Şair ve yazar, Türkiye'nin İlk Musevi Kadın Tiyatro Yazarı (D. 16 Aralık 1926, İstanbul – Ö. 19 Ağustos 2011, İstanbul). Tam adı Beki Luiza Bahar. Yahudi asıllı bir aileden olup, şair ve yazar Natan Malki’nin torunudur.
Alliance
İlkokulunu bitirdikten sonra Beyoğlu Musevi Lisesi’nde başladığı ortaöğrenimini
Ankara Maarif Koleji (TED Ankara Koleji)’nde tamamladı (1945). Ankara
Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde başladığı yükseköğrenimini sürdürmeyerek yarım
bıraktı. Çalışmalarını ömrü boyunca İstanbul’da sürdürmüştür.
Gerek kişiliği, gerekse de ürettiği
ve yazdığı edebî eserlerle Türkiye Yahudi toplumunun seçkin kişiliklerinden
birisiydi.
Ailesi:
Jojo Yusaf Bahar (tüccar) ile
evliliğinden Sara Bahar Filter (psikiyatrist), Rezzan Roza Özsarfati (kimya
mühendisi), İzzet Bahar (yüksek elektronik mühendisi, tarihçi) adlarından üç
çocuk annesiydi.
Annesi: Sara Morhayim (terzi), Babası:
Jak Morhayim (tüccar), Anneannesi: Ester Benbiçaçi (Malki), Büyükbabası: Lia
Benbiçaçi (celep), Babaannesi: Kadun Morhayim (Baruh), Dedesi: Eli Morhayim
(erkek terzisi), Aneannesinin babası: Natan Malki (besteci, meddah, şair, ipek
tüccarı)
Dostları:
Talat Halman (kültür tarihçisi,
akademisyen, çevirmen, şair, Türkiye'nin ilk kültür bakanı), Recep Bilginer
(şair, oyun yazarı, gazeteci), Güngör Dilmen (oyun yazarı), Nesrin Kazankaya
(yönetmen, tiyatro oyuncusu, çevirmen, oyun yazarı, tiyatro eğitmeni), Enis
Fosforoğlu (tiyatro ve sinema oyuncusu), Yıldız Kenter (tiyatro oyuncusu),
Cihat Aşkın (keman virtüözü, akademisyen, besteci, Beki L. Bahar'ın Toledo'da
Bir Kuyu ve Buse Sokağı adlı şiirlerini bestelemiştir), Habib Gerez (ressam),
Cahide Tümerkan (yazar), Sevilay Saral (tiyatro yazarı), Nurşin Kavukçuoğlu
(yazar, editör), Işık Gencer (yayıncı), Ferruh Gencer (yayıncı), Remzi İnanç (yazar,
yayıncı), Fevzi Halıcı (yazar, editör), Robert Schild (tiyatro ve müzik
eleştirmeni, düşünür), İzzet Bana (tiyatro yönetmeni), Ruzin Gerçin (ressam),
Semra Güreli, Sevim Göle, Ayten Öztrak, Semra Dağlı, Nuran Bilgen, Suna Sağcı.
Türk
Tiyatro ve Televizyon Yazarları Derneği ile 500. Yıl Vakfı kurucu üyesi, İstanbul
Göztepe Kültür Derneği üyesi, Uluslararası PEN Yazarlar Derneği’nin onur üyesiydi.
Vefatı:
Beki L. Bahar, 19 Ağustos 2011
Cuma günü İstanbul’da hayatını kaybetti. Neve Şalom Sinagogu’nda düzenlenen dini
törenin ardında, İstanbul Ulus’taki
Aşkenaz Mezarlığında toprağa verilmiştir.
Ödülleri:
1995 - Donna
Grasya Nasi ile Bakırköy Belediyesi Oyun
Yazma Yarışmasında başarı ödülünü aldı.
Anısını Yaşatan Anı Levhası Projesi:
1492 yılında İspanya Kraliçesi
İsabella ve Kral Ferdinand'ın Yahudi'leri din değiştirmeye veya ülkeyi terke
mecbur eden kanunları sonucu, İspanya'yı terk etmek zorunda kalan Yahudi
halkını Sultan II. Bayezıt (hükümdarlık süresi 1481-1512) Osmanlı
İmparatorluğu'na davet etti. Büyük Göç adı da verilen bu göçün, 500. yılı
nedeniyle, Beki L. Bahar 1992 yılında Ezan, Çan, Hazan olarak tanınan
"Boğaz'da Ortaköy'de" adlı şiirini yazdı.
Son üç mısrası nedeniyle
"Ezan, Çan, Hazan" olarak da bilinen bu şiir, aynı yıl Ortaköy İskele
Meydanı'nda yapılan bir törende dönemin Belediye Başkanı tarafından okundu ve
metal bir levhaya yazılarak, Ortaköy İskele Meydanı'ndaki vapur iskelesinin
karşısına asıldı. Anı levhasındaki şiirin altındaki imza, Beki L. Bahar'ın orijinal
imzasıdır.
