Divan
şairi (D. ?, İstanbul - Ö. 1780, İstanbul). Asıl adı Zübeyde olup, Şeyhülislâm
Ebu İshakzâde Mehmet Esat Efendi’nin kızıdır. Sultan I. Abdülhamit dönemi ilmiye
sınıfından olan ve şeyhülislâmlık da yapan kardeşi Mehmet Şerif Efendi ile
dedesi ve amcası da şairdi. Fıtnat Hanım, kültürlü bir aile ortamı ve çevrede
kendi kendini yetiştirdi. Edebiyat zevkini ve eğitimini ailesinden aldı. Sanat
ve edebiyat ile ilgilenmeyen, Nakibüleşraflık (Peygamber soyundan
olanların işlerine bakmak üzere kendi aralarından atanan görevli) ve Rumeli Kazaskerliği görevinde bulunan, Şeyhülislâm
Feyzullah Efendi’nin torunlarından Mehmet Esat Efendi ile evlendi. Ama bilgi
düzeyi ve kültürel birikimi kendisiyle aynı olmayan eşiyle mutlu olamadı.
Divan edebiyatı geleneğine bağlı şiirlerinde kadınlığın etkisi ya da olağanüstü başarısı görülmedi. Şiirlerinin geleneğe, erkek şairlerin duygu ve düşüncelerini anlatış biçimine (erkeksi söylem) uygun olduğu anlaşılır. Şiirleri, bir kadının karşı cinsine olabilecek duygularını aktarmaktan uzak şiirlerdir. Ancak kadın şairler arasında kıvrak zekâsıyla dikkati çekmiştir. Şiirlerinde alışılmış teşbihlere (benzetme) ve mazmunlara (Divan edebiyatı ile halk edebiyatının kullandığı ortak klişe benzetmeler) yer verdi. Yumuşak ve akıcı olan üslubu mazmun ve mefhumlar (kavramlar) itibariyle zengin olmadığı halde işleniş ve kuruluş bakımından başarılıdır. Halk deyimlerini zaman zaman kullanması üslubuna ayrı bir canlılık katar. Dilinin sadeliği ve düzgünlüğü ile dikkatleri çekti. Bütün söylenenlere karşın, Türkçeyi çok güzel kullanan Divan şairlerinden biridir.
Şakir Koca Ragıp Paşa (Ö. 1763) ve Haşmet (Ö. 1769) ile aralarında geçen konuşma ve esprili sözler ünlüdür. Koca Ragıp Paşa ile hissî bir yakınlaşması olduğu da söylenen Fıtnat Hanım’ın gazelleri arasında Nedim tarzında yazılmış şuh ve neşe dolu şiirlere de rastlanır. Başarılı bahariyeler (bahar betimlemesi ile başlayan gazel), usta işi girizgâhlar yazdı. Muammaları (Divan edebiyatında düzenlenen bilmecemsi söz) ünlüdür. Kaside, gazel, şarkı, musammatlar ile cülus (padişahın tahta çıkma töreni), doğum, ölüm olayları üzerine söylenmiş tarihlerden oluşan “Divan”ı iki kez (İstanbul, 1948; Mısır, 1869) basıldı.
Ali
Canip Yöntem, İstanbul’da ölen Fıtnat Hanım’ın toprağa verildiği yer konusunda
değişik görüşler olduğunu belirtmektedir. Bir görüşe göre Eyüp Sultan
türbesinin arkasındaki bahçeye, bir başka görüşe göre aile mezarlığı olan
Çarşamba’daki İsmail Ağa Camisi Mezarlığı’na gömüldü. Abdullah Eyûbî’nin Eyüp
Sultan ve civarına ait olan “Türbe-i Hazret-i Hâlid’in Adâb-ı Ziyâreti ve
Civârında Medfûn Meşâhir” adlı
eserinin Şeyhülislâm Murtaza Efendi bölümünde “Şuarâdan Derviş Efendi zevcesi
Fıtnat Hanım dahi civarlarında medfûndur” kaydı vardır.
Zübeyde Fıtnat Hanımı, Trabzonlu ya da Ordulu aynı adda bir başka hanım şair olan Hazinedarzade Vezir Abdullah Paşa’nın kızı Fıtnat Hanım ((1842-1911)’la karıştırmamak gerekir.
HAKKINDA: Murad Uras / Resimli Kadın Şair ve Muharrirlerimiz (1957), Refik Ahmet Sevengil / Eski Şiirimizin Ustaları (1964), Bursalı Mehmed Tahir / Osmanlı Müellifleri II (1972), Bedihan Tamsöz / Osmanlıdan Günümüze Kadın Şairler Antolojisi (1994, s. 32), Mübeccel Kızıltan / Divân Edebiyatı Özelliklerine Uyarak Şiir Yazan Kadın Şairler (Sombahar, sayı: 21-22, Ocak-Nisan 1994), Ömer Faruk Akün / TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 13, 1996), İhsan Işık / Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (11 cilt, 2006).
