Bilim tarihçisi, hekim, sağlık bakanı (D. 1881,
Gelibolu - Ö. 1 Temmuz 1955, İstanbul). Tam adı Abdülhak Adnan Adıvar’dır. Kadı Ahmet Bahaî Efendi ile Sabiha Hanımın
oğludur. Türk Cumhuriyet tarihinin ilk bilim tarihçisi ve I. Türkiye Millet
Meclisi (TBMM) Hükümeti’nin ilk sağlık bakanıdır. Ayrıca, Türkiye’nin ilk
muhalefet partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurucularından
olup, ünlü romancı Halide Edip (Adıvar)’in ikinci eşidir. Mahalle Mektebinden
sonra, Hamdi Bey'in Aksaray'daki Medrese-i Edebiye'sinde ve Şehzadebaşı'ndaki
Nümune-i Terakki'de okudu. 1899'da Dersaadet İdadîsi (Vefa Lisesi)'ni bitirdi.
Mekteb-i Tıbbiye'yi Mülkiyenin (sivil tıp okulu) üçüncü sınıfına geçtiği yıl
arkadaşlarıyla birlikte kaçtığı Almanya’da Berlin Tıp Fakültesini bitirdi, aynı
yerde asistan olarak çalıştı, Zürih’te uzmanlık eğitimi gördü.
İstanbul'a döndükten sonra
hekimliğe başlayan Abdülhak Adnan, bir yandan da Hilâl-i Ahmer (Kızılay)’in
örgütlenmesinde çalışıyordu. Meşrutiyetten (1908) sonra Tıbbiye Mektebine
müderris (öğretim üyesi) oldu, daha sonra iki yıl kadar bu fakültenin
müdürlüğünü yaptı. Trablusgarp Savaşı patlak verince, Kızılay müfettişi olarak
Aziziye karargâhında çalıştı (1911). Buradan İstanbul'a dönünce,
Haydarpaşa'daki Tıp Fakültesi'nde açılan Yaralı ve Kolera Hastahanesi'ni
yönetti. Sahra sıhhiye müfettişi ve yedek subay tabip binbaşı olarak Birinci
Dünya Savaşı'na Trablusgarp cephesinde Hilâl-i Ahmer Müfettişi olarak katıldı,
daha sonra aynı kuruluşta genel sekreterlik yaptı.
1917 yılında, o sırada Lübnan’da
eğitimci olarak görevli bulunan yazar Halide Edip ile evlendi. Halide Hanım’ın
babasına verdiği vekâlet ile nikâhları Bursa’da kıyıldı. Adnan Bey’in ölümüne
kadar süren bu evlilikten çiftin çocukları olmadı.
Abdülhak Adnan, Mondros Mütarekesi
(30 Ekim 1918) imzalandıktan sonra düşman işgallerine karşı İstanbul’da kurulan
ilk gizli direniş örgütü olan Karakol Cemiyeti’nin kurucularından birisi oldu.
1919’da, Mütareke’den sonra Osmanlı Mebusan Meclisine İstanbul milletvekili
olarak girdi. M. Emin Yurdakul, Yusuf Akçura vd. ile birlikte Millî Türk
Fırkasının kurucuları arasında yer aldı. 1919’da yapılan Osmanlı Mebusan
seçimlerine Milli Türk Fırkası’nın adayı olarak katıldı ve İstanbul’dan mebusu
seçildi. İngilizlerin, 16 Mart 1920’de İstanbul’u işgal etmelerinden sonra
Meclisi Mebusan kapatılmıştı. Haklarında idam kararı çıkarılan ve padişah
tarafından 24 Mayıs 1920’de idamlarını onayladığı ilk altı kişi arasında
Mustafa Kemal ile birlikte Adnan Bey ve eşi Halide Hanım da vardı. Ancak Adnan
Bey eşi ile birlikte Milli Mücadeleye katılmak üzere 19 Mart 1920 günü at
sırtında İstanbul’dan yola çıkarak 2 Nisan 1920’de Ankara’ya ulaştılar; 23
Nisan 1920 günü açılan ilk TBMM’nin açılışında hazır bulundular.