Ezan, Çan, Hazan şiiri Ali
Kocatepe tarafından bestelendi. 2006'da Dolmabahçe Sarayı'nın 150'inci yıl
kutlamalarında TRT Gençlik Korosu eşliğinde, Ferhat Göçer ve Aysun Kocatepe
tarafından seslendirildi. Milli Saraylar Daire Başkanlığı tarafından
hazırlatılan Ezan, Çan, Hazan adlı CD Dolmabahçe Sarayı'ndaki baloda konuklara
dağıtıldı.
Şiirin son üç mısrası olan
sözcükler bazı belgesel filmler için başlık olarak da kullanıldı, konuşma
dilinde ezan, çan ve hazanın birlikteliği deyim olarak kullanılır oldu.
Yazdığı Dergi ve Gazeteler:
İlk yazısı 1958 yılında Haftanın Sesi’nde, ilk şiiri 1959
yılında Varlık Yeni Şiirler Antolojisi’nde,
ilk öyküsü 1964 yılında Çağdaş (Konya)
dergisinde yayımlandı. Yazıları ile bir bölümü
İbraniceye çevrilen şiirleri ve çeviri şiirleri 1959’dan itibaren Varlık
Yeni Şiirler Antolojisi, Şalom gazetesi ile Tiryaki, Gelişim (İsrail),
Eflatun dergilerinde yayımlandı. Ayrıca pek çok dergi ve gazetede
deneme, araştırma, gezi notları ve şiirleri yer aldı.
“Ezan, Çan, Hazan”, “Toledo'da Bir
Kuyu”, “Buse Sokağı” ve “O muydu?” isimli şiirleri bestelenmiştir.
Şalom Gazetesi, Eflatun, Tiryaki,
İlgi, Konya Çağrı, Sanat Çevresi, Mimesis ve Göztepe dergilerinde, İsrail'de
Türkçe yayımlanan Gelişim ve daha başka birçok yayında yazıları çıktı. Bu yazıların
bir bölümü 2000 yılında Ne Kendi Tanır Ne de Söz Edeni Vardır adı ile derlendi
ve Gözlem Yayınevi'nden yayımlandı. Bu kitapta anılar, gezi notları, tarih
araştırmaları, tiyatro, kitap ve oyun tanıtımı yanı sıra, İngilizce ve
Fransızca'dan yaptığı şiir çevirileri yer almaktadır.
Beki L. Bahar genellikle tarihî
oyunlar yazmıştır. Oyunlarında, güçlü kadın karakterleri özel bir yer tutar.
Tiyatro Yaşamı
Beki L. Bahar, bir söyleşisinde
tiyatro yaşamını şöyle özetler:
"Yazıya ne zaman başladım bilemem. Çok küçükken televizyon değil radyonun bile yaşamımıza girmediği, çocukların büyükleri eğlendirdiği yıllarda, aile veya komşu toplantılarında beni bir iskemle üstüne çıkarırlar, ben de şiir okur, bazen de bir şeyler uydurur okuma yazma bilmeden gazete bile okurdum. Hayal meyal hatırlar gibiyim. Ezbere yatkın, duyduklarına göre uydurma kabiliyeti olan bir çocuktum.
Onuncu sınıftayken, kendi de yazar
olan bir edebiyat öğretmenimiz, yazmam gerektiği yolunda yüreklendirmişti beni.
Ciddiye almamıştım.
1956 yılında ansızın babamı
kaybetmem şok etkisi yaptı, yaşam ve ölüm konusunda düşünmeye iteledi. Bir
karanlık dünyada isyan içinde sorularıma yanıt arıyordum. Ciddi ciddi şiire
döktüm bireyin çaresizliğini. Bazen de kendimi tiye aldım mısralarda.
Şiirlerim ciddiye alınıp
yayınlanırken, eşim tiyatro yazmamı önerdi. Annem babam, beni ağzımda biberonla
Şehzadebaşı tiyatrolarına götürmüşlermiş. Ankara'da yaşadığımız sürece eşimle
hiçbir oyunu kaçırmazdık. Eşimin nasihatini tuttum. Yazdığım ilk oyun Alabora,
Ankara Devlet Tiyatrosu Yeni Sahne'de 1970'de oynandı. O zaman bu zaman tiyatro
ve yazı üzerine çalışır dururum."
Sahnelenmiş Oyunları:
Alabora, Ankara Devlet Tiyatrosu,
Yeni Sahne, 1970, Ankara
Balat'tan Bronx'a (Müzikli oyun),
Dostluk yurdu, Göztepe Kültür Derneği, İstanbul
İkiyüzbininci Gece, Boğaziçi
Üniversitesi Tiyatro Kulübü, 2010, İstanbul
Basılmamış Oyunları:
Sıradan Bir Şey (1984. Beki L.
