Ahmet Gürbüz

İDEOLOJİ / İDEOLOJİK KİŞİLİK OLGUSUNUN OLUMSUZLUĞU ÜZERİNE

 

Prof. Dr. Ahmet GÜRBÜZ

 

ÖZET

Kesin bir tanımı yapılamamakla birlikte “ideoloji” kavramı günümüzde daha çok olumsuz bir anlamsal niteliğe bürünmekte ve düşünce ya da eylemlerinde objektif değil de, kendi kalıplaşmış ön yargılarına göre davranan, gerçekliği tanımayan, dünyayı yalnızca kendi ideleri ve tasarımlarına göre algılayıp biçimlendirmek isteyen kişi “ideolog/ideolojik kişilik” olarak adlandırılmaktadır. İdeolojik kişiliğin en önemli ruhsal karakteristik özelliklerinden bir tanesi, onun başka bir ideolojiyi savunan kimseleri düşman olarak görmesidir.

Modern kapitalizmin egemen olduğu ve bir sömürü aracı olarak kullanıldığı günümüz dünyasında siyaset ve hukuk ikilisinin tek bir ideoloji çatısı altında birleştirildiği ve işlevselleştirildiği söylenebilir. İdeoloji olgusu aracılığıyla toplumsal yaşama ve dünyaya kendi çıkarları doğrultusunda yön ve biçim vermek isteyen güç ve odaklar, küreselleşme/teknolojik gelişmeler/kitle iletişim araçları vb. çağdaş imkân ve vasıtalar yoluyla bu amaçlarına büyük oranda ulaşmış durumdadırlar. İdeolojilerin/ideoloji olgusunun, çağımız dünyasında Batı Emperyalizminin bir sömürü aracı olarak işlevselleştirildiği ve kullanıldığı gerçeği inkâr edilemez.

Bu çalışmada ele alınan anlamıyla ideoloji olgusu çerçevesinde insanlık tarihi boyunca gerçekleşen “vukuatlar” üzerine biraz düşününce, insan, Jean Dufour’un dediği gibi, “ideolojinin tadında bir acılık buluyor” doğrusu. Tarihsel ve çağdaş bağlamda reel/olgusal olarak bakıldığında tüm ideoloji ve ideolojik fenomenlerin, Paul Dimitriu’nun trajik ifadesiyle “ilim ve felsefenin aksine mutlakçı, müsamahasız; aynı imanı paylaşan müminleri, inananları ve mezhep ihtilafları olan; aktif, militan, emperyalist” bir işlevsel özellik taşıdıklarını vurgulamak durumundayız.

ANAHTAR SÖZCÜKLER: İdeoloji, İdeolojik Kişilik, Meşrulaştırma, Etik Değerler, Sosyo-Politik Egemenlik

 

A Study on Negatives of Ideology and Ideological Identity

ABSTRACT

Nowadays, the concept of ideology, although not having a certain definition, is generally associated with a negative meaning. A person, self-centered not being objective on his opinions and acts, moreover, acting upon his bias, is called having an “ideological identity” or simply as an “ideologue”. An ideologue perceives the existence/life based on his ideas alone, and do not acknowledge any other actuality. An ideologue sees the other people supporting different ideologies as the enemy, the principal characteristic of the ideological identity.

In today’s world, where modern capitalism dominates the economy and is used as the exploitation tool, one can argue on that politics and the law have become allies and function under the same ideological aim. Power centers employ the ideology phenomenon to aim redesign of the social life and World according to their desires. By exploiting the globalization, technological advances, social media, etc., the power centers mostly achieve their goal. Without argument, in today’s world, ideologies and the ideology phenomenon are employed as an exploitation tool by the western imperialism.

Thinking on the events that have happened throughout the history of humanity, ideology in the concept of this study has a bitter taste, as Jean Dufour says. In this regard, as Paul Dimitriu indicates on the contrary to the science and philosophy, all ideologies and ideological phenomena are rigid and intolerant, and have devotees, yet divided into different sects, also are activist and imperialistic.

KEYWORDS: Ideology, Ideological Identity, Legalization, Ethical Values, Social-Political Hegemony

 

 

I- GİRİŞ

 

Jean Bruller Vercors’un anlatımıyla, kadim zamanlardan beridir kabul edile gelen görüş ve değerlendirmeleri karşılaştırmaktan, bir araya getirip benzer ve ortak vurgularını teslim etmekten öte bir şey değildir amacımız. Bir sır çözmek, bilinmeyeni açıklamak niyetinde değiliz; ama bilinenleri karşılaştırmak ve bir araya getirmekle evrensel hakikati gün ışığına çıkarabiliriz belki ve bu hakikat uzun zamandır biliniyor sanıldığı halde gerçekte saklı kaldığı için daha da göz alıcı bir ışık ve aydınlık saçabilir.

Bu çalışmanın asıl amacı, ideoloji üzerine yapılmış olan ve tükenmek bilmeyen tartışmalar konusunda bilgi vermek ve onlara eşlik etmek değildir. Kesin bir tanımı yapılamamakla birlikte “ideoloji” kavramı günümüzde daha çok olumsuz bir anlamsal niteliğe bürünmekte ve düşünce ya da eylemlerinde objektif değil de, kendi kalıplaşmış ön yargılarına göre davranan, gerçekliği tanımayan, dünyayı yalnızca kendi ideleri ve tasarımlarına göre algılayıp biçimlendirmek isteyen kişi “ideolog/ideolojik kişilik” olarak adlandırılmaktadır. Bu çalışmada olumsuzlanan “ideoloji” kavramı “varlığa, yaşama, eşya ve olaylara dair tartışılamaz ve mutlak kabul içeren hazır dogmatik sosyal inanç içerikleri ve bu inanç içeriklerinin belirli bir sosyo-politik gaye uğruna araçsal işlev görmesi” anlamında; “ideolojik kişilik” kavramı da bu ideoloji tanımı doğrultusunda “belirlenmiş sosyo-politik gayeler uğruna, tartışılamaz mutlak dogmatik inanç kalıplarına dayalı maddi ve kültürel oluşum/organizasyona bağımlı ve onun direktifinde olan kişi/kurum” anlamında ele alınmakta ve kullanılmaktadır.

Terim/kavram olarak “ideoloji” -Eski Yunan filozoflarından Platon’un “ide/ideal” kavramını çağrıştırmak ya da ona dayanmakla birlikte-  son yüzyıllardan itibaren ortaya çıkmış olsa da; aslında bu çalışmada kullanıldığı anlamıyla ”ideoloji” ve “ideolojik insan” içerik/anlam/öz olarak tüm insanlık tarihi boyunca var olmuş ve var olmaya da devam edecektir. Çünkü bu anlamda ideoloji, zaman/mekân/nitelik olarak ne biçimde olursa olsun tüm toplumlar açısından toplumla birlikte, toplumsal yaşamla birlikte ortaya çıkar ve bu görünümüyle reel anlamda bir “evrensellik/insanilik (insana dair olma)” özelliği taşır.

 

II- ETİMOLOJİK VE TARİHSEL BAĞLAMDA İDEOLOJİ

 

Bilindiği gibi, 18.yüzyılın sonlarından itibaren kullanılmaya başlanan “İdeoloji” kelimesi, ilk başlarda, etimolojik anlamına yakın olarak “amacı fikirleri, bunların köken ve niteliklerini incelemek olan bir bilim” anlamını taşıyordu. “İdeoloji” teriminin buna yakın tanımlarından birisi de “ideal ya da soyut tahliller ve kurgusal teorilendirmeler” oluşudur ve bu anlamda kullanılması, 19.yüzyıl Batılı felsefecilerin büyük çoğunluğunun ortak ve temel karakteristik özelliklerinden birisini oluşturmaktadır.  Daha sonraları, aşamalı bir biçimde “reel olgulara tekabül etmeyen, soyut fikirler üzerine boş/soyut analiz ve tartışmalar”, “bir siyasi partiye ilham veren doktrin”, “tarihsel/politik dünyanın toptan tevil/yorumlanma sistemi”, “müstakil bir hayatı olan ve münhasıran kendi kanunlarına tabi bir fikirler toplamı” gibi anlamlarda da kullanılan “ideoloji” kavramının yerine zaman zaman, daha esnek ve müphem bağlamda “dünya görüşü” sözcüğü de kullanılmıştır.

Fenomenolojik açıdan ideoloji olgusunun insanlık tarihindeki oluşum/gelişim süreçleri irdelendiğinde şu tespiti yapmak mümkündür. İdeolojik düşünsel içerikler ilk başlarda belirli önder(ler) tarafından dile getirilip savunulmakta ve zamanla bu ideolojik düşünce içerikleri sistematize bir biçimde gelişip yayılmakta ve tüm varlığa/yaşama ilişkin genel ve temel kalıplar biçimini almaktadır. Özellikle bu ideolojik içerikleri ortaya koyan önder(ler) sonrası zamandan başlayarak, bu ideolojik düşünsel içerikler artık giderek içerik ve anlam olarak sabitleşip kalıplaşmakta ve –orijinal vazedicileri hayatta olmadıkları için- tartışılıp yorumlanarak geliştirilemez bir görünüm almakta ve süreç içerisinde, kullandığımız anlamda ideoloji halini almaktadır.

“İdeolojik kişilik” kavramı aslında “insan kişiliği tipolojisi” bağlamında değerlendirilebilecek bir isimlendirmedir. Fenomenolojik bir irdeleme bize insanlık yaşam tarihinde farklı insan kişiliği tiplerinin mevcut ve geçerli olabildiğini göstermektedir; vital insan, ekonomik insan, hedonist insan, teorik insan, estetik insan, etik insan gibi. Tüm bu insan kişiliği tiplerinde, tek yanlı olma, yaşamın ve değerlerin belli bir yönü ve boyutuyla aşırı, sapkın bir biçimde bağımlı olma durumu geçerli ve söz konusu olmaktadır. İnsanın değer bilincinin kapasitesi, kapsamı ve işleyim biçimi ile bağlantılı olan bu durum, değerlerin insan tarafından kavranıp kabullenilmesinin, doğası ve insanın sonlu bir varlık olması gereği bazı sınır ve tahditler içermesinden de kaynaklanmaktadır. Tüm bu tek yanlı insan kişiliği tiplerinin karşısına, teorik ve pratik tüm değerleri algılayıp benimseyen bir insan idesi “homo üniversalis”in konulabileceği söylenebilir. “İdeolojik kişilik” isimlendirmesi ile de aslında bir bakıma “ideolojik insan” tiplemesi kastedilmiş olmaktadır. İdeolojik kişilik/ideolojik insan, varlığa ve değerlere yalnızca kendisine empoze edilmiş olan tek yanlı ve zorbacı/mutlakçı bir bakış açısıyla yaklaşan bir insan tipini yansıtmaktadır.

 

III- İDEOLOJİ KAVRAMININ TEMEL UNSURLARI

 

“İdeoloji” kavramının belirgin karakteristik özelliklerinin neler olduğuna bakıldığında şunlar söylenebilir: İdeolojinin temel/kökensel özelliği, onun insanın haklı olma/hükmetme ihtirasından doğmuş olmasıdır.  Bu noktada önemle dikkat edilmesi gereken ince husus, ideolojinin bu özelliğinin, insanın hakikate/hakka/adalete yönelik bir “ihtirasını” değil fakat salt haklı olma, üstün olma, hükmetme arzu ve ihtirasını ifade ettiği hususudur. İdeoloji sayesinde, ideolojik kişi, kendi gözünde ve onun gibi düşünüp hareket eden başkalarının gözünde “haklı/kıymetli” oluverirken aynı zamanda böyle bir haklılık ve kıymetliliği kabul etmeyenleri kullanabilecek, saf dışı bırakabilecek ve bütün bunları yaparken kendisini haklı bulabilecektir. İdeoloji ve ideolojik kişilik bu yönüyle pragmatiktir. İdeolojik kişi ya da ideolog, doğru olduğunu ileri sürdüğü şeyi objektif olarak deneyimlemeye pek yanaşmaz, olgular içinden yalnızca kendi işine gelenleri ve iddialarına destek olarak kullanabileceklerini seçerek alır. Onun gayesi, var olduğunu farz ettiği şeyin asılsız olup olmadığına ilişkin hakikati bulup kabul etmek değil –aksine kendi doğrularından kuşku duymasına yol açabilecek hiçbir hakikati görmek ya da duymak istemez-, kendisinin doğru ve haklı olduğuna habire başkalarını inandırmaya, ikna etmeye çabalamaktır. İdeoloji bu yönüyle tümüyle bir aklileştirme, rasyonalize etme, mantıksallaştırma faaliyetidir. Benimsenen her davranış/tutum/yaklaşım/fikir mantıksal açıdan insicamlı, ahlaksal açıdan kabul edilebilir bir konuma yükseltilir. Her ideoloji kutsal olanı aklileştirir, aklı kutsallaştırır ve bu şekilde yaşamak için sebepler koyar ortaya. Aynı zamanda başkalarını ezmek, yok etmek için de sebepler bulur. Bu nedenle tüm ideolojilerin açık ya da gizil olarak “katil ruhlu, fetihçi, kan kokar”  özellikte oldukları söylenebilir.

İdeoloji toplumsal bir olgudur aynı zamanda. Bir ideoloji yalnızca ve tümüyle bireysel bir kurgulama/uydurma olarak görülemez. Bir ideoloji, sosyal bir sınıf/zümrenin kendine özgü yanını/hususiyetlerini ortaya koyduğu, başkalarından ayrıldığı ya da başkalarıyla ters düştüğü ortak tasavvurların bütünüdür. Aynı zamanda kendi çapında parçal/nisbi bir sistemin bütününü oluşturan bu özgün tasavvur/yaklaşım biçimlerinin zümreyi oluşturan herkes tarafından bilinmesi, zümreye mensup kişiler arasında özel bir iletişimi olanaklı kılar ve bu ortak tasavvur/bilgi/yaklaşım, zümreyi giderek bir “cemaat” yani “hususi bir bilgi mübadelesi tarzıyla kendini belli eden bir iletişim ve dayanışma dünyası” haline getirir. Zümrenin mensupları bu ortak “ideoloji”leri üzerinde hemfikirdirler ve bu “ideolojik veriler” sayesinde hem birbirlerini anlar hem de onlar gibi düşünmeyenleri/başkalarını ötekileştirirler. Dolayısıyla bu anlamda bir zümreye intisap etmek aynı zamanda bu zümrenin ideolojisini benimsemek ve kendisiyle özdeşleştirmek demektir.

Diğer yandan İdeoloji tarihsel bir olgudur. Bu yönüyle hiçbir ideolojinin yeni bir yaratı, yoktan var edilmiş bir şey olduğunu söylemek mümkün değildir. Aksine, ideolojik içerikler, yabancı bir kültürden aktarılmış olsalar da ya da yeni insan topluluklarının yenilikçi sosyal hareketliliklerinin ivmesini oluştursalar da mutlaka “ma’şeri hafızanın engin deposunda gömülü kalmış tasavvurlarla” ilintili olmak ve bunları gerekirse ters yüz edip yeniden anlamlandırmak, yorumlamak, yeni bir sistematiğe tabi tutmak durumunda/özelliğindedirler.

İdeolojinin önemli unsurlarından birisi de, kendince bir değerler hiyerarşisini içeren ortak inanç ve kabullerin toplamı olmakla kültürel bir olgu oluşudur. İdeolojik içerik soyut bir sözdür her şeyden önce: Fikirler arasında bağlantılar kuran, kurduğu bu bağlantılar aracılığıyla ya da buna bile gereksinme duymadan doğrudan doğruya kendini takdim eden, kendi içeriklerinin mutlak doğru/üstün/bağlayıcı olduğunu buyuran bir söz. Diğer bir anlatımla, bu açıdan bakıldığında, ideoloji bir dildir; yani “gerçekliğin üzerine geçirilmiş bir tel kafes”. Bu nedenle ideolojinin asıl anlam ve işlevi, bir çeşit semboller repertuarı olan terminolojisinden çok, derin yapısında yani bu sembollerin işaret ettiği temel yaklaşım biçimlerinde aranmalıdır.

Her ideoloji kendince bir değerler ve değerlendirmeler manzumesidir aynı zamanda. İdeolojik algıda belli değer ölçütleri vardır ve bu değer ölçütleri aracılığıyla, kendisine tabi olanların hayatı nasıl algılamak ve yaşamak gerektiği konusundaki tüm küçük/büyük sorularına yanıtlar içeren değerlendirmeler sistematiği oluşturulur. İyinin/kötünün, güzelin/çirkinin, doğrunun/yanlışın, haklılığın/haksızlığın, değerlinin/değersizliğin ne olduğunu: neyin sevilmesi/arzulanması, neden nefret edilmesi/kaçınılması gerektiğini belirler ve her konuda neye inanılması ve nasıl davranılması gerektiğine ilişkin tüm ayrıntılı yanıt ve çözüm modellerini sunar. Daha da önemlisi ve belirleyici olanı, her ideolojik içeriğin, aynı zamanda şiddetli ve güçlü bir heyecan yükünü taşıyor olmasıdır. Bağımlısının açıkta ya da gizil tüm iç güçlerini seferber edebilmesini bu etkileyici/belirleyici/harekete geçirici temel metafizik özelliğine borçludur. İdeolojik kişi yani bir ideolojinin bağımlısı kimse eğer ideolojisine bunca yoğunlaşmış bir ruh haliyle katılıp tabi olabiliyorsa, bunun nedeni, ideolojinin bu kişinin maddi ya da manevi tüm gereksinme, arzu, özlem, iştiyak ve tutkularını dile getirmesi, terennüm etmesidir. Bir ideoloji, bağımlısını, tüm tavır ve tutumlarının haklılık kazandığı ve manevi olarak tatmin edilmiş bir âlemde meskûn kılar adeta. Bu önemli özelliğiyle ideoloji, egemen odaklara, kendi iktidarını kollayıp artırmak için bağımlı ideolojik zümreyi alet olarak kullanma fırsatı verir. İdeoloji bu temel rolünü yerine getirirken, bunu, ifade ettiği şeye kılık değiştirterek yani kullanıcı egemenin kişisel çıkarını çarpıtıp halkın, kamunun, insanlığın, mukaddesatın, milliliğin gereği haline dönüştürerek yapar. Kullanıcı egemenin asıl amaç ve gayesi, bütün çıplaklığı ile kendini göstermekten uzak olduğu gibi, gizli derinliklerde, maskelenmiş durumdadır ve kendisine karşı koyanları yok etmek için sınırsız ve çeşitli hilelere sahiptir. İdeolojinin sahip olduğu ruhsal karakter böylece bir yandan egemen kullanıcının hakikati tersyüz ederek kendi iktidarını kollayıp çoğaltmasına yol açarken, diğer yandan da kullanılan zümrenin maddi ve manevi olarak ikna ve tatmin edilmesini ve bu yolla nihai amaca ulaşılmasını mümkün kılmaktadır.

