ın Romanı (2002), İhsan
Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001,
2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli
Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas.
2007) - Ünlü Fikir ve Kültür Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 3,
2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).