Bahar bu oyununu, Türkiye'de kadınların siyasi haklarını kazanmalarının 50. yılı
olan 1984 yılında yazmıştır), Bir Bütün, Evlendik Mutluyuz, Erozyon, Sıradan
Bir Şey.
KİTAPLARI:
Şiir: Yakamozlar (1963), Kişi Bunalımı + Dişi Bunalımı (1970),
Doğada Düğün (1989), Koronas (Judeo-İspanyolca dilinde yazdığı şiirler, 2002), Sevdim
Onu (2007),
Oyun: Ölümsüz Kullar - Pudu Hepa,1973. Bu oyun 1997 yılında Devlet
Tiyatroları'nda oy birliği ile repertuara alınmış ama sahnelenmemiştir), Sıradan
Bir Şey (1985), İkiyüzbininci Gece (1986), İkizler (1986), Doňa Gracia Naci (Fransızca,
1993, 1995; 2001; Yunus Emre Başarı Ödülü almıştır), Demokles'in Kılıcı
(Flavius ile Damokles; The Sword of Damocles, 2004, 2007), Toplu Oyunları 1
Ölümsüz Kullar - Senyora - Alabora (2005).
Anı: Ordan Burdan / Altmış Yılın Ardından (1995).
Deneme: Ne Kendi Tanır Ne de Söz Edeni Vardır (2001).
Araştırma: Efsaneden Tarihe Ankara Yahudileri (2003), Bir Zamanlar
Çıfıt Çarşısı (2010).
KAYNAKÇA: Metin And / Devlet Tiyatrosunun Mevsim Sonu (Ulus
gazetesi, 29.5.1970), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye
Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) -
Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi
(2006, gen. 2. bas. 2007) - Ünlü Kadınlar (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C.
4, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013), Ayhan Hünalp / İlginç
Bir Oyun: Donna Grasya Nasi (Çağrı dergisi, Ağustos 1994), Didem Eryar /
"Beki Bahar: Seeing memories in her mirror" (Hürriyet Daily News,
10.11.1996), Sibel Almelek / "Kumların Örttüğü Yollar" (Şalom
Gazetesi, 18.02.2002), Tanzimat’tan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi (c. I,
2001), Serkan Öztürk (Virgül, Sayı: 63, Haziran 2003), "Çan Hazan Ezan
öksüz kaldı - Beki L. Bahar yaşama veda etti" (Şalom Gazetesi, 24 Ağustos
2011, Erişim 25.1.2012), Ali Kocatepe / "Çan, Ezan, Hazan" (Yeni
Asır, 28 Ağustos 2011), "Beki Bahar'ın ardından" (mimesis-dergi.org, 25.1.2012),
Sevilay Saral / "Beki L. Bahar Üzerine" (Mimesis Tiyatro Çeviri
Araştırma Dergisi, Sayı 13, Ekim 2007, mimesis-dergi.org, erişim 25.1.2012), Beki
L. Bahar (istanbulkadinmuzesi.org, 29.01.2019), Beki L. Bahar ile yahudi
tiyatrosu hakkında röportaj (youtube.com, 02.02.2019).
BOĞAZ'DA
ORTAKÖY'DE
Beki L. BAHAR
Bir
ikilem
Bir
kovalama
Bir
kaçış
Bir
göç
Bir
akın...
Kimi
ermiş muradına
Varmış
Osmanlı'ya
Kimi
sana bana kalmış
Denizler
giz kuyusu
Yollar
suskun.
Boğaz'da
Ortaköy'de
Bir
ikilem
Bir
kovalama
Bir
kaçış
Bir
göç
Bir
akın...
Kimi
ermiş muradına
Varmış
Osmanlı'ya
Kimi
sana bana kalmış
Denizler
giz kuyusu
Yollar
suskun.
Boğaz'da
bir yerde
Ortaköyde
Karaya
basınca ayaklar
O
an yere değmiş dudaklar
Kutsanmış
toprak Yaratan adına
Gözlerde
şükran Beyazıt Han'a
Bir
ermiş ses duyulmuş,
Ezan.
Özgürlük
yansıtmış haçın gölgesi
Çan!
Gönülden
bir mezamire başlamış
Hazan.
Korku
düğümü
Erinçte
çözülmüş.
O
zaman bu zaman
Yan
yana
Üç
beş adım arayla
Sevecen
bakışır
Bu
şehr-i İstanbul'da
Ezan,
Çan,
Hazan.
(Beki
L. Bahar)
Beki L. Bahar’ın
Şiirlerinden Örnekler:
"…Yazmaktayım
Nefes
alır gibi.
Kalem
aşar bazen beni.
Dizelerim,
anılarım,
Sahne
özleyen oyunlarım
Zamanda
bir kalıp buz
Kırılmasa
çekiçle."
(Bir
Kalıp Buz, 1998)
"Demokles
kılıcı, ta kendisi
Atom,
füze, roket, hidrojen
Söz
senindir Diyojen..."