İdeoloji ve İdeolojik kişilik olgusunun yapısal özelliği konusunda şu önemli hususu da ifade etmek gerekir. İdeoloji her şeyden önce bir “organizasyon”dur ve tüm organizasyonların doğası gereği sahip olmaları kaçınılmaz olan “kötü olma, kötülük üretme” özelliğini kendisinde taşır. İdeoloji organizasyonunun şematik yapısında iki ayrı temel kurucu ve fonksiyonel süje-kişilik bulunmaktadır: Birincisi yani temel kurucu kişilik en yukarıda bulunan, organizasyonu evirip-çeviren, onu kendi amaçları doğrultusunda işletip fonksiyonel kılan ve olup-biten her şeyin iç yüzüne vakıf olan kurucu, sahip ve etken kişiliktir. İkincisi yani fonksiyonel süje-kişilik ise, organizasyon yapı ve şemasının bel kemiğini oluşturan, olayın içyüzünü kavramaktan yoksun ve kandırılmış veya ikna edilmiş olan, organizasyonun işleyip-idame olabilmesi için emek-eylem harcayıp bunun acısını ve kurgusal/ütopik tatminini yaşayan kitleleri ifade eden eleman süjeler / edilgen kişiliklerdir.

 

IV- İDEOLOJİNİN RUHSAL ANALİZİ / İDEOLOJİK KİŞİLİĞİN KÖKENLERİ

 

İdeoloji ve ideolojik kişilik olgusunun en başta gelen kökensel özelliği, daha önce de belirtildiği gibi, onun insanın haklı olma/hükmetme hırs ve ihtirasından doğmuş olmasıdır.  Bu noktada önemle dikkat edilmesi gereken ince husus, ideolojinin bu özelliğinin, insanın hakikate/hakka/adalete yönelik bir “hırs ve ihtirasını” değil fakat salt haklı olma, üstün olma, hükmetme arzu ve ihtirasını ifade ettiği hususudur. İdeoloji sayesinde, ideolojik kişi, kendi gözünde ve onun gibi düşünüp hareket eden başkalarının gözünde “haklı/kıymetli” oluverirken aynı zamanda böyle bir haklılık ve kıymetliliği kabul etmeyenleri kullanabilecek, saf dışı bırakabilecek ve bütün bunları yaparken kendisini haklı bulabilecektir. İdeoloji ve ideolojik kişilik bu yönüyle acımasız derecede pragmatiktir. İdeolojik kişi ya da ideolog, doğru olduğunu ileri sürdüğü şeyi objektif olarak deneyimlemeye pek yanaşmaz, olgular içinden yalnızca kendi işine gelenleri ve iddialarına destek olarak kullanabileceklerini seçerek alır. Onun gayesi, var olduğunu ileri sürdüğü şeyin asılsız olup olmadığına ilişkin hakikati bulup kabul etmek değildir. Aksine kendi doğrularından kuşku duymasına yol açabilecek hiçbir hakikati görmek ya da duymak istemez. Onun asıl gayesi ve yapmak istediği, kendisinin doğru ve haklı olduğuna sürekli başkalarını inandırmaya, ikna etmeye çabalamaktır.

İnsanlık yaşamı açısından ideolojinin en başta gelen olumsuzluğu kanımızca onun, insan iradesine varlığın/eşyanın anlam ve değerine ilişkin dayatmada bulunması, insan iradesinin insanın varoluşsal serüvenindeki biricik varlığı ve temel kişiliği olduğu etik hakikati reddetmesinde aranmalıdır. Böylece ideolojinin en belirgin olumsuzluğu, onun hakikatin ve anlamın algılanması bağlamında temel bir yanılgı ve kusur içinde olması biçiminde kendisini göstermektedir. Çünkü etik değer olarak doğrunun ve hakikatin ya da varlığın anlamlandırılmasının insan iradesine karşı dayatma ve zor uygulama yoluyla mevcudiyet bulamayacağında hiçbir kuşku yoktur.  İdeoloji kendi bağımlısı ideologa (ideolojik kişilik), inanma ve davranmasında objektif hakikate göre değil de kendisine empoze edilen kalıplaşmış önyargılara göre hareket etmesini, realiteyi tanımayıp gerekirse onu tersyüz ederek anlamlandırmasını, dünyayı yalnızca kendisine empoze edilen inançsal kalıplar doğrultusunda dizayn edip biçimlendirmek için çaba göstermesini öğretir ve dayatır.  İdeolog/ideolojik kişilik, biricik hakikat olarak kabul ettiği görüşünü bütün insanlara zorla benimsetmek, topluma/toplumsal yaşama/dünyaya bu ideolojik kalıpsal tasarımları doğrultusunda bir yön ve biçim vermek ister ve bunun için sürekli çabalar durur. İdeoloji kendi bağımlısı ideolojik kişinin yalnızca değerlendirme ve muhakeme etme yeteneğini zedelemekle kalmaz, aynı zamanda onun hakikat karşısındaki tavır ve tutumunu da etkiler, onu bu konuda dürüstlük ve içtenlikten yoksun bırakır. İdeolog bizzat kendini aldatmakla kalmaz, başkalarını da bilinçli olarak yanıltır ve bunu reel gerçekliği ve değersel hakikati kendi dogmatik görüşlerine uygun yorum yöntemleri paralelinde gerekirse tersyüz ederek gizlemek, üstünü örtmek, değiştirip çarpıtmak biçiminde yapar.

Her ideolojik içerik, içinde aynı zamanda şiddetli ve güçlü bir heyecan yükünü taşır. İdeoloji, bağımlısının açıkta ya da gizil tüm içgüçlerini bu etkileyici/belirleyici/harekete geçirici temel metafizik özelliği aracılığıyla seferber ettirir ve gerçekleştirir. İdeolog yani bir ideolojinin bağımlısı kimse asıl bu yolla ideolojisine, bunca yoğunlaşmış bir ruh haliyle katılıp tabi olabilmektedir. Aynı zamanda bu önemli özelliğiyle ideoloji, egemen odaklara, kendi iktidarını kollayıp artırmak için bağımlı ideolojik zümreyi alet olarak kullanma olanağı sunar. İdeolojinin sahip olduğu ruhsal karakter böylece bir yandan egemen ya da egemen olma amacındaki odakların hakikati tersyüz ederek kendi iktidarlarını kollayıp çoğaltmasına yol açarken, diğer yandan da kullanılan zümrenin yani ideolojik kişiliklerin maddi/manevi olarak ikna ve tatmin edilmesini ve bu yolla nihai amaca ulaşılmasını sağlamaktadır.

İdeolojik kişiliğin en önemli ruhsal karakteristik özelliklerinden bir tanesi, onun başka bir ideolojiyi savunan kimseleri düşman olarak görmesidir. Ona göre, başka türlü düşünen/inanan kimse “maskesi düşürülüp gerçek yüzünün meydana çıkarılması gereken, hakikat düşmanı, karşıt” bir kimsedir. Bu nedenle, farklı düşünen / kendisinden olmayan kimselerin gücünün kırılması, yok edilmesi uğruna her şey göze alınmalı, bunun için her yola başvurulabilmeli ve her şeye katlanılmalıdır. Öyle ki farklı düşünen / kendisinden olmayan bu kimse ya da kimselerin dürüst, güvenilir, erdemli vb. olmaları bile bu bağlamda hiçbir önem ve kıymet arz etmez. Farklı düşüneni / kendisinden olmayanı ideolojik kişiliğin lanetinden kurtaracak olan, yalnızca kesin bir “evet” yanıtı olabilir. 

İdeolojik kişiliğin kökensel yapısı bağlamında olumsuz etkenler olarak, ‘ben’ ve ‘başkaları’ kavramlarına ilişkin algının analizini yapmak bu açıdan yol gösterici olabilir.  Bu olumsuz etkenler, benzer bir diğer adlandırmayla, ‘dışsal’ ya da ‘içsel’ etkenler biçiminde değişiklik gösterebilir.

Bireyin özgün ve özgür varoluşsal etik sürece girişini engelleyen temel faktörlerin başında ‘ben’ faktörü gelir. ‘Ben’ kavramı, burada, ‘toplumsal belirlenim ya da biçimlendirmeleri de içeren doğal nedensellik yasaları doğrultusunda oluşan, özgür istenç ve bilinç temelinden yoksun doğal ya da toplumsal benlik’ anlamında kullanılmaktadır. Bireyin özgürleşmesinin ve gerçek kişilik edinmesinin biricik temel yolu, bu anlamdaki doğal benlik durumunu aşabilmesinden geçer. Kişi, kendi istenci ve içselleştirmesi olmadan kendisinde bulunan doğal benlik yapısını aşılmaz bir gerçeklik olarak algılayınca, kaçınılmaz olarak, tüm ömrü boyunca bu doğal benlik yapısı kapsamında kalmaya tutsak olacak ve özgürleşme yolunda adım atmaktan uzak kalacaktır.

İdeolojik savların tutsağı olmuş ya da bu bağlamdaki organizasyonların içerisine adeta kendisini bir ‘belirlenen nesne’ gibi bırakıvermiş bir kişilik, bağımsız ve tarafsız bir kişilik olma niteliğinden yoksun kalacaktır. Bunun gibi, bireysel olarak kendisinin, çevresinin ya da herhangi bir nitelikteki herhangi bir topluluğun istek ve çıkarlarını sağlamak amacını içselleştirmiş bir kişilik, olayları ve hakikati tarafsız ve objektif bir biçimde algılamada ve değerlendirmede yetkin bir kişilik olarak vasıflandırılamaz. Bu konuda daha da önemli olumsuz dinamikler; tutku, kin, düşmanlık, kibir, çekememezlik, üstünlük taslama gibi olumsuz psikolojik duygulanımları yansıtan içsel etkenlerdir. ‘Ben’ duvarı, bazı durumlarda, ‘kendini üstün tutma, kendini değerli ve diğer insanları değersiz bulma, kendi egosuna değer yükleme’ biçiminde somutlaşır. Bireyin kendini üstün tutması, kendi benliğini değerli bulması bazen ‘bilgisiyle övünmek’ biçiminde de yansıyabilir. Bilgi sahibi olmakla övünmek ve üstünlük taslamak, gerçekte bilgi ve bilime ilişkin yanılgılı bir algılayışın göstergesidir. Çünkü bilgi ve bilim, özellikle filozofik bağlamdaki bilgi; sonuçta bireyin gerçekliğini, olay ve olguların nedenlerini ve anlamını araştırıp ortaya koyduğu gibi, diğer yandan da, değerliliğin tek başına bilgi taşıyıcısı olmakta değil de erdem ve ahlaksallığa yönelik değerlerin içselleştirilip yaşanmasında olduğunu işaret edip vurgular.

‘Başkaları’ kavramı burada genel olarak ‘bireyin, kendi gerçek değerlendirme ve inançlarının oluşmasında diğer insanların ya da toplumun salt anlamda belirleyici olmasına olanak tanımaması gereği’ anlamında kullanılmaktadır. Birey, erdemlilik sürecinde başarı sağlayabilmek için, kendi ahlaksal değerlerini, yaşam felsefesini, dinsel inançlarını ve bunun gibi diğer, gerçek kişiliğine ilişkin tüm inanç ve değerlendirme biçimlerini; koşulların tutsağı olmadan kendi istenciyle özümseyerek ve içselleştirerek oluşturabilmeli, kurabilmelidir. Başkalarının yaşam felsefemizin ve kişiliğimizin oluşmasında belirleyici olmaktan dışlanmaları gereğinin kavranması, bir açıdan da, gerçek bilginin ve erdemliliğin elde edilebilmesi için kesin bir koşul konumundadır. Başkalarına yönelik, bu bağlamda tavır koyabilmek için, kuşkusuz onların kınama ve hor görmelerinden etkilenmemek; dahası, bu kınamalara, destekleyici etken işlevini yükleyebilmek gerekir. Bu anlatımın, yani ‘başkaları’nın bu bağlamda değerlendirilmesinin, yalnızca değer yaratma kaynağı olmak açısından söz konusu ve bununla sınırlı olduğu kuşkusuz anımsatılmalıdır. Diğer insanlara ve topluma karşı söz konusu olan her türlü sorumluluklar ve ilişki biçimleri, kuşkusuz geçerliliğini korumakta ve somut konunun dışında kalmaktadır. Başkaları’nın değerlendirilmesine ilişkin önemli bir nokta da, bireyin, erdemlilik sürecindeki gelişimi açısından, diğer insanları yani başkalarını eleştirip değerlendirmekle gündemini sınırlı tutmasındansa, eleştirel yaklaşım ve yeteneğini daha çok kendi kişiliğine yönelterek, gelişmesine katkıda bulunması gereğidir.

İdeoloji kavramı ve olgusunun olumsuz bir nitelik kazanmasıyla, temel ahlaksal değerlerden birisini oluşturan ‘alçakgönüllülük/tevazu’ erdeminden yoksun bulunma arasında yakın bir ilintili ve etkileşim olduğu söylenebilir. Bu iki durum yani ideoloji bağımlılığı ile ‘alçakgönüllülük/tevazu erdeminden yoksunluk’, adeta birbirini destekler özelliktedir. Alçakgönüllülük/tevazu etik değeri, bireyin kendi sonluluğunun bilincinde olmasını, her zaman ve koşulda nesnel hakikati benimsemeye hazır durumda bulunmasını deyimler. Birey; eğer nesnel hakikati benimsemeyi değil de kendi belirlenmiş ideolojik tutku ve bağımlılıklarını doyuma ulaştırmayı amaç edinmiş ya da bu duruma sokulmuşsa, kuşkusuz, gerçek ve özgür varlık sahibi bir kişilik olmaktan uzaklaşıp, bir araç olma konumuna düşmüş olacaktır. Kanımızca bu konuda sufi düşünürlerin anlatımları takdire şayandır: Bireyde alçakgönüllülük/tevazu (huşu; nesnel gerçeği benimseme istenci) bulunduğunun göstergesi, kızdırıldığında ya da isteğine aykırı davranıldığında ya da reddedilme durumunda kaldığında bile, nesnel hakikatlilik varsa bunu kabul ile karşılamasıdır (Kuşeyri) .  Bilge olumlayıcı ve benimsemeye hazır, bilgiden yoksun kimse ise iddiacı (görüşünde diretici) ve olumsuzlayıcı’dır (Tusi).

 

V- TEKNİK, BİLİM VE FELSEFENİN İDEOLOJİYE İNDİRGENMESİ

 

Vecdi Aral’ı izleyerek söyleyebiliriz ki, bilgi ve bilimin mevcudiyetinin kökeninde gerçekte insanın varlığı anlama ve değerlendirme gereksinmesi bulunmaktadır; çünkü hakikat değeri, doğası gereği insanı kendisini oluşturan ve çevreleyen tüm eşyaya, varlığa ve olaylara ilişkin bilgi edinmeye zorlamaktadır. Bu zorlama, tüm etik değerler için geçerli olduğu gibi, hakikat değerinin de içerdiği ‘olması gereken’den kaynaklanan ve vicdanımızın bize yönelttiği bu yoldaki sesin algılanmasıdır. Aral’ın ifadesiyle “Nedir ki “hakikat”in, içimizde “gereksinme” duyumsaması olarak algılanması, doğal yanımızdan gelen çıkarlarımızla ilgili motivasyonların varlığını dışlamaz… “Ahlaken iyi” dediğimiz en yüksek değer, yaşamdaki değer çatışmalarında yüksek değerin seçilmesi ile gerçekleşeceğine göre, bilimi hakikat uğruna yapmanın soylu ve erdemli bir tutum olacağı kesindir. Şöhret yada para kazanma, sosyal bir mevki edinme yada sırf bir ideoloji uğruna yapılan sözüm ona bilimsel çalışma ciddiye alınamaz, alınmamalıdır. Hakikat değeri bütün bunlardan üstündür ve insanın tinsel yanından gelmekle insanın asıl kendisinin bir görünümüdür. Bu nedenle, hakikat kaygısından koparak yapılacak her bilme, bilgi edinme eylemi insanın kendini kendi dışındaki bir amaca araç olarak kullanma anlamına gelir ki, bunun ahlaka aykırı olduğu bilinmektedir”.

Reel Gerçekliğe bakıldığında ve bilim insanına empoze edilen teknolojik gayeler ve emrine sunulan çeşitli ve sınırsız olanaklar göz önüne alındığında, bilimsel araştırmalar üzerinde ideolojilerin doğrudan ya da dolaylı olarak kaçınılmaz bir biçimde etki ve belirleyiciliğinin olacağı ortadadır. Gerçekten de bir yandan bilim insanının aldığı eğitim ve kendisine sunulan çalışma ortamı ve koşulları, diğer yandan da yapılan/yapılacak bilimsel çalışmaların epistemolojik, felsefi ve teknolojik değerlendirilme ve kullanım biçimi ideoloji ile bilim arasında çok ciddi ve tehlikeli bir köprü oluşturabilmektedir. Tüm bu olabilir gerçeklikler karşısında, yapılan bilimsel araştırmaların ideolojik tesirlerden masun, “saf/katışıksız” ya da “asli/bağımsız” oldukları rahatlıkla söylenebilir mi?

İdeoloji-bilim ilişkisi bağlamında, özellikle sosyoloji-ideoloji ilişkisine dair dile getirilen, sosyolojinin “insan’a hizmet edecek yerde sermaye babalarına, teknokratlara ve müesses nizama hizmet etmekte” olduğu, oysa “eğer hiçbir zaman ayrılmaması icabeden insan ile meşgul olursa, hem insan için meşru bilgiler üreteceği, hem de insanın saadeti için hakkı teslim edilen bir vasıta olacağı” biçimindeki eleştiriler dikkat çekmektedir.