Adnan Bey, Ankara’da oluşturulan
ilk TBMM Hükümetinde Sıhhiye ve İçtimai Muavenet (Sağlık) Bakanı oldu. 2 Mart
1921’de Meclis İkinci Başkanlığına seçilince bakanlıktan ayrıldı. Dahiliye
Vekili (İçişleri Bakanı) Refet Bey’in cepheye gittiği dönemlerde (28 Eylül 1920
Konya cephesi, 9 Kasım 1920 Güney cephesi) vekâleten İçişleri Bakanlığı
görevini yürüttü. Savaş yıllarında Çocuk Esirgeme Kurumu’nun kurucuları
arasında yer aldı. Kurtuluş Savaşı’nın zaferle sonuçlanmasından sonra Ankara
hükümetinin temsilciliği göreviyle İstanbul’a gitti.
Abdülhak Adnan Bey, çeşitli görüş
ayrılıkları nedeniyle 9 Kasım 1924’te Halk Fırkası (CHP)’ndan ayrıldı, ikinci
grup (muhalif) milletvekillerinin arasına katıldı. 17 Kasım’da çok partili
politik yaşama geçiş denemesi sırasında kurulan Terakkiperver Cumhuriyet
Fırkası’na geçti. Partinin 1925 Haziran’ında kapatılmasından sonra Mecliste bir
süre bağımsız milletvekili olarak görev yaptı. 30 Ocak 1926’da
milletvekilliğinden çekilerek İngiltere’ye gitti. On dört yıl İngiltere ile
Fransa’da yaşadı. 17 Haziran 1926’da Atatürk’e karşı planlanan İzmir’deki
suikast girişiminde bulunanlar arasında yer aldığı iddiasıyla gıyaben İstiklal
Mahkemesi’nde yargılanarak aklandı.
Adnan Bey, Fransa’da yaşadığı
sürede Paris Doğu Dilleri Okulu’nda sekiz yıl boyunca Türkçe öğretmeni olarak
görev yaptı. Yurtdışında yaşadığı dönemde Bertrand Russell’ın The Problems of
Philosophy (Londra 1911) adlı eserini Felsefe Meseleleri adıyla Türkçeye
çevirerek 1935 yılında İstanbul’da yayımladı. Bu çalışma ile İngilizlerin
kullandığı felsefe diline aşina olmayı amaçlamıştı. Yine yurtdışında bulunduğu
sırada
Adnan Adıvar yurda döndükten
(1939) sonra Maarif Vekaleti (Milli Eğitim Bakanlığı) tarafından İslam
Ansiklopedisi Yazı Kurulu Başkanlığına getirildi. Bu ansiklopedinin Yayın
Kurulu Başkanı olarak Türk kültür hayatına büyük katkıda bulunmuş olan
Adıvar’ın yazdığı ansiklopedi maddelerinden kimileri; Ali Kuşçu, Ebu’l-Kâsım
Zehrâvî, Fârâbî, Hârizmî, İbn Bâcce, İbn Haldûn ve Kınalızâde gibi önemli
maddelerdir. 1944 yılında bilim tarihimiz açısından önemli bir başka Tarih
Boyunca İlim ve Din adlı eserini İstanbul’da yayımladı. Bu eserde din ve bilim
ilişkilerini tarihi gelişimi içinde inceledi.
1946-50 yıllarında Demokrat Parti
(DP) listesinden seçilerek, bağımsız İstanbul milletvekilliği yaptı. 1947’de
kurucularından olduğu Doğu Araştırmaları Derneği’nin başkanlığına seçildi.
Adnan Adıvar, gerek bilim ve
düşünce tarihiyle ilgili araştırmalarında, gerek kitap halinde derlediği
deneme ve makalelerinde insanlık sevgisi, eşitlik, demokrasi, bilim, düşünce
ve sanatın özgürlüğü, geleneklerin çağdaş yaşayışı zenginleştirecek yönleri
gibi temaları işledi. 1950 yılında
Meclisten ayrıldı ve bilim alanındaki çalışmalarına döndü. 1 Temmuz 1955 günü
İstanbul’da vefat etti, eşi Halide Edip’in yanında Merkezefendi Mezarlığı’nda
toprağa verildi.