Yine bu bağlamda, Marksizm’in  “felsefenin aydınların bir afyonu olduğu” biçimindeki yaklaşımı dikkat çekicidir. Toplulukları yönlendirmek için felsefenin değil de ideolojinin gerekliliği noktasından hareketle Marksizm’in felsefeyi ideolojiye irca etmeye yönelik yaklaşımı, ideoloji ve bilim-felsefe arasında kurulan, bilim ve felsefenin öngörülmüş belli amaçlar doğrultusunda araç olarak kullanılmasını içeren bir ilişkiyi, anlayışı yansıtmaktadır gerçekte. Bu temel yaklaşım biçimi belli bir aşamada Marks’ın, felsefeyi “insanın gerçek ihtiyaçları yerine, mücerret bir hakikat ihtiyacı ve proleterlerin menfaatleri yerine, beşeri varlığın hiçbir sınıfa, hiçbir realiteye dâhil olmayan ve felsefi muhayyilenin bulutlu semalarından başka hiçbir yerde mevcut olmayan umumi manadaki insanın menfaatlerini ikame etmekle” kınamasına bile, trajik bir biçimde de olsa yol açabilmiştir. Bu yaklaşım, asıl, felsefeyi insanlık tarihinde sosyo-politik amaç/çıkarlar için kullanılmaya müsait kılan temel niteliğin onun insanların hayatıyla iç-içe olduğu hakikatinden başka bir şey olmadığını görmezden gelmektedir. Belli bir sosyo-politik vb. gayenin boyunduruğuna girdiğinde ise felsefe artık felsefe değil yalnızca bir ideolojidir.

Fenomenolojik olarak irdelendiğinde, çağımız dünyasında, objektif etik değerlere dayanan Kadim İnsanlık Kültüründen uzaklaşılmasının, modern ve batılı pozitivist bilim ideolojisi aracılığıyla büyük oranda gerçekleştirildiği ileri sürülebilir. Bu açıdan bakıldığında günümüzde, Ülkemiz ve toplumumuz da dâhil özellikle geri bıraktırılmış ülke ve toplumlarda mevcut/geçerli olan bütün modern entelektüel akımların kaynağında pozitivizm ya da pozitivist bilim ideolojisinin yer aldığı rahatlıkla söylenebilir. Pozitivizm ya da pozitivist bilim ideolojisi kadim insanlık kültüründen kopmanın/koparılmanın biricik aracı olarak işlev görmüştür adeta. Çağdaş tarihsel süreç, Batı’ya açılan geri bıraktırılmış toplum entelektüellerinin kendi toplumlarından devraldıkları kadim insanlık kültürünün içeriklerine pozitivist bilim ideolojisi yoluyla karşı çıktıklarına tanıklık etmektedir.

Modern teknoloji ile ideoloji arasındaki ilişki konusunda Herbert Marcuse’ün anlatımı bu açıdan büyük önem arz eder: “Belki de teknik akıl kavramı bizzat ideolojidir. Tekniğin salt kullanımı değil, bizzat kendisi de (doğa ve insan üzerinde) iktidardır, yöntemli, bilimsel, hesaplanmış ve hesaplayan iktidar. İktidarın belirli amaçları ve istemleri (Interesse) tekniğe ancak ‘sonradan’ ve dışarıdan empoze edilmiş değillerdir –onlar bizzat teknik aygıtın yapısına dâhildirler; teknik her defasında tarihsel-toplumsal bir tasarımdır; ve onda bir toplumun ve ona hükmeden istemlerin insanlara ve şeylere ne yapmak istedikleri yansıtılmıştır. İktidarın böyle bir amacı ‘maddi’dir ve bu bakımdan bizzat teknik aklın biçimine aittir.” “Bugün iktidar kendini salt teknoloji aracılığıyla değil, tersine teknoloji olarak ölümsüzleştirmekte ve genişletmektedir ve bu da bütün kültür alanlarını içine alan, geniş politik erki, büyük meşrulaştırmayı sağlamaktadır.”

Jürgen Habermas’ı izleyerek, 19.yüzyılın sonundan itibaren modern kapitalizmi belirleyen önemli ve güçlü bir unsurun ‘tekniğin bilimselleştirilmesi’ olgusu olduğunu söyleyebiliriz. Çağdaş dünyanın egemen kapitalist sistemi, büyük çaptaki endüstriyel araştırmalarla bilim, teknik ve değerlendirmeyi (insani ve ahlaki açıdan takdir etmeyi) tek bir sistem içerisinde birleştirmiş; teknik ve bilimin bizzat pozitivist bir ortak bilinç şeklini almasına yol açmıştır.  Bilimi fetişleştiren ve ‘Bilincin teknokratikleşmesi ya da teknokratik bilinç’  durumunu içeren bu çağdaş kapitalist ideoloji; eski tipteki ideolojilerden daha karşı konulamazdır ve daha geniş etkilidir. Günümüz egemen kapitalist dünyası teknokratikbilinç’in müphem temel kabullerini negatif-ütopik bir biçimde sonuna kadar götürmekte ve böylece, ideoloji olarak teknik ve bilimin yumuşak iktidarı altında beliren bir gelişme çizgisi izlemektedir. Eleştirel olarak bakıldığında bu konuda şu hususun vurgulanması gerekir kuşkusuz: Tüm insanlığın ve günümüz insanlığının asıl sorunu, kullanılabilir ya da gelişen güç ve potansiyelden faydalanılıyor olunup olunmadığı değil, tersine, bu durumun varoluşu dinginleştirmek, objektif ve adil bir yaklaşımla tüm insanlığın barış ve esenliği isteyebilmek için seçiliyor olunup olunmadığı hususudur.

 

VI- HUKUK VE HUKUKSAL YARGILAMADA İDEOLOJİK TAVIR

 

A- Hukukun Etik Değer Boyutunun Kavranmasının Olumsuz Faktörü Olarak İdeoloji

Modern kapitalizmin egemen olduğu ve bir sömürü aracı olarak kullanıldığı günümüz dünyasında siyaset ve hukuk ikilisinin tek bir ideoloji çatısı altında birleştirildiği ve işlevselleştirildiği söylenebilir. Dahası “çağdaş/uygar/gelişmiş” bir ülke/toplum olarak değerlendirilebilmek için, modern liberal-kapitalist ideolojiye teslim olmak günümüz sömürü dünyasında bir ön koşul haline getirilmiştir adeta. Bu çerçevede hukuk ta asli/kadim/varoluşsal özünden tecrit edilerek, ulusal kültür ya da toplumsal inanç temelinde sosyo-politik olarak dayandığı geçerli ideolojinin emrine ve hizmetine terkedilmiş/sunulmuştur ne yazık ki.

Oysa adil, insani ve esenlikli bir toplumsal yaşam ve dünyanın kurulabilmesi, kuşkusuz öncelikli olarak hukukun objektif etik değerlere dayalı olması gereğini içeren bir inanç ve yaklaşımın var ve geçerli olmasıyla mümkündür. Bu açıdan bakıldığında hukukun etik değer boyutunun kavranması ve içselleştirilmesinde en önemli ve etkin olumsuz faktörün ideoloji ve ideolojik kişilik olgusu olduğu söylenebilir. İdeoloji olgusu; düşünce ve eylemlerde nesnel olmamak, önyargılar doğrultusunda davranmak, gerçekliği tanımamak, dünyayı yalnızca kendi düşünceleri ve tasarımlarına göre biçimlendirmeye çaba göstermek durumlarını anlatmaktadır. Kendisini belirli bir ideolojiye ait olarak gören ideolog, biricik hakikat olarak gördüğü görüşünü tüm insanlara zorla benimsetip dünyaya kendi tasarımları doğrultusunda bir yön ve biçim vermek ister. İdeoloji, kendi bağımlılarının yalnızca algılama ve değerlendirme yeteneğini bozmakla kalmaz, çoğunlukla onların hakikat karşısındaki tutumlarını da etkileyerek kendilerini bu bağlamda dürüstlük ve içtenlikten yoksun bırakır. İdeoloji bağımlısı, yalnızca kendisini aldatmakla kalmaz; gerçekliği kendi dogmatik görüşüne paralel değişik yorum yöntemleriyle gizlemek ya da değiştirmek yoluyla, başkalarını da bilinçli olarak yanıltır.

Hukukçuluk işlevi görme durumundaki kişi, hukuku bir ideolojinin hizmet aracı olarak gören yaklaşım ve organizasyonların tuzağına düşmekten sakınmalı, ideolojik kişilik niteliklerini taşımaktan kendisini arındırmalıdır. Hukukçu, bir insan olarak, kendisinin içselliğini sorgulayabilmeli; hukuku bir bütün olarak kavrama ve uygulama aşamasında sübjektif psikolojik duygulanımlarının bağımlılığından kendisini kurtarabilmelidir. Güç de olsa kendisine ilişkin bu tür olumsuz duygulanımların etkisini aşamayan bir kişilik, ‘hukukçuluk’ işlevinin hukukun beklenti ve istemine uygun bir şekilde yerine getirilmesi konusunda başarılı olamaz.

 

B- Hukuksal Yargılamanın Nesnelliğinin Engeli Olarak İdeolojik Tavır

 

Hukuksal yargılamada nesnelliğin, benzer bir deyimle, yargının tarafsızlığı ve objektifliğinin sağlanabilmesinin temel dinamikleri olarak, karşılıklı olarak birbiriyle etkileşim içinde de olabilen iki ayrı boyuttan söz edilebilir. Yargılamada tarafsız ve objektif oluşun birinci öğesi, genel ve kapsamlı bir ifadeyle, psikolojik boyuta ilişkinken; ikinci öğe, ideolojik ya da düşünsel de diyebileceğimiz inançsal boyuta ilişkindir.

Yargılamada nesnelliğin psikolojik boyutuna ilişkin olarak şu önemli hususlara dikkat çekilebilir: Bilindiği üzere, uygarlığın kriteri olarak benimsenen ‘adalet’ düşüncesi, toplumsal işlerliğini yargı organları, daha somuta indirgemek gerekirse yargıçlar aracılığıyla gerçekleştirmek durumundadır. Bu bağlamda, soyut ‘adalet’ ilkesinin somut içeriğini oluşturan evrensel hukuk değerlerinin  toplumsal yaşamdaki uygulayıcı dinamikleri olan yargı organlarına, özel olarak da yargıçlara büyük ödev ve sorumluluklar düştüğü ortadadır. Bu önemli sorumluluğun ayırdına yeterince varılabilmesi için, yargılamada nesnelliğin birinci öğesi olarak sunduğumuz ve  ‘yargıcın kişilik bağımsızlığı’ da denebilecek bu psikolojik boyutun özgün yanı, bunun anlam ve önemi ayrıntılandırılmalıdır.

Yargıcın yargılama işlevini yerine getirirken nesnel (objektif), tarafsız olması ne demektir? Hemen burada şu noktaya dikkat çekmek gerekir. Ülkemizin hukuk düşününde ve yazınında ‘yargılamada nesnellik’ çoğu zaman ‘yargı bağımsızlığı’ kapsamında ya da onunla özdeş anlamda düşünülmekte ve bu konunun ayırdının ve öneminin bilincine yeterince varılamadığı dikkati çekmektedir. ‘Yargıcın yargılama yaparken psikolojik ve inançsal olarak nesnel oluşu’, genel olarak ‘yargı bağımsızlığı’  diye adlandırılan sorundan ayrı, özgün bir anlama sahiptir. ‘Yargı bağımsızlığı’ dendiğinde, daha çok yargı organlarının bir kurum olarak siyasal erkin etkisinde olmaması, siyasal erke karşı bağımsız olması anlatılmak istenir. ‘Yargı bağımsızlığı’ kavramı, yargı organlarının kurumsal bağımsızlığı ve tarafsızlığı anlamında belirginleştiğinde, bunun çözüm yolu, yani toplumsal yaşamda ‘yargı bağımsızlığının’ nasıl sağlanacağı sorusunun yanıtı da daha belirgin bir biçimde karşımıza çıkar. Bu çözüm ise, uygun ve gerekli hukuksal düzenlemelerin yapılması, ayrıca toplumun sosyo-ekonomik kültürel koşullarının söz konusu bu hukuksal düzenlemeleri destekleyici bir temel oluşturma durumuna getirilmesiyle elde edilebilir. Yargı organlarının bir kurum olarak siyasal erk karşısında tarafsız ve bağımsız oluşunun yanı sıra, yargı organları ve bu organların işlevsel süjeleri olarak yargıçların ekonomik, sosyal, güvenlik ile ilgili vb. koşulları da, ‘yargı bağımsızlığı’nı etkileyen ve bu kapsamda ele alınması gereken olgulardır. ‘Siyasal erk karşısında bağımsız olma’da olduğu gibi, yargı organlarının ve yargıçların bu türden sorunlarının çözümü de yine hukuksal düzenlemeler ile sosyo-ekonomik ve kültürel koşulların bu düzenlemeleri destekleyici bir yapıya kavuşturulması ile olanaklıdır.  

Dikkate sunmak istediğimiz vurgu açısından; ‘yargı bağımsızlığı’na ilişkin tüm bu belirtilenlerden, ‘yargı bağımsızlığı’ sorununun birey olarak yargıç’ın dışındaki koşullara bağlı olduğu böylece anlaşılmış bulunmaktadır. Genel olarak ‘yargı bağımsızlığı’ sorununun çözümlenmesi, hukuksal düzenlemeler ve toplumsal koşullarla ilgili ve olanaklıdır.

‘Yargı bağımsızlığı’ yargıcın dışındaki koşullarla ilgili olmasına karşılık, yargılamada nesnelliğin psikolojik boyutu ya da benzer deyimle ‘yargıcın kişilik bağımsızlığı’ ise aynı zamanda “ideolojik kişilik” bağlamında da ele alınması gereken ve birey olarak yargıcın kendisiyle ilgili olan bir sorunsaldır. Yargıcın yargılamada objektif olması ya da yargıcın kişilik bağımsızlığı, onun, yargılama işlevini yerine getirirken ideolojik vb. hiçbir etkenin etkisi altında kalmadan hukukun gerektirdiğini yerine getirme tavrını gösterebilmesini deyimler. Yargıç yargılama yaparken ve karar verirken; kendisinin dışsal ve içsel etkenleri algılama biçiminin, karşı karşıya bulunduğu somut olayla ilgili olarak hukukun gerektirdiği değerlendirmenin dışına çıkmasına yol açmasına olanak vermemelidir. Eğer yargılamanın ve hukuksal kararın biçimlenmesini ve niteliğini belirleyen temel belirleyici, hukukun gerektirdiği ölçü değil de yargıcın etkisi altında kalmaktan kendisini alıkoyamadığı içsel ya da dışsal etkenler ise, bu durumda yargıcın yargılamadaki nesnelliğinden, dolayısıyla somut kararın objektif ve evrensel hukukun buyruğunu yansıttığından söz edilemez. Yargıç yargılama yaparken, aynı zamanda ideolojik kişilikle de örüntülenebilen kin, öfke, intikam, kıskançlık gibi kendisine ilişkin olası olumsuz psikolojik duygulanımlardan soyutlanabilmeli; ideoloji ve ideolojik kişilik olgusu bağlamında kendi politik vb. görüşlerinden, değer yargılarından, dinsel ve etnik ayrım gütme düşüncelerinden sıyrılabilmeli; yalnızca somut olay açısından hukukun istemini yerine getirme amacını gütmeli ve bu onurlu, değerli tavrı gerçekleştirebilmelidir.

Hukuksal yargılamanın nesnelliğinin bir engeli olarak ideolojik tavır bağlamında, “milli” ve “kutsal” değerlerin algılanış ve işleniş biçimi de bir etken olarak karşımıza çıkabilmektedir. Bu açıdan bakıldığında, insanlık tarihinde tüm toplumlar için “milli ve kutsal” değerlerin varlığı ve geçerliliğinin bir gerçeklik olduğu görülebilir. “Değer” kavramına ilişkin çok boyutlu ve ayrı açılardan yaklaşımlar yapılabilmekle birlikte, konumuz açısından, daha çok soyut ve nesnel-evrensel değer kavramının toplumsal yaşam ve algılamadaki somutlaşmış biçimi olan “kültür” olgusuna ilişkin boyutunun irdelenmesi önem taşımaktadır. Çağdaş insanlık yaşam biçiminde, kitle iletişim araçları ve küreselleşme dinamikleri doğrultusunda giderek ulusal ya da yerel kültür olgusu büyük değişimler yaşayarak bir benzeşmeye doğru eğilim göstermekle birlikte; yine de toplumsal ya da yerel bağlamda kültür olgusunun varlığı ve geçerliliği bir gerçektir. Konumuz açısından “milli ve kutsal” olarak algılanan toplumsal değerler, sözü edilen “kültür” olgusu çerçevesinde ele alınarak irdelenebilir.

Kuşkusuz ulusal ya da toplumsal bağlamdaki değerlerin toplumun barış, esenlik, hoşgörü, yardımlaşma ve bütünlük içerisinde varlığını ve devamlılığını sağlaması açısından yadsınamaz ve gerekli rolü vardır ve bu yönüyle sözü edilen ulusal-toplumsal değerlerin varlığı savunulabilir olduğu gibi, bunların yadsınmasını içeren bir yaklaşımın gereksizliğinde de hiçbir kuşku olamaz. Ne var ki, bir toplumsal değerin bu biçimde olumsuzlanmayı gerektirir bir temelden uzak olabilmesi için; bunun, tüm insanlık süreçlerinden geçerek çağdaş insanlıkça en azından teorik olarak benimsenen, üzerinde uzlaşıya varılmış temel nesnel-evrensel hukuk ilkelerine aykırı bir yapıya sahip olmaması gerekir. Doğal olarak, evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin özüne aykırı ulusal değerlere, haklı ve nesnel bir temele dayalı bir geçerlilik tanınamaz. Evrensel-nesnel hukuk değerleri ve ilkelerine aykırılık taşımayan ulusal-toplumsal değerler açısından ise, yalnızca bir önemli riskten söz etmek olanaklıdır: Toplum açısından geçerliliği bulunan bu ulusal ya da kutsal değerlerin birey, grup, oluşum, siyasal erk vb. tarafından “ideolojik” ve iktidar sağlama amaçları doğrultusunda kullanılması. Bu nedenle, yukarıda belirtilen olumlu özelliklere sahip bulunan ulusal-kutsal değerler açısından; bu değerlerin “toplumdaki işlerlik biçimi” ya da “sosyo-politik yaşamdaki varlık biçimi” önemli bir sorundur ve bu önemli sorunun sağlıklı bir biçimde kritik edilerek ortaya konması, sözü edilen değerlerin varlık amacına aykırı sonuçların toplumsal yaşam ve ilişkilerdeki egemenliğini ortadan kaldırmada büyük katkılar sağlayacaktır.

Toplumca benimsenmiş değerlerin olumsuz anlamda nasıl işlerlik görebildiğini anlayabilmek için ampirik verilere göz atmak gerekir. Toplumsal pratiğe baktığımızda, toplumsal değerlerin olumsuz açıdan birey, grup, siyasal erk vb. oluşumlar tarafından “ideolojik” ve iktidar sağlama amaçları doğrultusunda kullanılabildiğini gözlemlemekteyiz. Daha temelli bir irdeleme yapıldığında, “ideolojik” ya da “dinsel” amaçların yine çıkar ve iktidar edinme amacına yönelik bir kılıf olarak işlev gördüğünü ayrımsamak olanaklıdır. Gerçekten de insanlık deneyimleri, dinsel ya da ideolojik söylemlerin çoğunlukla güç ve çıkar edinme yolunda birer araç olarak kullanılan kılıflar biçiminde işlev gördüğüne tanıklık etmektedir. Dinsel ya da ideolojik söylemin görünürde egemen olduğu birçok tekil olay irdelendiğinde; gerçek amacın çıkar ya da güç edinmek olduğu, somut koşulların da desteklemesiyle dinselliğin ya da ideolojinin bu amacı gerçekleştirmek için bir araç olarak kullanıldığı ortaya çıkmaktadır.          Özetle dinsellik ve ideolojinin toplumca benimsenen değerlerle de yoğrularak birey, grup, siyasal erkler tarafından çıkar ve güç edinmek gerçek amacıyla kullanılagelmesi, toplumsal reel bir gerçeklik olarak kendini göstermektedir.

 

VII- İDEOLOJİ-DİN İLİŞKİSİ

 

A- İdeoloji İle Dinin Karşılıklı Olarak Birbirine Dönüşümü

 

Daha önce de ifade edildiği gibi, bu çalışmada olumsuzlanan “ideoloji” kavramı “varlığa, yaşama, eşya ve olaylara dair tartışılamaz ve mutlak kabul içeren hazır dogmatik sosyal inanç içerikleri ve bu inanç içeriklerinin belirli bir sosyo-politik gaye uğruna araçsal işlev görmesi” anlamında ele alınmaktadır. Buna uyumlu olarak “ideolojik kişilik” kavramı da, bu ideoloji tanımı doğrultusunda “belirlenmiş sosyo-politik gayeler uğruna, tartışılamaz mutlak dogmatik inanç kalıplarına dayalı maddi ve kültürel oluşum/organizasyona bağımlı ve onun direktifinde olan kişi/kurum” anlamında ele alınmakta ve değerlendirilmektedir. Yine daha önce belirtildiği gibi, kanımızca, “ideoloji” ve “ideolojik kişilik” olgusunun olumsuzlanmasını gerektiren en önemli neden, insan iradesine, insanın özgür varlık olma yönüne ilişkin bulunmaktadır. İnsanı değersel/etik anlamda gerçek insan yapan en temel husus, onun özgür iradeye sahip olması ve varlığını/hayatını kendi özgür iradesiyle anlamlandırıp yaşanmasıdır. İdeoloji ve ideolojik kişilik olgusu ise, bu anlamda insanı yok eden ve onu edilgen/belirlenen bir eşya haline indirgeyen bir nitelik arz etmektedir. Belirlenip yönlendirilen bir eşya haline getirilen kişilerden oluşan bir toplum ve toplumsal yaşamın, anlam ve değer olarak insanlık varlığına sunacağı bir iyilik/güzellikten ise söz edilemeyeceği kuşkusuzdur.      

‘Din’ kavramına gelince, kaynağı ne olursa olsun, konusuna baktığımızda dinin ele aldığı şeyin genel felsefe konularına paralel bir biçimde, yaşama, evrene, insana ve onun eylemlerine ilişkin değerlendirmelerden oluştuğunu görmekteyiz. “Yaşamın anlamı nedir, iyi nedir, ahlak nedir, varlık nedir” gibi insana dair sorular, genel felsefe konularına benzer bir biçimde dinin konularını oluşturur. Felsefede olduğu gibi dinde de varlıkla, bilgiyle, değerlerle yani insana ve insana dair şeylerle ilgili önermeler, söylemler ve değerlendirmeler bulunmaktadır. Kısacası dinin konusuyla felsefenin konusu çakışmaktadır; kadim zamanlardan beri ikisi de aynı şeyleri sorgulayıp irdelemek durumunda kalmışlardır. Din ve Felsefe Tarihi literatüründe felsefe ile din arasında uzlaşmazlık/çatışma/karşıtlık bulunduğu yönündeki iddialar, çoğunlukla, bu bilgilenmenin kaynağına ilişkin gibi görünmektedir.  Bu yönlü yaklaşımlarca, genel olarak, dinde insanoğlunun kendi yaratmasıyla elde edilen bilgi ve değerlendirmelerin değil de onun ötesinde metafizik öğelere dayanılarak oluşturulmuş bilgilenmelerin söz konusu olduğu var sayılır ya da bilinir. Buna göre, dindeki önermeler önceden hazır, dogmatik ve üzerinde tartışılamazdırlar; bunlar insan aklının ürünü değildirler. Oysa felsefi düşüncenin temeli, insanın kendisidir ve bu durum felsefe ile din arasındaki ayrımı oluşturur. Ne var ki tüm bu yönlü algılama ve yaklaşımların hakikatin yalnızca bir yönünü göstermeye yönelik eksik ve yanılgılı bir tutum olduğunu belirtmek ve teslim etmek durumundayız.

İnsan olarak varlığa, değerlere ilişkin iyi niyetli bir çaba hangi noktada “dinsel”, hangi noktada “felsefi” olarak nitelendirilmekte ve değerlendirilmektedir? Bunun ayrımı ve belirlenmesi nasıl ve hangi ölçütle yapılmaktadır?

Şu tez ortaya atılabilir: Sorunun özü ya da olay bir ve özdeş olmakla birlikte yalnızca bunlarla ilgili yapılan adlandırma ve nitelendirmelerde bir farklılık söz konusudur. İnsanlık tarihine bakıldığında bazı medeniyet ya da toplumlarda bu bağlamdaki fikir, sorgulama, irdeleme ve uğraşılara “felsefe”; diğer bazı medeniyet ya da toplumlarda ise “din” adı verildiği görülmektedir. Bu tezi destekleyen önemli tarihsel göstergeler ve olgular bulunmaktadır: Örneğin ‘felsefe’ (philosophia) kavramının ilk olarak ortaya çıkmış olduğu Eski Yunan’da, bu bağlamdaki yani insana ve değerlere ilişkin düşünsel sorgulama ve değerlendirmelere “felsefe (philosophia)” adı verilmiştir. Diğer taraftan Doğu ya da İslam medeniyet ve toplumlarına baktığımızda, tarihsel olarak, bu medeniyet ve toplumlarda ‘felsefe’ ve ‘filozof’ kavramlarının yerleşip kabullenilmediğini ve bu kavramlar yerine ‘hikmet/irfan’ ve ‘hakim/arif’ vb. kavramlarının yerleşik ve kabullenilmiş olduğunu gözlemlemekteyiz. Avrupalı düşünürlerin yani ‘filozof’ların (örneğin Augustinus, Plotinus, Descartes, Epiktetos vb.), kendilerine “filozof” dendiği ve yaptıkları iş “felsefe” olarak nitelendirildiği halde, yaptıkları, bütünüyle dinsel kaynaklı ya da en azından dinsellikle ilgili sorgulama ve değerlendirmelerdir. Sözgelimi Plotinus, Eski Yunan düşüncesiyle Hıristiyanlığı bağdaştırmaya çalışmış, İncil’i bu çerçevede yorumlamıştır. Diğer yandan, Doğu ve İslam medeniyet ve toplumlarında, yine kendilerine “hakim/arif” ve düşünsel aktivitelerine de “hikmet/irfan” denilmiş olduğu halde, birçok düşünür/bilge, genel olarak ya da o günün egemen ‘dinsel’ anlayışına aykırı ya da karşıt olduğu ileri sürülen görüş ve düşünceler ileri sürebilmişlerdir. Trajik olarak, bu ‘aykırı’ düşün şahsiyetlerinden bazıları; günün egemen güçlerince “dine karşı savaş açma” ile itham edilerek öldürülmüş, sürgün edilmiş, cezalandırılmış oldukları halde yine de düşünce ve ilim literatüründe “hakim/arif” olarak nitelendirilmiş ve düşünsel aktiviteleri de “hikmet/irfan” olarak değerlendirilmiştir.

Bütün bu tarihsel ve somut olgular bize özünde ‘felsefe’ ve ‘din’ arasında köklü bir ayrım, çelişki ya da farklılık bulunduğu ve bunun ‘kaynak farklılığından’ meydana geldiği yönündeki sav ve değerlendirmelerin yerinde ve sağlıklı yaklaşımlar olmadığını, olayın tümüyle bir farklı isimlendirmeden ibaret olabileceğini göstermektedir.

Dinin teorik ve olgusal kapsamıyla ilgili olarak şunlar söylenebilir: Özellikle tek Tanrı inancı olan dinlere (din-i hanif / dosdoğru, saf ve duru din) bakıldığında (İslam, Hıristiyanlık, Yahudilik gibi), teorik olarak ve özü itibariyle bu dinlerin ana vurgusu olarak karşımıza şu çıkıyor. Gerçekte tüm ilahi dinlerin teorik özü ve ana vurgusu özdeştir ve şu şekilde dile getirilebilir. Birinci ana vurgu inanca/inanmaya ilişkindir ki bu, temel olarak Tanrı inancını kapsar. İkinci ana vurgu ‘ibadet’ olarak dile getirilebilir; buna ‘anış (anma eylemi)’ diyebiliriz.  Üçüncü ana vurgu ise, sosyal ve insani yaşamla ilgili olarak tek kelime ile ‘adalet’ olarak dile getirilebilir. Bu ana vurgular aynı zamanda ve özellikle, tüm ilahi dinler arasındaki temel ruhun/esprinin aynı olduğunu göstermesi bakımından önemlidir. Diğer yandan, dinin dogmatik inanışlar üzerine kurulduğu yönündeki klasik felsefi görüşteki durumun aksine; dinselliğin temelini yansıtan üç ana vurgu bile, özünün ve ayrıntılarının anlaşılması açısından tartışılmaya, irdelenmeye ve değerlendirilmeye tümüyle açıktır gerçekte.

Bu konuda, anılan üç ana vurgunun İslam dininde daha açık ve net olarak yer aldığı söylenebilir. İslam dininde birinci vurgu olarak ‘inanç’, ikinci vurgu olarak ‘ibadet’ (Tanrıyı anma, anış) ve üçüncü vurgu olarak da yalnızca ‘adalet’ kavramı önem taşır. İslam dininin kaynaklarına bakıldığında, tüm dinlerin (‘din-i hanif’: İslamiyet, Hıristiyanlık, Yahudilik vb.) bu üç ana vurgu üzerinde temellendiği hususunu ayrımsamak mümkündür. İlk iki vurgu (inanma ve tapınma) birey-Tanrı arasındaki ilişkiyi yansıtmaktayken, üçüncü vurgu (adalet buyruğu) bir yandan birey-Tanrı ilişkisini, diğer yandan da birey-yaşam (hukuk) ilişkisini yansıtır.

Yukarıda da belirtildiği gibi dinselliğin temelini yansıtan üç ana vurgu, özünün ve ayrıntılarının kavranması açısından sorgulanmaya, tartışılmaya, irdelenmeye ve değerlendirilmeye tümüyle açıktır ve içinde bulunulan içsel ve dışsal koşullara göre tezahür etmeye uygun esnek bir temel yapıya sahip olma özelliğindedir gerçekte. İnanmaya ve iman etmeye ilişkin temel inanç konularının içeriği açısından bile, ayrıntılı, mahdut ve tartışılamaz bir söylemle karşı karşıya değilizdir. İkinci ana vurgu bağlamında, ‘ibadet (anma eylemi)’ ayrıntılı ve mahdut içerik olarak ortaya konmamış, adeta somut değerlendirmelere aralanmış kapılar bırakılmıştır. Yine bu çerçevede üçüncü ana vurguya baktığımızda, ‘adalet’ kavramının kaynaklarda yalnızca temel öz ve espri olarak yer almış olduğunu; yalnızca, adalet değerinin gözetilmesi gerektiğinin vurgulandığını ve adalet değerinin, ayrıntıları itibariyle somut biçimlerle sınırlandırılmadığını yani içinde bulunulan somut zaman-mekân koşullarının belirleyiciliğine aralanmış bir kavrayış yaklaşımının sergilendiğini görmekteyiz.

Toplumsal yaşam, adil ve esenlikli bir dünyanın kurulabilmesi, yaşamın insanileştirilmesi, toplumsal ahlak ve hukuk açısından önemli olan, dinselliğin üçüncü ana vurgusu yani ‘adalet’ değeridir. Birinci ve ikinci vurgu (inanç ve ibadet) birey ile Tanrı arasında, üçüncü vurgu (adalet) ise hem birey ile Tanrı, hem de somut toplumsal yaşamla ilgili olarak söz konusu bulunmaktadır. Adalet kavramının ikinci yönü olan ve insanlar arası ilişkileri, toplumsal yaşamı, toplumsal ahlak ve hukuku ilgilendiren boyut insani ve evrensel bir önem taşır ve bu yönüyle sosyal bilimler, özellikle hukuk açısından açıklanmak, anlaşılmak durumundadır. ‘Adalet’ kavramı özü itibariyle temel/soyut/ideal/nesnel bir söylem niteliğini ve görünümünü arz eder. Bu soyut ve asli kavramın içeriksel olarak ayrıntılarda belirlenmesi, içinde bulunulan somut toplumsal koşullar doğrultusunda olabilir ancak. Temel hak ve özgürlükler, demokrasi, hukuk devleti, insan hakları, sosyal adalet, eşitlik, özgürlük vb. biçimindeki somut içeriklerden oluşan ‘nesnel ve evrensel hukuk değerleri ve ilkeleri’; insanlığın, iyi niyetle ‘Tanrının adalet dediği şeyin’ içeriksel ayrıntılarının zaman ve mekân koşulları doğrultusunda ortaya konmasına yönelik uğraşılarının sonuçlarının bütününü yansıtmaktadır gerçekte.   

Doğal olarak ne yazık ki tüm bu belirtilenler teori, hakikat ve öz itibariyle böyledir yalnızca. Olgusal olarak bakıldığında ise, bu ana vurgularla uyum sağlamayan ve bunlarla çatışan somut algı ve pratik realiteleriyle karşılaştığımızı görmekteyiz. Din hakikati, insanlık tarihinde toplumsal ve siyasal iktidarlar tarafından ayrıntılarda başkalaştırılmış ve kendi devamlılıklarının sağlanması için bir araç olarak kullanılabilmiştir. Dinin temel özü ve ruhu görmezden gelinerek ve hatta yok sayılarak; dinsel içerikler, ayrıntıları bağlamında saptırılarak değişim ve dönüşüme uğratılmış; adeta dine karşı din konumlandırmak suretiyle dinsel içerikler ideolojikleştirilmiş ve bu haliyle çarpıtılmış ve özünden tecrit edilmiş reel din, bir sosyo-politik egemenlik kurma aracı/vasıtası haline dönüştürülerek ideoloji niteliğine büründürülmüştür. Bu noktada, dinin ideolojiye dönüştürülmesinin; öz ruhundan uzaklaştırılarak çarpıtılıp başkalaştırılan dinsel içeriklerin ya da bu içeriklerin ayrıntılandırılmalarının egemen güçlerce ya da egemenlik kurmak isteyen odaklarca sosyo-politik hâkimiyet kurma aracı/enstrümanı haline indirgenip dönüştürülmesi biçiminde gerçekleştiği, önemli bir belirleme olarak dikkat çekmektedir. Gerçekte amaç iktidar sağlamak olduğu halde, din bir kılıf olarak işletilmiştir ne yazık ki. Bütün bunları günümüz modern dünyasında da görebilmekteyiz. Somut olarak dinselliğin iktidar aracı olarak kullanılışı bazı dinlerde daha belirgindir. Sözgelimi Hıristiyanlıkta yukarıda belirtilen üç temel vurgu teorik olarak var olmakla birlikte; ayrıntılarda değişiklik yapılarak, Kilisenin Tanrı ile insan arasındaki bağlantıyı sağlayacağı inancı yerleştirilmiş, Kilisenin ve dinin iktidar için önemli bir araç olması sağlanmıştır. İslam dini ile ilgili pratik realiteye bakıldığında ise; Tanrı ile insan arasındaki yakınlaşma için Kilise gibi bir kurum olmamakla birlikte, tarihsel olarak bakıldığında bazı sosyal ya da ‘dini’ kurum ve kuruluşlar (Mezhep, Tarikat, Hilafet gibi) aracılığıyla yine dinin iktidar odakları ve çıkar grupları tarafından kendi egemenliklerini ve çıkarlarını devam ettirmek için bir araç olarak kullanılabildiğini ne yazık ki görüp teslim etmek durumundayız.

 

B- İslamiyet ve Müslümanlar Özelinde Dinin İdeolojikleşmesi Ya da Günümüz Doğu-İslam Dünyasının Trajik Durumunun Bir Nedeni Olarak İdeoloji

 

Doğu-İslam dünyasının özellikle son yüzyıllardaki trajik halinin ya da başka bir ifadeyle “müslümanların geri kalmasının” gerçek temel nedenleri üzerine yoğunlaşıldığında; bu konuda, ilk bakışta birbiriyle çelişik ve karşıt gibi görünen, fakat derinlemesine irdelendiğinde aynı özü ve yanıtı içerdiği anlaşılabilecek olan iki klasik açıklama biçiminin varlığından söz edilebilir.  Bu açıklama biçimlerinden birisine göre, Doğu-İslam coğrafyasının ya da Müslüman dünyanın “geri kalmasının” temel nedeni “din”dir; yani Doğu-İslam dünyası Müslümanlık/İslam dini yüzünden “geri kalmıştır”. Diğer açıklama biçimi ise, görünürde tam tersi bir ifadeyle, Müslümanların ve Doğu-İslam toplumlarının “dinden/İslamiyetten uzaklaştığı için” özellikle bu son yüzyıldan itibaren olumsuz konuma düştüğünü ileri sürmektedir.