Adnan Adıvar, Cumhuriyet döneminde
bilim tarihi alanında yapılan ilk çalışmalara katılmış; bu çalışmaları
sırasında, Molla Lütfi’nin Sunak Taşının İki Katının Alınması Hakkında adlı
kısa bir risalesinin elde bulunan üç nüshayı karşılaştırarak Fransızcaya
çevirmiştir. Çeviriyi Adnan Adıvar ile Henry Corbin yapmış; çalışmanın eşgüdümünü
Şerafettin Yaltkaya yürütmüştü.
Son yıllardaki araştırma
yazılarını Cumhuriyet gazetesi ile Yeni Ufuklar dergisinde yayımladı. Bertrand
Russell gibi batı düşünürlerinin kitaplarını Türkçeye çevirdi. Milletlerarası
Şark Tetkikleri Cemiyetinin kuruluşuna da katılan Adnan Adıvar, bu kuruluşun
ilk başkanı oldu.
Dr. Adnan Adıvar İçin Ne Dediler?
“Adnan Beyi bu şöyle böyle taraflariyle değil, ona mahsus bir halin
câzibesi içinde sevdim. Bütün vekarlı görünüşünü kalıplayan derin bir âhenk ve
muvazene içinde, fikirlere, hâdiselere ve insanlara karşı içli ve anlayışlı bir
duruşu vardı. Bu ‘kâmil’ hali, onun hüviyeti üzerinde, bütün onu tanıyanların
saygısını buluşturuyordu. Gençliğinde de böyleydi herhalde. Çünkü bu hüviyet
onda, geniş ve çeşitli bir kültürün cilâladığı tabiî bir hâldi, bir mîzaçtı.
Onun kendi kendine daima uygun, rahat ve düzgün, ütülü görünüşü, hiç bir zaman,
hiç bir yerinden pot vermemiştir.” (Peyami Safa)
ESERLERİ:
ARAŞTIRMA-İNCELEME: Faust’a Dair Bir Tahlil Tecrübesi
(İstanbul 1939), Les Sicience Chez le
Tures Ottomans (Paris 1939), Osmanlı
Türklerinde İlim (ilk baskı Fransızca, 1939; 2. bas. 1943), Tarih Boyunca İlim ve Din (2 cilt,
1944), Bilgi Cumhuriyet Haberleri (1945), Dur
Düşün (1950), Bizans’ta Yüksek
Mektepler (1953), Hakikat Peşinde
Emeklemeler (1954).
BİYOGRAFİ: Farabî (1947)
DENEME: Bilimin Sarp Yolunda Cüretkâr Adımlar (6. bas., 2003).
ÇEVİRİ: Felsefe Meseleleri (Bertrand Russel’dan, The Problems of Philosophy
adlı eseri, 1935).
KAYNAKÇA:
İbrahim Alâeddin Gövsa / Türk Meşhurları (1946Halide Edip Adıvar / Doktor Abdülhak
Adnan Adıvar (1956), Peyami Safa / Objektif: 6-Yazarlar Sanatçılar Meşhurlar
(1976), Yurt Ansiklopedisi (c. 3, 1981), Milliyet Büyük Larousse Sözlük ve
Ansiklopedisi (c. 1, 1986), Orhan F. Köprülü / TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 1,
1988), Kemal Öztürk / İlk Meclis – Belgesel (1999), TBE Ansiklopedisi (2001),
Nuran Yıldırım / “Hekim Kimliği ile
Abdülhak Adnan Adıvar ve Tıp Tarihi ve Deontoloji Müderrisliği” (Osmanlı Bilimi
Araştırmaları, c. VII, s. 55-86, 2006), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990,
1998) - Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish
Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür
Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) – Ünlü Bilim Adamları (Türkiye
Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People
(2013).