Yukarıda işaret edildiği gibi, doğu-islam dünyasının içinde bulunduğu olumsuz durumun temel nedenlerine ilişkin olarak getirilen bu iki açıklama biçimi, görünürde ve ilk bakışta birbirine tümüyle ters ve karşıt açıklamalar gibi ortaya çıksalar da, derinlemesine ve özlü bir irdelemeyle, aslında bu iki “karşıt” açıklamanın aynı temel özü ve anlamı barındırdığını ve bu yönüyle –paradoksal da olsa-  özdeş açıklamalar olarak nitelendirilip değerlendirilebileceğini kavramak mümkündür. Şöyle ki; islam-doğu toplumlarının “din nedeniyle geri kaldığını” ileri süren açıklama biçiminin, bu bağlamda “din” kavramıyla kast ettiği, kuşkusuz öz ve anlam olarak içi boşaltılmış ve kendini/başkalarını kandırıp avutmanın bir aracı haline getirilmiş ‘reel din algısı ve olgusundan’ başka bir şey değildir. Yine bunun gibi, doğu-islam coğrafyasının/müslüman toplumların “dinden/islamiyetten uzaklaştığı için geri kaldığını” ileri süren açıklama biçimi de, gerçekte, dinin temel öz ve ruhunun dıştalandığını ve anlamsızlaştırıldığını, dinselliğin yalnızca ruhsuz ve özsüz bir kılıf/görüntüye büründürüldüğünü ve müslümanların/islam coğrafyasının bundan ötürü günümüzde olumsuz toplumsal yaşam biçimlerine tutsak kaldığı görüşünü içermektedir. İlk bakışta ve görünürde karşıt anlamlı gibi duran bu iki açıklama biçimi sentezlenerek denilebilir ki, doğu-islam dünyasının içinde bulunduğu olumsuzluğun temel nedeni, evet “din”dir ya da en azından “din” ile ilgilidir. Daha doğrusu dinin ideolojileştirilmesi, ideolojik bir niteliğe ve işlevselliğe büründürülmesidir. Hakikatte bireysel ve toplumsal kurtuluş/esenlik vesilesi olması gereken din ve dinsellik; temel öz, anlam ve ruh itibariyle yok edilerek, zulmün, haksızlığın, sömürünün, zulme ve sömürüye karşı sessiz kalmanın vb. bir aracı haline getirilmiştir.

Şimdi de biraz bu yok edilip anlamsızlaştırılan din/İslamiyetin temel öz, anlam ve ruhunun ne olduğuna bakalım. Konunun ayrıntılarına girmeden, kesin bir ifade olarak denebilir ki, din/İslamiyetin maddi yaşam (“dünya hayatı”) açısından belirleyici olan en temel kriteri “adalet” kavramına/adaleti gözetmeye ilişkindir. Din/İslamiyet’in insanın başkalarıyla ve çevresiyle olan ilişkileri açısından, toplumsal yaşam açısından, insancıl ve esenlikli bir dünyanın kurulabilmesi açısından, toplumsal ahlak ve hukuk açısından belirleyici olması gerektiğini vurguladığı en temel değer, ilke ve ölçüt “adalet”tir. Din/İslamiyet’in diğer iki temel vurgusu olan inanç ve ibadet boyutları daha çok birey olarak insan ile Tanrı arasında yaşanırken; “adalet” vurgusu ise, hem bir birey olarak insan ile Tanrı ve hem de somut toplumsal yaşamla/“diğer insanlarla” ilgili ve geçerli olarak söz konusu bulunmaktadır. Dolayısıyla “adalet” kavramının insanlar arası ilişkileri, insanın çevresiyle olan ilişkilerini, toplumsal yaşamı, toplumsal ahlak ve hukuku doğrudan ilgilendiren ve belirleyen boyutunun, insani ve evrensel bir özellik taşıması nedeniyle, sosyal bilimler ve özellikle hukuk açısından irdelenip açıklığa kavuşturulması çok büyük değer ve önem taşımaktadır.

Kuşkusuz “adalet” kavramına çok çeşitli açılardan/boyutlardan bakılabilir. Eşitlik, özgürlük, toplumsal adalet, temel insan hakları vb. biçiminde belirginleşen ve günümüzde Evrensel Hukuk Değerleri ve İlkeleri dediğimiz ve tüm kadim insanlık kültürünün ürünü olan temel değer ve ilkeler, kuşkusuz, soyut adalet kavramının açılımı ve detayları olarak kabul edilmelidir. Ne var ki özellikle İslam toplumlarının çok daha aşina olması gereken, çünkü / öyle ki her cuma günü Cuma Hutbesinde Müslümanlara hatırlatılması gelenekselleşmiş “Kuşkusuz Allah size adaleti… emreder …” ayeti ile Müslümanların “entelektüel bilgilenmelerinin zirvesinde yüzen” adalet kavramına, yeniden ve tüm çıplaklığıyla bakabilmek gerekir. En doğal, net ve ilk temel anlamı itibariyle, nedir adalet ve adaletli olmak?

“Adalet” kavramının en birincil/aşikâr/yalın anlamının “haksızlık/zulüm yapmamak, herkesin temel insani haklarını kabul ve teslim etmek” olduğunda hiçbir kuşku ve belirsizlik yoktur. Bu noktada “adalet” kavramının” maddi” ve “manevi” olmak üzere iki temel boyutunun olduğunu belirtmek gerekir. Adaletin maddi anlamdaki boyutu “maddi/ekonomik yaşam alanına ilişkin konularda haksızlık yapmama / herkesin hakkını kabul ve teslim etmeyi” içerirken; manevi anlamdaki boyutu ise “manevi/anlamsal/kültürel yaşam alanına ilişkin konularda haksızlık yapmama / herkesin hakkını kabul ve teslim etmeyi” kapsar. Dolayısıyla siz eğer, aynı zamanda dini/İslami anlamdaki adalet kavramını bir temel değer olarak kabul ettiğinizi düşünüyorsanız; bu durumda birey/grup/topluluk/cemaat/toplum/ülke vb. bir süje olarak, yine hiçbir birey/grup/topluluk/cemaat/toplum/ülke vb. süjeye karşı, hem maddi/ekonomik anlam ve alanlarda ve hem de manevi/kültürel/inançsal anlam ve alanlarda olmak üzere “haksızlık yapmamak, hakkını kabul ve teslim etmek” tavrını göstermek zorundasınızdır.

Son bir-iki yüzyıldan bu yana Batı Emperyalizminin kendi çıkarlarını kollayıp artırmak amacıyla doğu-islam coğrafyasını “böl-parçala-sömür” yaklaşımıyla perişan hale getirebilmesinin en önemli nedenlerinden birisi, doğu-İslam toplumlarının adalet kavramının bu iki boyutunu ve özellikle manevi/kültürel boyutunu dışlayan toplumsal tavırlar sergilemeleridir. Farklı manevi/kültürel inanç yapıları yüzyıllarca aynı coğrafyada bir arada ve birbirine saygılı bir biçimde yaşayabilmişken –çünkü bu, yukarıda vurgulandığı gibi temel adalet değerinin manevi boyutunun gereğidir- son yüzyıllarda bu farklılıklar Doğu-İslam coğrafyasındaki toplumların birbirleriyle çatışma/kavga/savaş içine girmesine –kuşkusuz Batı Emperyalizminin derin politikalarının da kışkırtmasıyla- yol açmıştır. Sömürgeci/emperyalist/kapitalist Batı Modernitesinin, dünya görüşü/yaşam felsefesi/ideoloji olarak egemen olduğu Batılı toplumlarda –bireysel, toplumsal ve küresel çıkarları gereği- çok farklı kültürel yapılar bir arada ve sorunsuz bir biçimde yaşamayı sürdürebilmekteyken; doğu-İslam coğrafyasında ve toplumlarında bunun tam aksine ve kuşkusuz paradoksal bir biçimde, en ufak fikir ayrılıkları / farklı düşünce ve inanç yapıları doğulu-Müslüman birey/grup/topluluk/cemaat/toplum/ülkelerin birbirlerine hayat hakkı tanımamalarına, iç çatışmalara, kardeş kavgalarına yol açabilmektedir ne yazık ki.

Doğu-İslam coğrafyasının/toplumlarının içinde bulunduğu dram ve trajedinin temel nedenlerinden birisi olarak, böylece, Batılı kapitalist modernitenin “icat edip”, birbirine kırdırıp sömürmek için Doğu-İslam toplumlarına “ihraç” ettiği  “ideoloji” ve “ideolojik insan” yaklaşımı olgusu ve kavramlarına ilişkin bulunduğu, görmezden gelinemez bir realite olarak karşımıza çıkmaktadır. Gerçekten de Doğu-İslam toplumlarının entelektüel yapılanmalarında dinin/İslamiyet’in bir “ideoloji” ve dindar/Müslümanın da bir “ideolog / ideolojik insan” tiplemesine dönüştürülmesi, dinin özünden ve bu bağlamda adalet değerinden uzaklaşılmasına, dinsel algının bir çıkar/iktidar/şiddet/çatışma aracı haline dönüştürülmesine ve en son tahlilde de günümüzde içinde bulunulan trajik/dramatik realitenin gerçekleşmesine yol açmıştır.

Bu bağlamda son vurgu olarak, Doğu-İslam dünyasının içinde bulunduğu reel trajik/dramatik durumundan kurtulması için, adalet değerinin, maddi ve manevi boyutlarını kapsamak koşuluyla içselleştirilip pratize edilmesinin önem ve değeri ifade edilmelidir.  Dünyanın ezilen/sömürülen Doğu-İslam coğrafyasının özellikle aydın ve politikacıları başta olmak üzere tüm birey ve grupları, birbirlerine karşı her ne nedenle olursa olsun şiddet ve baskı uygulama yoluna başvurmamak durumunda/zorunda olduklarına adeta “amentü”nün bir temel ilkesi olarak “iman etmeli”; başlarına gelen ve gelecek olan tüm olumsuzlukların kaynağında, direkt ya da dolaylı olarak sömürgeci Batı emperyalizminin “kendi çıkarları ve mutlulukları için her şeyi mubah gören” ideolojik anlayış ve politik yaklaşımının bulunduğunu kavrayabilmeli ve bunun üzerinde teorik ve pratik yoğunlaşmalarda bulunmalıdır.

 

VIII- MEŞRULAŞTIRMA VE İDEOLOJİ

 

A- İdeolojinin Meşrulaştırma Aracı Olarak Kullanılması Olgusu

 

“Meşrulaştırma” kavramı daha çok olgusal bir özelliğe sahiptir. Bu kavram ile genel olarak anlatılmak istenen, belli toplumlarda siyasal erkin ya da herhangi bir güç odağının, kendisine belli bir biçimde onay aramak ve kazandırmak, kendi iktidarını kurup kollamak amacıyla belli bazı ideolojik araçsal yöntemlere başvurmasıdır; ve bu kavram, daha çok ‘meşruluk kavramının, yerinde olmayan bir biçimde işlev görmesi anlamında’ olumsuz bir anlam edinmiştir. Sözgelimi eskiden beri geldiği için geleneksel olanın kutsal ve bu yüzden de geçerli yani bağlayıcı sayılması; dinsel inançların, meşruluk aracı olarak siyasal erk tarafından kullanılması; ya da konulmuş olan hukuksal normların, yalnızca konulmuş olmak nedeniyle salt bir biçimde algılanması ve meşruluğun dayanağı sayılması gibi durumlar insanlık tarihinde ve günümüzde de zaman zaman görülebilen olgulardır. Özellikle sosyolojik açıdan bakıldığında, günümüzde de, siyasal erkler, politik vb organizasyonlar ya da diğer baskı gruplarının, toplumu oluşturan birey ve topluluk nezdinde meşru sayılmak amacıyla “meşrulaştırma” eğiliminde oldukları yadsınamaz bir gerçeklik olarak kendisini göstermektedir.

Belirtildiği gibi “meşrulaştırma” kavramı daha çok belli bir siyasal erkin ya da güç odağının, kendi iktidar ve çıkarına “meşruluk/haklılık” kazandırmak amacıyla belirli etkinliklerde bulunması olgusunu deyimler. Siyasal erki elinde tutanların ve diğer güç odaklarının, kendi iktidar ve güçlerine meşruluk kazandırmak amacıyla başvurdukları önemli araçlardan birisi ideoloji olgusudur. Belirli bir ideolojinin “adamı”, biricik gerçek olarak benimsediği görüşünü bütün insanlara benimsetmek, dünyaya kendi bakış açısıyla bir biçim vermek isteyen kişi olarak çıkar karşımıza. İdeoloji kavramı, sadece bilgi ve politik teoriyi kapsamakla sınırlı kalmayıp; aynı zamanda, metafizik, etik, din ve gerçekte belli bir “bilinç biçimi” olup, belli bir toplumsal grubun temel tavır ve bağlılıkları olarak dile getirilen durumları da kapsamaktadır.

İdeolojinin meşrulaştırma aracı olarak kullanılması, ideoloji ile o anda fiili olarak var olan belirli bir politik erk biçiminin ya da ileri sürülen belirli bir politik erk isteminin meşruluğunun, sözde ussal/makul yollar izlenerek, toplumu oluşturan bireylerin zihninde yerleştirilmesi amacının güdülmesi biçiminde gerçekleştirilebilir. İnsanlık tarihi boyunca toplumsal ve politik güç kullanımlarına meşruluk kazandırmak amacıyla gerçekleştirilen etkinliklerin sağladığı başarılar ve özellikle son onyıllarda bilimsellik inancının da bu amaçla zaman zaman kullanılmış olması gerçeği dikkat çekicidir. Bu gerçeğin en çarpıcı noktası şudur: Uygun etki araçları ve metotları yardımıyla, zamanın entelektüel insanlarını bile, o ana kadar kendileri için benimsenmesi olanaksız görüşleri meşru saymak derecesine getirmek olanaklı olduğuna göre, bu durumda bu deneyimin etik bir meşruluk özelliği söz konusu olmamakta; bu sonuç daha çok dogma ve inanç ilkelerini ifade eden ideolojilerin etkinlik derecesini kavranır duruma getirmektedir. Bütün bunları insan kişiliğine işlemek siyasal erk sahiplerinin ya da bu amacı taşıyanların temel ilkesi olacaktır. Bu açıdan hukuk felsefesi tarihine bakıldığında, “hukuksal teorilerin” bile zaman zaman değişime ve gelişmeye karşıt bir etkilemede bulunabildikleri ve var olan politik yetkeleri güçlendirme yönünde bir araç olarak kullanılabildikleri söylenebilir. İnsanlık tarihinin ilk dönemlerinden beri, eylemsel olarak var olan yürürlükteki hukukun üstünde ve ötesinde, değişmez, salt ve genel geçerliliğe sahip bir adalet anlayışı gündeme getirilmiş; bunun karşısında siyasal erki elinde tutan egemen güçler hukuk ve adaletin kendi ideolojilerinden oluştuğunu baskı yoluyla ileri sürerek kendi çıkarlarını “norm” olarak ortaya koyabilmişlerdir.

Meşrulaştırma aracı olarak kullanılan ideoloji olgusu bazen karşımıza “milli/ulusal ya da kutsal” sayılan inanç içerikleri biçiminde somutlaşarak çıkabilmektedir. İnsanlık tarihinde tüm toplumlar için “milli ve kutsal” değerlerin varlığı ve geçerliliğinin bir gerçeklik olduğu bilinmektedir. “Değer” kavramına ilişkin çok boyutlu ve ayrı açılardan yaklaşımlar yapılabilmekle birlikte, konumuz açısından burada daha çok soyut ve nesnel-evrensel değer kavramının toplumsal yaşam ve algılamadaki somutlaşmış biçimi olan “kültür” olgusuna ilişkin boyutunun irdelenmesi önem taşımaktadır. Çağdaş insanlık yaşam biçiminde, kitle iletişim araçları ve küreselleşme dinamikleri doğrultusunda giderek ulusal ya da yerel kültür olgusu büyük değişimler yaşayarak bir benzeşmeye doğru eğilim göstermekle birlikte; yine de toplumsal ya da yerel bağlamda kültür olgusunun varlığı ve geçerliliği bir gerçektir. Konumuz açısından “milli ve kutsal” olarak algılanan toplumsal değerler, sözü edilen “kültür” olgusu çerçevesinde ele alınarak irdelenebilir.

Kuşkusuz ulusal ya da toplumsal bağlamdaki değerlerin toplumun barış, esenlik, hoşgörü, yardımlaşma ve bütünlük içerisinde varlığını ve devamlılığını sağlaması açısından yadsınamaz ve gerekli bir rolü vardır ve bu yönüyle sözü edilen ulusal-toplumsal değerlerin varlığı savunulabilir olduğu gibi, bunların yadsınmasını içeren bir yaklaşımın gereksizliğinde de hiçbir kuşku olamaz. Ne var ki, bir toplumsal değer/kültür içeriğinin bu biçimde olumsuzlanmayı gerektirir bir temelden uzak olabilmesi için; bunun, tüm insanlık süreçlerini kapsayan kadim insanlık kültürünün ortak ve temel kabulü olan nesnel-evrensel hukuk değerleri ve ilkelerine aykırı bir yapıya sahip olmaması gerekir. Evrensel-nesnel hukuk değerleri ve ilkelerine aykırılık taşımayan ulusal-toplumsal değerler açısından ise, yalnızca bir önemli riskten söz etmek gerekir. Bu risk, toplum açısından geçerliliği bulunan bu ulusal ya da kutsal değerlerin birey, grup, oluşum ve siyasal erkler vb. tarafından, kendi iktidar ve çıkar amaçları doğrultusunda kullanılması durumudur. Bu nedenle, yukarıda belirtilen olumlu özelliklere sahip bulunan ulusal-kutsal değerler açısından; bu değerlerin “toplumdaki işlerlik biçimi” önemli bir sorundur ve bu önemli sorunun sağlıklı bir biçimde kritik edilerek ortaya konması, sözü edilen değerlerin varlık amacına aykırı sonuçların toplumsal yaşam ve ilişkilerdeki egemenliğini ortadan kaldırmada büyük katkılar sağlayacaktır.

Toplumca benimsenmiş değerler olumsuz anlamda nasıl bir işlerlik görebilir? Bu sorunun yanıtını verebilmek için ampirik verilere göz atmak gerekir. Toplumsal pratiğe baktığımızda, toplumsal değerlerin olumsuz açıdan birey, grup, siyasal erk vb. oluşumlar tarafından çıkar ve iktidar sağlama amaçlı olarak kullanıldığını gözlemlemekteyiz. Gerçekten de insanlık deneyimleri, dinsel ya da ideolojik söylemlerin çoğunlukla güç ve çıkar edinme yolunda birer araç olarak kullanılan kılıflar biçiminde işlev gördüğüne trajik olarak tanıklık etmektedir. Dinsel ya da ideolojik vurgunun görünürde egemen olduğu birçok tekil olay irdelendiğinde; gerçek amacın çıkar ya da güç edinmek olduğu, somut koşulların da desteklemesiyle dinselliğin ya da ideolojinin bu amacı gerçekleştirmek için bir araç olarak kullanıldığı ortaya çıkmaktadır.          Özetle dinsellik ve ideolojinin toplumca benimsenen değerlerle de yoğrularak kullanılagelmesi, toplumsal bir gerçeklik olarak kendini göstermektedir. Sözü edilen bu olumsuz gerçekliğin en önemli sonucu, toplumların ve dolayısıyla insanlığın adil ve barışçıl bir toplumsal yaşam ortamına kavuşmasına engel olmak; demokrasi, hukuk devleti, toplumsal adalet, eşitlik, insan hak ve özgürlükleri gibi temel evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin yerleşmesine olanak tanımamak biçiminde ortaya çıkmaktadır. İyi niyetle, evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin varlık ve geçerlilik kazanmasına yönelik her bireysel ya da toplumsal girişim ve çabanın karşısında; iktidar ve çıkarına dokunulan oluşumların “ulusal ve kutsal değer” kılıflı duruşları ciddi bir engel olarak durabilmektedir.

 

B- Evrensel Hukuk Değerleri ve İlkelerinin İdeolojik Araç Olarak Kullanılma Riski

 

Soyut adalet düşüncesi etik bir değer olarak nesnel ve salt bağlayıcı olma özelliğine sahipken; bu soyut adalet değerinin içeriğinin oluşması ve ayrıntılarının belirlenmesi, belli uzay ve zaman koşullarıyla ilintilidir. Böylece soyut adalet düşüncesi nesnel, yani somut koşullara bağlı değilken; adaletin içeriği somut koşullarla ilişkilidir. Başka bir deyimle, somut uzay ve zaman koşulları ya da toplumsal koşullar; nesnel, salt bağlayıcı ve soyut olan adalet değerinin içeriğinin bulgulanmasında, algılanmasında ve yaşanmasında belirleyici olma anlamında büyük bir öneme sahiptir. Bütün bunlardan sonra, “evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin” soyut adalet düşüncesinin içeriğini oluşturdukları; bu evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin, bir yandan nesnel ve soyut etik değerlere dayanmakla aynı zamanda kendilerinin de nesnel ve soyut bir boyutlarının bulunduğu, diğer yandan ise, bunların somut içeriksel öğelerinin ayrıntılarının oluşması açısından somut koşullara bağlı oldukları söylenebilir.

Bir toplumun sosyal yaşantısında maddi/özdeksel ve manevî/tinsel açıdan insan onuruna yaraşır bir biçimde yaşam koşullarının sağlanması, o toplumun hukuk düzeninin evrensel hukuk değerleri ve ilkeleriyle uyumlu bir bütünsellik oluşturmasına bağlıdır. Buna koşut olarak, yasakoyucuların temel ödevi, hukuksal düzenlemelerin evrensel hukuk değerleri ve ilkeleri doğrultusunda geliştirilmesini ve onlarla uyumunu sağlamaktır. Ancak, evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin içeriksel olarak belirlenmesinin aynı zamanda bir süreci yansıttığı ve bu sürecin önemli bazı sorunları gündeme getirebileceği de göz ardı edilmemek gerekir. Bir başka anlatımla, evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin içeriksel anlamlarının çerçevesinin nasıl belirleneceği konusu, önemli ve yanıtlanması gereken bir soru olarak ortada durmaktadır.

Evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin içeriksel öğelerinin neler olduğu, bunların içerdiği anlamın çerçevesi ve ayrıntılarının nasıl belirleneceği konusunda, çözüm olarak, “genel kabul görmüş materyaller” kullanılabilir.  Bu durumda, “hukuksal alanda artarda gelen benzer yargılar” söz konusu olmaktadır. Bu konuda kesin olarak vurgulanması ve benimsenmesi gereken şey, evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin içeriği ile ilgili ilke ve standartların makuliyeti/rasyonaliteyi ve ahlakî değerleri ölçü almak durumunda olmasıdır. Başka bir deyimle, evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin içeriğine ilişkin getirilecek önerilerin ya da bu konudaki oluşumların, bilimle ve temel etik ilkeleriyle çelişmemesi, bunlarla uyumlu olması gerekir. Bunun yolu ise özgürlük ortamından geçer; yani, evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin somut içeriksel öğelerinin neler olduğu ve bu öğelerin anlamlarına ilişkin çerçevenin nasıl belirleneceği sorusunun çözümlenebilmesi için, ivedilikle ve birincil olarak, istenç, inanç ve eylem alanlarını kapsamak üzere bir bütün halinde özgürlük ortamının sağlanması gerekir.

Evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin içeriğinin belirlenmesinde, “genel kabul görmüş materyallerin kullanılmasının” ya da “hukuksal alanda artarda gelen benzer yargıların” söz konusu edilmesinin, hiçbir zaman, “gerçekliğin bilinmesinde çoğunluğun ölçü alınması” biçiminde anlaşılmaması gerekir. Doğa bilimlerinde olduğu gibi, moral ve toplumsal bilimler alanında da, geçerlilik bir çoğunluk sorunu olmakla özdeş değildir. Çünkü bilindiği gibi, bir bütün olarak hukukun belirleyici özelliği, onun, “olması gerekeni” içermesidir; hukuk, olanı değil, olan karşısında “olması gerekeni” belirler. Hukukun “olması gerekeni” belirlemesinde temel alınması gereken ölçüler ise, insan hakları, hukuk devleti, demokrasi gibi evrensel hukuk değerleridir. Daha da önemlisi, evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin temel dayanağını oluşturan nesnel, evrensel, salt bağlayıcı olma özelliğine sahip olan etik değerlerin ve bu bağlamda yine bir etik değer olarak soyut adalet, eşitlik, özgürlük gibi kavramların, formel değerler ya da içi boş soyut kavramlar olarak metafizik bir söylemle benimsenmesi gerektiğidir. Bu anlamdaki değerlerin yadsınmasını içeren, onlara karşıt bir söylemi ve uygulamayı öne süren bir yaklaşımın, salt çoğunluğun görüşünü yansıtmış olma nedeniyle benimsenemeyeceği ortadadır.

Adaletli, meşru, ya da özdeş deyimle doğru hukukun içeriği ve ayrıntılarının ortaya konmasına ilişkin çaba ve deneyimler; bu konudaki düşünce ve yaklaşımlar arasında bir farklılık olabileceğini ve evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin içeriğinin ayrıntılarına ilişkin tam anlamıyla gerçekleşmiş bir uzlaşının söz konusu olmadığını göstermektedir. Ne var ki, evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin hukuksal meşruluğun bir ölçütü olarak benimsenmesini içeren bir yaklaşımın, bu konuda, yani hukuksal meşruluğa ilişkin, nesnel, salt bağlayıcı ve etik temele dayalı bir bakış açısına yönelik olduğu ve bunu amaç edindiği göz ardı edilmemelidir. Nesnel geçerlilik, sahip olunan ile değil, haklı istem anlamında savla ilgilidir; dolayısıyla, bu konuda temel sorunun, evrensel doğru ve belli sistematik ilkeleri olanaklı kılan gerçekçi ve doğru bir metot ortaya konabilmesi olduğu unutulmamalıdır. Konuya etik boyuttan bakıldığında, evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin hukukun meşruluğunun ölçütü olarak ortaya konmasının temelinde, insanın adil ve barışçıl bir yaşam imkânına kavuşturulmasını içeren bir inancın yer aldığı söylenebilir. Hukuksal açıdan ise, bu yaklaşımla, insan davranışlarının nesnel bir geçerlilikle değerlendirilmesi ve yargılanması amacı taşınmaktadır kuşkusuz.

Hukuksal meşruluğun ölçütü olarak evrensel hukuk değerleri ve ilkeleri savunusu, hiçbir zaman herhangi bir ayrımcılık durumunu, yani hakikati bilmede ayrıcalıklı bir konumun varlığının benimsenmesini içerecek bir anlamda alınmamalıdır. Çünkü bu durumda, sözgelimi baskı, sömürü ve sindirme amaçlı ya da belli ideolojik ve çıkar çatışmalarına dayalı kural ve yaklaşımların “ahlaksallık” ve “evrensel hukuk değeri” ismi altında sunulması; başka bir deyimle “değersel baskıcılık” söz konusu olabilecektir. Bu riskli konuma düşülmemesi özgürlük ortamının sağlanması ve özgürlüğün değerinin bilinmesiyle olanaklıdır. Evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin somut içeriksel öğelerinin ve onların içeriksel ayrıntılarının bulunması, algılanması ve yaşanmasında, ölçüt olarak, insanlık toplumunun üyelerince özgürlük içerisinde gerçekleşmiş olmak koşulu aranmalı ve bu ortamın sağlanması yönünde gerekli olanaklar yaratılmalıdır.

Evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin somut içeriksel öğelerine ilişkin, eksiksiz bir uzlaşı çerçevesinde, olgusal olarak genel bir geçerliliğin söz konusu olamaması, bu ilkelerin gerçek olmadığı ve her yerde uygulanamayacakları anlamına gelmez. Bu konuda asıl olarak önemle vurgulanması gereken husus şu olmalıdır: Evrensel hukuk değerleri ve ilkeleri kapsamındaki kavrayış ve yaklaşımdan başka bir insanî ve ahlaki yol ve yöntem, “başkaları bunu dürüstçe kabullenmeseler de ve bu kavram ve semboller aracılığıyla kendi güç ve çıkarlarını kollayıp çoğaltma aktivitesi içerisinde olsalar da”,  bulunmamaktadır.

 

IX- Kitle İletişim Araçları, Küreselleşme ve Modernite Süreci Bağlamında İdeoloji

 

Kanımızca “modern teknoloji” olgusunun tabiat, değer ve insan varlığı açısından sorgulanması, eleştirilmesi ve değerlendirilmesi konusu başlı başına ayrı ve kuşkusuz yaşamsal derecede önem taşıyan bir sorun olarak çağdaş insanlığın önünde durmaktadır. Ne var ki küreselleşme olgusu ve bu bağlamda kitle iletişim araçları çağdaş dünyanın bir realitesi olarak söz konusudur. Öncelikle önemle vurgulanmalıdır ki kitle iletişim araçları ve küreselleşme olgusu her şeyden önce bir “olanaklılık/imkân durumu” özelliği taşımaktadır. Bu karakteristik yapısı, kitle iletişim araçları ve küreselleşme olgusunun olumlu ya da olumsuz yönde kullanılmasının insanlığın ya da daha gerçekçi bir ifadeyle toplumsal egemen erk ve odakların tercih ve yaklaşımına bağlı olduğu anlamına gelmektedir. Ne var ki çağdaş dünyanın modernite süreci bağlamında sahip olduğu küreselleşme ve bununla bağlantılı olarak kitle iletişim araçlarının, günümüz dünyasında ideoloji olgusunun gelişip yaygınlık kazanmasında önemli bir role sahip olduğu yadsınamaz bir gerçektir. İdeoloji olgusu aracılığıyla toplumsal yaşama ve dünyaya kendi çıkarları doğrultusunda yön ve biçim vermek isteyen güç ve odaklar, küreselleşme/teknolojik gelişmeler/kitle iletişim araçları vb. çağdaş imkân ve vasıtalar yoluyla bu amaçlarına büyük oranda ulaşmış olma konumundadırlar.

Bilindiği gibi, ‘küreselleşme’ kavramı ve olgusu çağdaş dünyanın en önemli ve belirleyici özelliği olarak kendisini dayatmakta ve tartıştırmaktadır. Bulunduğumuz aşamada, küreselleşmenin değersel olarak olumlu ya da olumsuz görülmesinden çok, onun olgusal gerçekliği karşısında, insanlığın barış ve esenliği açısından ne tür bir bütünsel yaklaşım sergilenmesi gerektiğinin ortaya konulması önem kazanmaktadır. Son yüzyıllarda iletişim, teknoloji ve benzeri alanlarda gerçekleştirilen kazanımlar, insanlığı adeta geri dönüşü olmayan bir sürece aktarmış; insanlık tarihinin hiçbir döneminde olmadığı kadar, dünya barışı ve yaşamın sürdürülebilirliği tartışmaları insanlık gündemine damgasını vurmuştur. Küreselleşme olgusu; hukuk kuralları ve hukuk kurumlarının gelişmesiyle bağlantılı olarak, hukuk felsefesinin gelişiminde hukuk ile etik ilişkisini yeniden gözden geçirme gereğini yaratmıştır.

Küreselleşme, dünya üzerinde, içinde artık ‘başkaları’nın olmadığı yeni karşılıklı bağımlılık biçimlerini ortaya çıkarmaktadır. Kitle iletişim araçları alanındaki teknolojik gelişmeler, küreselleşmenin bütün yönlerini etkilemektedir. Öyle ki, iletişim araçları yoluyla elde edilen bilgi birikimi olmaksızın, modernlik kurumlarının küresel yaygınlaşması olanaksızdır. Çağdaş yaşam biçiminin, özellikle teknolojik ilerlemelerin iletişim araçlarıyla ilgili yönü, görüş ve düşünce alanında genel bir benzerlik ve uyum sonucunu kaçınılmaz bir biçimde doğurmaktadır. Kitle iletişim araçları düşünsel ve kültürel bir benzerliğin, giderek alansal bir genişlemeyle yaygınlaşmasında önemli rol oynamaktadır. Evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin oluşması ve bunların algılanması açısından olaya bakıldığında ise, kitle iletişim araçlarının bu konuda önemli oranda olumlu yönde etkili olabileceği ortadadır. Evrensel hukuksal değerler sorunu, iletişim olgusunun önemini ortaya çıkarmaktadır: İletişimsellik temelinde oluşması, benimsenebilir normların evrenselliğinin ve bununla bağlantılı olarak, davranan öznelerin özerkliğinin güvencesi konumundadır. Başka bir anlatımla, evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin oluşmasının ve algılanmasının iletişimsellik aracılığıyla gerçekleşmesi; onların ideolojik bağlamda yani birey ve toplumların istençleri dışında ve ona karşın oluşup dayatılmadığını, tersine aynı zamanda birey ve toplulukların istençlerine dayandığını ifade eder.

İletişim gerçeği, politik tercihleri yönlendirebildiğinden dolayı hukuk felsefesi açısından üzerinde durulması gereken bir konudur. İletişim olgusu, evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin oluşmasında ve algılanmasında olumlu yönde önemli etkisi bulunmakla birlikte, politik tercihleri yönlendirebilmesi nedeniyle değişik açılardan incelenmek ve sorgulanmak durumundadır. Sözgelimi, kitle iletişim araçlarının, toplumsal değer yargılarının oluşmasında etkin oluşu ve dolayısıyla her zaman için ideolojik amaçlarla ve olumsuz yönde kullanılabilme olasılığını da içermesi nedeniyle, gerçek demokrasinin kurulmasında güçlükler doğurabileceği söylenebilir. Bu bağlamda, çözüm yolu olarak, çağımızın son dönem politika bilimcileri artık demokrasiyi kadroların sık değiştiği, toplumsal ve siyasal yetkenin uzun süre ülkenin geleceğini belirleyebilme gücünde olmadığı bir yönetim biçimi olarak algılamaktadırlar. Bu durum, hukuk felsefesi açısından, iletişim çağına geçilmesiyle birlikte artık demokrasi ve devlet tanımlarına yeni kavramların eklenmesinin söz konusu olduğunu göstermektedir. Kitle iletişim araçlarının sürekli biçimde aynı belirli odakların yönetiminde olması tek boyutlu ve belirlenmiş ideolojik kişiliklerin yaratılmasına yol açabileceğinden dolayı, demokrasi artık güç odaklarının ya da kitlesel öğelerin kısa sürelerle toplumun yönetimini üstlenmesi anlamında değerlendirilmelidir. Bu ise, toplum yönetiminde yönetici öğelerin sık sık değişmesiyle yaratılacak alternatiflerin çoğalması ortamıyla olanaklılaşabilir. Kitle iletişim araçlarının sürekli olarak aynı odakların elinde kalması ya da bunların ideolojik amaçlarla kullanılması yoluyla tek boyutlu, belirlenmiş birey tipleri yaratılması durumu, evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin oluşması ve algılanmasına da olumsuz yönde etki eder. Çünkü hukuksal meşruluğun kaynağı olan evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin oluşması ve algılanması için, özgürlük ilkesinin, istenç ve eylem alanını kapsamak üzere tüm boyutlarıyla işlerlik kazandığı bir demokratik toplumsal ortamın varlığı bir önkoşuldur. Bireylerin ya da toplulukların istençlerinin iletişimsellik aracılığıyla yönlendirilmesi ve belirlenmesi durumunda, evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin oluşması, algılanması ve işlev görmesi olanaksızlaşacaktır.

Günümüzde küreselleşmeyi gerçekleştiren itici nedenlerden bir önemlisi kitle iletişim araçları olmakla birlikte, modern örgütler de yerel ile küreseli çok çeşitli yollarla birbirine bağlayabilmekte ve bunu yaparken de büyük insan kitlelerinin yaşam biçimini sürekli bir biçimde etkileyebilmektedirler. Küreselleşme, modernliğin yapısal karakterinin bir sonucudur. Küreselleşmeyle birlikte, farklı toplumsal bağlamlar ya da bölgeler arasındaki bağlantı biçimleri bir bütün olarak yerküre yüzeyinde yaygınlaşır. Böylece küreselleşme, uzak yerleşimleri birbirine, yerel oluşumların çok uzak alanlardaki olaylarla biçimlendirildiği yollarla bağlayan dünya çapındaki toplumsal ilişkilerin yoğunlaşması olarak tanımlanabilir. Bu, aynı zamanda bir diyalektik süreçtir. Yerel dönüşümler, toplumsal bağlantıların zaman ve uzam üzerinde genişlemelerinin bir parçası olduğu için, küreselleşmenin de parçasıdır.

İletişimsellik ve küreselleşme olguları aynı zamanda bir toplumsal dönüşüme de yol açmaktadır. Dünyanın değişik bölgeleri birbirleriyle bağlantı içine çekildikçe, toplumsal dönüşümün etkileri adeta bütün yerküre yüzeyi boyunca yayılmaktadır. Dolayısıyla günümüz toplumlarının özelliklerini dile getirirken, bu küresel topluluk gerçekliğinin kendine özgü niteliklerinin ayırt edilmesi gerekir. Çağdaş yaşam koşullarının ve çağdaş gelişmelerin bir sonucu olarak, dünyanın çok değişik parçalarında yaşayan insanlar aynı bilgi birikimleriyle donatılmış bir durum alabilmekte, aynı değerleri paylaşabilmektedirler. Diğer yandan yine bu çağdaş koşulların ve gelişmelerin bir sonucu olarak, dünyanın, biçimsel ya da özsel olarak değişik “toplum”larına ait ve değişik toprak parçalarında yaşayan birey ve topluluklar, herhangi bir toplum ya da coğrafya parçasındaki gelişmeleri anında öğrenebilmekte ve eylemsel olarak ona ilişkin bir aktivite içine girebilmektedirler. Bütün bunlar, klasik toplum tanımlarının günümüz açısından anlamsal bir değişim yaşadığını ve artık küresel ya da toplumsal bir topluluk gerçekliğinin gündemde olacağını göstermektedir.

 

X- BATI EMPERYALİZMİ VE İDEOLOJİ

 

A- Çağdaş Dünyada Batı Emperyalizminin Sömürü Aracı Olarak İdeolojinin İşlevselleştirilmesi

 

Cemil Meriç’in “İdrakimize giydirilen deli gömlekleri. İtibarları menşe’lerinden geliyor. Hepsi de Avrupalı” diye nitelendirdiği ideolojilerin/ideoloji olgusunun, çağımız dünyasında Batı Emperyalizminin bir sömürü aracı olarak işlevselleştirildiği ve kullanıldığı gerçeği inkâr edilemez. Bu bağlamda bazı çağdaş batılı düşünürler tarafından açıkça dile getirilen “kuvvetli ve istikrarlı demokrasilerde sınıf mücadelesini desteklemek için belki artık ihtirasa ve ideolojiye ihtiyacımız yok ama ikisi de dünyanın geri kalan kısmında siyasi olduğu kadar iktisadi hür müesseseleri geliştirmek için milletlerin bu büyük cehdinde bizim için hala lüzumludur. Sınıflar arasındaki ideolojik çatışmanın sonuna yaklaştığı tek bölge sadece şu bizim Batı’dır” gibi ifadeler oldukça dikkat çekicidir. Bu çerçevedeki yaklaşımlar, bir açıdan, günümüz dünyasında ideolojinin bir sömürü aracı olarak kullanılmasının ve geri kalmış/bıraktırılmış toplumların gelişmelerinin önüne dikilen en açık engellerden birisinin ideoloji olduğu  gerçeğinin somut ve açık bir dayanak ve ifadesini oluşturmaktadır gerçekte. 

Kanımızca ideoloji ve ideolojik kişilik olgusunun olumsuzluğu bağlamında, Batı Emperyalizminin ya da günümüz Batı Siyasetinin ilham kaynağını oluşturan ve Çağdaş Batı Felsefesinin de bir yönüyle ortak ve temel bakış açısını yansıtan “Utilitarianism/İngiliz Faydacılığı” akımının görüşlerinin bilinmesi ve değerlendirilmesi bu açıdan büyük önem taşımaktadır. Bu çerçevede günümüz Batı siyasetinin temelini oluşturan, özelde "İngiliz Yararcı (Faydacı) Okulu" genelde ise "Yararcılık (Faydacılık)  Teorisi/Utilitarianism" denilen ahlaksal, siyasal ve hukuksal düşünce biçiminin, ahlak ve hukukun özü, kaynağı ve temel ereğinin ne olduğuna ilişkin yaklaşımlarının kavranması, irdelenmesi ve büyük bir dikkatle değerlendirilmesi gerekmektedir. Yararcılık Teorisi temel olarak İngiliz düşünürlerince sistemli bir biçimde ortaya konup savunulmuş olmakla birlikte, Eski Yunan düşünürlerinden Aristippus ve Epikür'ün hazcı (hedonist) ve yararcı (utilitarian) bazı düşüncelerine dayandırılmaktadır. Bununla birlikte bu düşünce biçimi, İngiliz düşünürlerince açık bir biçimde ortaya konarak sistematize edilmiş ve olgunlaştırılmış olduğundan dolayı, İngiliz düşüncesinin özelde Batı, genelde dünya düşünce biçimi ve yaşamına bir katkısı olarak nitelendirilebilir.

Karakterleri doğrultusunda, sadece gözlem ve deneye dayanmayı ilke edinen İngiliz düşünürler, bunu, hem bilgi teorisi alanında ve hem de apriori (mutlak geçerli) ilkeleri yadsımak biçiminde, ahlâk alanında benimsemişlerdir. Doğa bilimleri konusundaki deneyci ve duyumcu bilgi edinme yöntemini ahlâk ve hukuk alanına aktarmaya çabalayan yararcılar, gözlem yoluyla, tüm insanların, yaşamlarında hazza ulaşmaya çabaladıklarının görülebildiğini, dolayısıyla, bu durumun aynı zamanda bir ahlaksal ve hukuksal değer olması gerektiğini savunarak temel düşüncelerini biçimlendirmişlerdir. Yararcı kuram, bütün zaman ve mekânlardaki tüm ahlaksal, siyasal ve hukuksal ilkelerin temelinde haz-yarar etkenlerini görmekte ve bunu aynı zamanda kendisi için bir ‘olması gereken’ ideal olarak savunmaktadır.

Yararcı teoriye göre, tüm insanlar, kendi haz ve mutluluklarına ulaşmak için çabalarlar. Ancak, yararcı düşüncenin asıl temsilcisi olan Jeremy Bentham, toplumsal yararcılığın ilk formüllerini ve toplumun genel esenliğini en yüksek ahlaksal ilke olarak nitelendiren Hutcheson’dan (1694-1747) aldığı "en büyük sayıdaki insanın en büyük mutluluğu" ilkesini öne çıkararak, yararcılığın bireyci ve egoist bir kuram olmadığını izah etmek için çaba gösterecektir. “En büyük sayıda insanın en büyük mutluluğu” ilkesi, yetenekli bir yasakoyucuya evrensel bir araç sağlamaktadır. Bu araç sayesinde yasakoyucu, "usun ve hukukun elleriyle mutluluk örgüsünü kurabilir". "Daha yüksek bir nedene dayanmayan ve fakat her çeşit eylem için tek ve yeterli neden olan o nedeni gösteren, açıkça bu yarar ilkesinin kendisidir". Hobbes'un yararcılığı ise, diğer yararcı düşünürlerden farklı olarak çok daha bireyci ve bencil bir hazcılığa dayanmaktadır. Hobbes'un sisteminde, bir kimsenin, kendi haz ve mutluluğu dışındaki hiç bir haz ve mutluluğu iyi/haklı/doğru olarak kabul etmesi söz konusu değildir.

"Doğa, insanoğluna iki egemen temel kural koymuştur; elem ve haz. Ne yapmamız gerektiğini ve ileride ne yapacağımızı bu iki temel kural belirler. Bunlar yaptığımız her şeyde, söylediğimiz her sözde, tüm düşüncelerimizde bizi yönlendirirler, bize egemendirler... Bir kimse bunların hükümranlığını yadsımak, bunlardan vazgeçmek savında bulunabilir ancak gerçekte bu kişi, her zaman için onların etkisi altındadır, bunlara mahkûmdur".  İngiliz yararcı okulunun kurucusu ünlü İngiliz düşünürü Jeremy Bentham'dan yapılan bu alıntı, O'nun hazcılık konusundaki açıklığını ve bunu bir dogma (nas/mutlak kabul) olarak algıladığını açıkça ortaya koymaktadır. Bentham, kesin bir dille, doğanın, insanlığı acı ve haz adlı iki despot efendinin boyunduruğu altına soktuğunu; onların boyunduruğundan kurtulmak için yapılan her denemenin, sadece bu boyunduruğu bize göstermeye ve onu doğrulamaya yaradığını; bu despotlar karşısında yapılabilecek tek şeyin ne yapmamız gerektiğini belirlemek olduğunu söyleyerek; bundan, “yarar ilkesinin”  yani “olabilen tüm koşullar altında olabildiğince çok mutlu olmanın” insan eylem ve davranışlarının amacı ve ereği olması gerektiği sonucuna varmaktadır.

Yararcı kuram, ahlaka ilişkin görüşlerini deneyci bir yöntemle yani reel olguyu kriter alarak oluşturmaktadır: "Ahlaken iyinin” ne olduğu sorusuna yanıt bulabilmek için, insan yaşamını gözlemlemek gerekir. Gözleme dayanmayan bir ahlâk sistemi, kuşkuyla karşılanmalıdır. Her zaman için geçerli olacak olan ahlaksal ilkeleri, ancak gözlem yoluyla bulabiliriz. İnsanların yaşamını gözlemlediğimizde, tüm insanların, yaşamın başından sonuna kadar tüm istek ve çabalarının ereğinin mutluluğu çoğaltmak, eş deyişle hazza kavuşmak ve acıdan kaçınmak olduğunu görürüz. Böylece yararcılığının çıkış noktasının dayandığı ilke, olanaklı tüm eylemler arasında doğru olan eylemin olabildiğince en yüksek ölçüde mutluluğa götüren eylem olduğu kabulüne dayanmaktadır. Öyle ki Bentham bu mutluluk ya da haz durumunun niceliksel olarak hesaplanabileceğine ve bu paralelde bir mutluluk çizelgesinin çıkarılabileceğine bile inanır. Bentham, bu bağlamda, ahlâkın yerine mutluluğun bütçesini dengeleyecek bir sanat getirmek gerektiğini ileri sürerek, gerçek bir haz aritmetiği kurmak istemiştir. Fontonelle'in, asılmak üzere olan bir suçlunun önünde söylediği şu ünlü söz, haz aritmetiğini somutlaştırır: "İşte hesabını yanlış yapmış bir adam!": Haz hesaplamasının yanlış yapıldığını ifade eden kötü huylardan, mutsuzluğa yol açmaları nedeniyle kaçınılmalıdır.

Yararcılık kuramı aynı zamanda bir anlamda metafizik ve soyut karakterli onsekizinci yüzyıl felsefesine karşı bir tepkiyi de dile getirmektedir. Bu çerçevede İngiliz yararcıları doğal hukuka karşı bir saldırı içine girmiş ve tüm doğal hukuk ilkelerini “boş ve anlamsız” kavramlar olarak nitelendirerek yarar kavramına dayandırmak istemiştir. Yararcılar, hukukun kaynağı olarak, sadece belli bir iktidarın emirlerini (politik erkin buyruklarını) ifade eden irade açıklamasını kabul etmektedir. Bir toplum içerisinde, yasaları kim yapıyorsa hukukun kaynağı da odur: Adalet, doğal hukuk vb. şeyler yasa yapamadıklarına göre bunlar, hukukun kaynağı olarak nitelendirilemez ve değerlendirilemezler. Bütün bu soyut kavramlar, tamamıyla anlamsız ve aldatıcı olmaktan başka hiçbir şeyi ifade etmemektedir. Bu bağlamda, ‘doğal haklar’ kavramı da açık bir saçmalıktır; çünkü bireyin sahip olduğu haklar "doğal" değil yasa tarafından verilmiş ya da müsaade edilmiş haklardır. İngiliz yararcılarının temel hak ve özgürlüklere objektif değerler olarak yaklaşmadıklarında hiç kuşku yoktur.  Dahası onların temel insan haklarına pek aldırış etmediği bile söylenebilir. Özellikle Bentham, bu bağlamda İnsan Hakları Öğretisini büyük ölçüde küçümsemiş, “anlamsız ve saçma” diye nitelendirmiştir. Fransız devrimcilerinin İnsan Hakları Bildirgesini yayımlaması zamanında onu “metafizik” bir çalışma olarak nitelendiren Bentham, bu bildirinin maddelerini “anlaşılmaz olanlar”, “yanlış olanlar” ve “hem anlaşılmaz hem de yanlış olanlar” biçiminde üçe ayırmıştır. John Stuart Mill'in dediği gibi, Bentham da dâhil olmak üzere yararcılar, temel hak ve özgürlüklere inandıkları için değil, yararlı bir yönetim sistemine inandıkları için Liberal olmuşlardır.      

1820-1903 yılları arasında İngiltere'de yaşamış olan Herbert Spencer, yararcı görüşe kendi felsefesinin temeli olan "evrim" düşüncesini de ekleyerek, kanımızca insanlık açısından en tehlikeli bir sonuca ulaşmayı amaçlamıştır. Spencer'e göre, canlıların başlangıç durumundan yüksek ve dış koşullara daha iyi uyarlanabilen çeşitli biçimlere doğru evrim göstermesi gibi, evren de, bütünüyle ilkel kaos durumundan, örgütlenmiş durumlara doğru bir evrim içindedir. Aynı durum insan için de geçerli olup, insan çabası da, kaba istek ve anlaşmazlıkların kaos evreninden ussal ve toplumsal bir yapı evresine doğru ilerlemektedir. Ne var ki insanların birçoğu, biyolojik ve tinsel yönden "geri kalmış" olduğundan dolayı, hâlâ "atomlar zihniyetini” sürdürmekte ve bunun sonucu olarak toplumsal yaşama uyarlanamamaktadırlar. Bu nedenle, Spencer'e göre, bunlar için "ahlâksal" yasalar öngörmek gerekir. Ahlâkın son amaç ve gayesini, yaşama yararlı olmak yani insan türünün korunma ve gelişmesine yardımcı olmak biçiminde gösteren Spencer, bu nedenle, yaşama uyum göstermeyi başarmış olan kimselere bundan yararlanmalarının da sağlanması gerektiğini savunmakla "daha güçlünün haklı olacağı" gibi bir düşünceye yaklaşma tehlikesi içerisine girmektedir. Spencer, "yaşam kendi kendini ayarlasın" derken bu düşüncelere yaklaşmaktadır. Spencer'in, değişik kültürel evrimden geçmeleri nedeniyle insan ırklarının ahlâksal ve diğer yetilerde birbirlerinden ayrı değerlendirilmeleri gerektiği yönündeki savları, aşikâr bir biçimde, Batılı toplumları üstün tutmayı da içeren ırkçı yaklaşımlar sergilemektedir. Spencer, bu yönlü savları çerçevesinde, kendi deyimiyle “yabanılların (Avrupalı olmayan insanların)” Avrupalılara karşı ahlâksal olarak daha aşağı bir düzeyde bulunduğunu bile ileri sürebilmiştir. Spencer’in bu yaklaşımı asıl olarak İngiliz Yararcı Düşünürlerinin, kendilerinden saydıkları Batılı Toplumlara ve insanlığın bunun dışında kalan diğer tüm kesimlerine hangi gözle ve niyetle baktıklarını açığa vurması açısından çok önemli ve dikkat çekicidir.

Yararcılık Akımının çağdaş takipçisi ve yorumlayıcısı olarak nitelendirilebilen bir diğer düşünür de çağdaş siyaset bilimcisi Karl Popper’dir. Popper, yararcılığın "en büyük sayıda insanın en büyük mutluluğu" ya da kısaca "mutluluğu en çoğalt" formülü yerine, "herkes için kaçınılabilecek acıların en az olması" ya da kısaca "acı çekmeyi en azalt" formülünün konmasını önermektedir. Eleştirel olarak bakıldığında Karl Popper’in anlatım ve önerilerinin temel anlam ve içerik olarak Bentham’ın kaba anlamdaki yararcılığıyla özde benzeşik olduğu vurgulanmalıdır. Yararcılık akımının insanlık yaşamı ve tarihi açısından taşıdığı en büyük handikap ve olumsuzluk; “mutluluğun çoğaltılmasını” ya da Popper’in, temel anlamı saklı ifadesiyle “acının azaltılmasını” savunmak değil, bunu yaparken bağlayıcı hiçbir nesnel ve insani kriter ve ilkeye bağlı kalınmaması sorunudur. Sonuç olarak, kendisine sadece “mutluluğu artırmak” ya da “acıyı azaltmak” kriterini temel ölçüt olarak alan ve bu bağlamda hiçbir sınır ve nesnel ilke tanımayan bir anlayışı yansıtan yararcı felsefe, bu temel belirleyici yapısından hiçbir zaman kurtulamamıştır. 

Günümüz Batılı toplum ve devletlerinin ahlaksal, siyasal ve hukuksal temel yaklaşım ve anlayışlarının kökeninde İngiliz Yararcılığının olduğu söylenebilir. Dahası, Dekartçı Okulun, bilgi teorisinde yaptıklarını siyaset, hukuk ve ahlak felsefesinde de İngiliz Yararcılarının yaptığı bile ileri sürülmüştür. "En büyük sayıda insana en büyük mutluluk, ahlâkın da yasaların da temeli budur". Yararcılığın dayandığı temel sav olan bu görüş, ondokuzuncu yüzyılın son yarısından itibaren Britanya'daki egemen sınıfın düşüncesini belirlemiş ve bu etki, özelde bu günkü Britanya toplumunda, genelde de tüm Batı toplumlarında en etkili yaşam felsefesini oluşturmuştur.

Yararcı teorinin, çağdaş Batı düşünce sistemlerini belirleyen ve etkileyen temel kuramlar arasında önemli bir yere sahip olduğu kuşkusuzdur. Yararcılık akımının bu denli etkileyici ve çekici olmasının temelinde, bu akımın, ilk bakışta dışarıdan insancıl görünen, “doğru davranış/yaklaşımının daha çok kişiye daha çok iyilik getirecek davranış/yaklaşım olduğu” yönündeki söyleminin yattığı ileri sürülmüştür. Yararcılık kuramının, insan mutluluğunu en üst düzeye çıkarmak için yapılan eylemi doğru olarak görmesinden kaynaklanan temel çekiciliğinin etkisinde kalan bir takım çağdaş ahlâk ve hukuk felsefecileri; bu kurama yapılan eleştiri ve karşı çıkışların ışığında yararcılıktan caymak yerine, çoğu kez bu eleştiri ve karşı çıkışlara, yine yararcı denebilecek bir yoldan yanıt vermeye kalkışmışlardır.

Yararcılık akımının İngiliz düşünce yaşamında ele geçirdiği egemenlik öylesine güçlü olmuştur ki, Adam Smith, Malthus ve Ricardo gibi ünlü liberal ekonomistler de onun etkisinde kalarak, hukukun temel amacının "en büyük sayıdaki insanın en büyük mutluluğunu” sağlamak olduğu biçimindeki yararcı görüşe katılmış; buna karşılık ta, Bentham ve taraftarları, serbest ekonomi ilkelerinin ekonomik alanda bireysel ve toplumsal mutluluk açısından en olumlu koşulları yaratacağına inanmışlardır.

Yararcıların kanıtlarının son derece etkili oluşu, Anglo-Sakson hukukundaki liberal geleneğin, toplumsal refahın azami derecede artırılmasının yasal etkinliğin en uygun amacı olduğu temel görüşünü yansıtmasından da anlaşılacaktır. Çağdaş Anglo-Sakson akımının, tümüyle yararcı düşüncenin etkisi altında olduğu söylenebilir. “Enstrümantalist görüş” te denilen bu akım, hukuku salt bir araç olarak görmekte ve amacını da, sosyal dengenin sağlanması ve bireysel yarar olarak belirlemektedir. Yararcılık ve demokrasiyi savunan bu akım, hukukun insan eseri olduğunu, sosyal gelişme içinde ele alınması gerektiğini ve hukukçuluğun bir sosyal mühendislik olduğunu ileri sürmektedir. Böylece, çağdaş Amerikan yararcı akımlarının, hukuksal pozitivist düşünceyle klasik yararcılığı birbiriyle yoğurma ve uzlaştırma çabası içinde oldukları anlaşılmaktadır.

Yararcılık akımının düşünce sisteminin natüralist / biyolojik anlamda doğalcı temel özellikleri göz önüne alındığında, yararcılık akımıyla benzer diğer Batılı akımlar arasındaki bu ilişki ve etkileşimin daha da büyük olduğu açık bir biçimde görülecektir.  Asıl önemli ve dikkat çekici olan, natüralist (maddi anlamda doğalcı) temel anlayışlı görüşlerin, günümüz Batı dünyasında olduğu gibi, dünyanın diğer egemen güç ve toplumlarında da aynı biçimde etkinlik ve hâkimiyetini sürdürüyor olmasıdır. Öyle ki, bu görüşlerin, günümüz dünyasının güçlü ve egemen Batılı ve diğer toplum ve devletlerinin temel politikalarını ve yaşam biçimlerini belirlediği ya da en azından etkilediği kesin olarak söylenebilir. İnsan doğasına, dinsellik ve maneviyata ilişkin çok ayrı ve karşıt görüşlerin egemen olduğu toplumların devlet siyasetlerinin, oldukça birbirine benzer olması çok ilginç bir olgu olarak dikkat çekmektedir.

 

B- İdeoloji ve Ulusalcılık

 

İdeoloji/ideolojik kişilik olgusunun doğrudan ya da dolaylı olarak ilişkili olduğu etmenlerden bazıları da, aynı zamanda çağdaş yaşam biçiminin ve toplumsal yaşam koşullarının anlamsal olarak değişikliğe uğrattığı ve bu bağlamda sorguladığı “ulusalcılık”, “geleneksellik” ve “vatanseverlik” gibi kavramlardır.

Geleneksellik olgusu en çok buyurganlığı ve dolayısıyla özgür insanî istence dayanmaması nedeniyle sorgulanmaya açıktır. Geleneğin buyurganlığı sürdükçe buna paralel olarak, bireylerin her birinin toplu varlığın yapısı içerisinde kısılıp kalmaları da devam eder. Bu durumda, bireylerin topluluğun dışına çıkarak kendi başlarına herhangi bir girişimde bulunabilmeleri de söz konusu edilemez. Bu koşullarda yaşayan birey artık kendi eylemlerinin sahibi değildir ve onun, başkalarınkinden ayrı, kendine özgü bir kişiliği olamaz. Böylesi bir ortamda, toplumsal organizmanın tüm üyeleri büyük oranda benzer, giderek özdeş durumdadır. Çağdaş toplumsal yaşam koşullarında, geleneksellik en çok düşünsellik açısından sorgulanmak durumundadır: Artık, bir uygulama yalnızca geleneksel olduğu için onaylanmamakta; geleneğin haklı görülmesi ya da onaylanması, gelenekten kaynaklanmayan bir bilgi ve değer içeriğinin ışığında yapılmaktadır. Gerçekten de sözgelimi temel insan hak ve özgürlüklerinin gerekleri karşısında yani onların temel gerekleriyle bağdaşmaması durumunda, gelenekselliğin ya da kültürel rölativizmin mutlak olarak onaylanması gereken bir alternatif olarak sunulması söz konusu edilemez; başka bir ifadeyle temel insan haklarına karşıt bir gelenek, sadece gelenek olması nedeniyle hoş görülemez. Diğer yandan bu bağlamda özellikle gelenekselliğin kötüye kullanılması durumuna da dikkat çekmek gerekir: Bir realite olarak bakıldığında, “geleneksel” sav merkezli kimi söylem ve aktivitelerin, ideolojik bağlamda ve bir kişisel ya da siyasal çıkar aracı olarak kullanılabildiği de görülebilmektedir.

Ulusalcılığın olumsuz yönlerinin giderilmesi de, kuşkusuz çağdaş dünyanın en önemli ve güç sorunlarından birisi olarak kendisini göstermektedir. Teknolojik alanda ileri ülkelerin, istemeleri durumunda birbirlerini yıkacak başka araçları geliştirebilmeleri olanağının bulunması gerçeği, sorunu bir bakıma “nükleer silahların denetimi” sorunu olmaktan çıkarmaktadır. Günümüz dünyasında egemen devlet ve ulusların çoğunun, ulusalcılığı ve kendi “milli çıkarlarını” hümanizme ve evrensel insanlık idesine eşit değerde ve hatta ondan daha üstün ve öncelikli gördüğü, trajik bir realite olarak çağdaş insanlığın önünde durmaktadır. Belli bir ülke ya da toplumun yurtseverlerinin, öteki ülke ya da toplumların ulusalcılıklarını kötülerken kendi ulusalcılıklarını yüceltmeleri gerçeği de, ulusalcılığın doğasının kavranmasını güçleştirmektedir. Ulusalcılığın bu korkunç sonuçlarını dizginleyebilmek için, hiçbir ayrım yapılmadan tüm insanların eşit sayılması ve aynı haklara sahip olmaları gerektiğinin samimi ve dürüst bir biçimde kabul edilmesi ve bu doğrultuda muamelede bulunulması dışında herhangi bir yol ve yöntem bulunmamaktadır.

“Vatanseverlik“ kavramının da, özellikle günümüz sosyo-politik algısında, “ulusalcılık” kavramına eğilimli ve yalnızca “kendi” milliyetinden olan belli bir kitleye yönelik bir dürüstlük türüyle tanımlanmakta olduğu söylenebilir. Zira özellikle günümüz Batı sosyo-politik ve kültürel algı dünyasında değer verilen şey, açıkça yalnızca “benim ülkeme ve toplumuma ait olan, benim ülkemin ve toplumumun iyiliği”dir. Kişisel ya da sosyo-politik olarak sergilenen tutum ve yaklaşımın bu özelliği, temel ve değişmezdir.

 

XI- DEĞER TEORİSİ İLE İDEOLOJİ/İDEOLOJİK KİŞİLİK KARŞILAŞTIRMASI

 

Objektif etik değerler yaklaşımı ile ideoloji/ideolojik kişilik karşılaştırılması konusunda öncelikle vurgulanması gereken ayrım, etik değerlerin özgür insan iradesinin kabulü ile ancak varlık ve geçerlilik kazanabilmelerine karşın, ideolojinin insan iradesine baskı ve dayatmada bulunuyor olması hususudur. Özgür bir istence sahip olmak, bütün evren içerisinde yalnızca insanlar için söz konusu olan bir olanaklılık durumunu yansıtır. Sadece insan kendi kendisini aşabilir; bir merkezden, sanki kendisi zaman-uzay dünyasının ötesindeymiş gibi, her şeyi, bu arada kendisini de, bilgisinin nesnesi olarak algılayabilir. Böylece insan, kendisine ve dünyaya karşı sorumlu ve ‘iyi’ ya da ‘kötü’ olabilecek tek üstün varlık olarak karşımıza çıkmaktadır. İnsan olmak, bir anlamda özgür ve bağımsız olarak “evet” ya da “hayır” diyebilmeyi gerektirir. Kant’ın da önemle vurguladığı gibi, sahip olduğumuz yeteneklerin başında ve varlığın en yukarısında “irade/istenç” bulunmaktadır.

İnsanlık, bir bütün olarak doğada etik değerin görünüm kazanmasıdır. Bütün bunlar insan yaşamının olağanüstü önemliliğini vurgulamaktadır; çünkü insan, görüngüleri ve evrimi etik anlamda değerlendirme yeteneğine sahip tek varlıktır. Diğer yandan, gerçek özgürlüğün, felsefi bağlamda etik değerlerle ancak elde edilebileceği de vurgulanmalıdır: Özgürlük insanın içsel ya da dışsal her türlü etkenin olumsuz tahakkümünden kurtularak gerçek anlamda kendisi olabilmesidir. “Kendisi” ise, ancak onun tinsel/manevî yanı olabilir. Çünkü yaşamda ne yapmamız gerektiğine yanıt verecek olan, eylemlerimize “insan eylemi” olmak özelliğini kazandıracak olan değerler, tinsel yanımızda kök salmaktadır. Değerlerin sağlıklı bir biçimde algılanmasının yolu ise, felsefi düşünceye dalmadan/tefekkürden geçer: Filozofik düşünceye dalma/tefekkür, evreni düşman kamplara bölmeden her şeye karşı iyiniyetli olmayı, her şeye önyargısız bakabilmeyi gerektirir ve sağlar. Bu eylem gerçekleştirilirken, kişisel ve özel olan; alışkanlığa, çıkar duygusuna ve isteklere bağlı olan her şey konuyu çarpıtır ve tefekkürün/uslamlamanın bütünselliğini bozar. Bu durumda, kişisel ve özel şeyler, özneyle nesne arasına bir engel olarak girer ve us için bir tutsaklık durumu yaratırlar. Tefekkür; alışılmış inanç kalıplarının ve geleneksel önyargıların engeline takılmadan, dingin, tutkusuz, erişilmesi yalnızca insan için olanaklı olan bilgi isteğiyle değerlendirmelidir. Dolayısıyla bu tefekkür aktivitesinde, içine özel tarihin rastlantılarının karışmadığı soyut ve evrensel bilgiye, duyulardan gelen ve doğası gereği dar ve kişisel bir görüş biçimine bağlı olan bilgiden daha çok değer verilmesi gereği söz konusu olmaktadır. Felsefi düşünceye, tefekküre dalmada iyi niyetli ve dürüst olmak; davranışlarda adil olmayı, tutkularda ise yalnızca yararlı olan ve sevilenlere değil, herkese ve her şeye karşı duyulan evrensel sevgi ile dolu olmayı gerektirir ve ifade eder. Felsefenin, önünde düşünceye daldığı evrenin büyüklüğü aracılığıyla bilinç de, bu tefekkür aktivitesi aracılığıyla büyümüş olacak ve en yüksek iyiyi, yani kâinatla bütünleşme kabiliyetini kazanacaktır.

Vecdi Aral’ın anlatımıyla ““Ben Bilinci” ile bireyselliğine ve özgürlüğüne kavuşan insan, böylece aynı zamanda “Değer Bilinci”ne ulaşmış, bununla da kesin belirlenmiş olaylar dünyasının(“olan”ın) üstüne çıkıp “olması gereken”in düzeyine el uzatmış, ondan esinlenir olmuştur”. Dolayısıyla insanın en önemli ve esas yapısı onun, varlığının bilincinde olabilen ve bu sayede varlığı, kendini ve etik değerleri özgürce değerlendirip/takdir edip, bunun sonuç ve sorumluluğunu üstlenebilen kişilik özelliğinde aranmalıdır.

İdeoloji ve ideolojik kişilik olgusunda özgür insan iradesinin tümüyle edilgen bir nesne durumuna düşürülmüş olmasına karşılık, etik değerlerin özgür insan iradesi tarafından kabullenilmesi hadisesinde tümüyle bir “sübjektivite/bireysellik/şahsilik” unsurunun egemen olduğu gerçeği, bu açıdan büyük önem taşımaktadır. Kuşkusuz burada söz konusu olan, değerlerin belirleyici ölçütünün süje olduğu ya da değer içeriğinin yalnızca bu değerlendirmeyi yapan kendisi için geçerli olduğuna kişinin inanması anlamında bir “değer sübjektivizmi” değil fakat sonuç olarak “değerin kesinlikle bir kimse için değer olduğu” hakikatinin vurgulanmasıdır. Değerin içerik olarak belirlenmesinin öznesi olarak değil fakat hazır ve nazır bir biçimde mevcut bulunan değere inanıp inanmamanın, onu kabullenip kabullenmemenin tümüyle ve yalnızca bireyin kendi özgür iradesine bağlı olması anlamında bir sübjektivite/şahsilik durumu önemle söz konusudur burada. Burada aynı zamanda “Hak ve hakikatin bulunup gerçekleştirilmesindeki bireyin “insan” idesi ve “kendine sadakat” değerinden ötürü onuru ve saygıdeğer oluşu” söz konusu ve geçerli olmaktadır.

Etik değerlerin kökeninde, kabul edici ve var kılıcı olarak birey/kişi/insan yani insanın özgür iradesi bulunmasına karşılık; ideoloji olgusu, her zaman organizasyon/hükmetme/iktidar odaklarıyla bağlantılı olması hasebiyle, dayatma ve zor unsurlarını içerir. Jean Lacroix’in anlatımı izlenilerek denebilir ki derin manada kötülüğün kökü, organizasyonla ilintili ve politik daha doğrusu ideolojiktir. Her organizasyon/politika/ideoloji, bizzat kendisi kötü olmasa bile, insanın sahip olduğu güç ve iktidarın diğer insanlar üzerinde kötüye kullanılmasına sebebiyet vermesi nedeniyle tüm olumsuzluğun, bozgunculuğun, iğva ve ifsadın kaynağını oluşturur. Oysa etik değerlerin varlık ve geçerlilik kazanmalarının biricik koşulu olan insanın özgür iradesiyle kabulü; varlığın bizzat kökünü ve özünü oluşturan, tüm varlığa/değerlere yönelik olarak var bulunan ve aynı zamanda insanın tüm eylem ve değerlendirmelerine hür bir şekilde yansıması gereken asli tasdik/sevgiyi gerektirir. (Bu noktada “tüm varlığa/değerlere yönelik olarak var bulunan asli tasdik” anlamında sevginin “nesnellik/tüm varlığa yönelik olarak mevcut bulunma” özelliğinin, organizasyon/ideolojinin yol açtığı kötülük/kin/nefret hali için de var ve geçerli olduğu hatırlanmalıdır.) Özne insanın kendisine, diğer tüm insanlara/insanlığa, tüm varlığa ve kuşkusuz inanan açısından tüm varlığın biricik kaynağı ve mutlak belirleyeni olan Rabb’e yönelik olarak geçerli olan bu asli tasdik/sevgi var olmadan, gerçek anlamda insanın ve insanlığın var olması mümkün gözükmemektedir. “Gerçekten, Tanrıyı kalpten reddeden bir kimse “ahlaken iyi”yi oluşturan değerlerden hiç birini algılayamaz” çünkü. Bu asli tadsik/sevgi/inanç kaçınılmaz ve birbirinden ayrılmaz olarak düşünsel ve varlıksal ya da teorik ve pratik hali kapsar ve bu niteliğiyle tüm bilgi ve eylemlerimizin adeta mayasında mevcut bulunur. Süje/özne olarak insanın, inanma ve değerlendirmelerine eklediği şey olan onama/razı olma/kabullenme/tasdik etme olmaksızın “bilgi” de var olamaz.  Diğer yandan bu asli tasdik/inanç aynı zamanda doğası itibariyle, insanın kendinden ve kendini gerçekleştirmekten başka bir şey isteyememesi, bundan kaçamaması, varoluşçuların deyimiyle “buna tutsak olması” nedeniyle trajiktir de. Kendini isteyip olumlamak ya da kendini istemeyip ret etmek/olumsuzlamak; kendine ümit beslemek ya da kendinden ümidini kesmek! İnsanın trajik ikilemi ve varoluş serüveninin temel belirleyici noktası/dinamiği işte budur. Asli tasdik/sevgi/inanma insanın en “deruni ve akli temeli” ve ümidin biricik kılavuz kapısı olmasına karşılık, olumsuzlama/ret etme/inkâr ise en büyük ümitsizliktir.

 

XII- SONUÇ

 

“Öyleyse kafalar karışık. Bu kafa karışıklığı içinde kendini haklı görmenin ve hak duygusu ile savaşa girmenin, ne denli kolay olduğu görülüyor ve anlaşılıyor. Günümüzde ise savaş tehlikesinin bir yok oluş, insanlığın bir anda tümüyle yok oluşu anlamına geldiğini de unutmayalım”.

Bu çalışmada ele alınan anlamıyla ideoloji olgusu çerçevesinde insanlık tarihi boyunca gerçekleşen “vukuatlar” üzerine biraz düşününce, insan, Jean Dufour’un dediği gibi, “ideolojinin tadında bir acılık buluyor”  doğrusu. Tarihsel ve çağdaş bağlamda reel/olgusal olarak bakıldığında tüm ideoloji ve ideolojik fenomenlerin, Paul Dimitriu’nun trajik ifadesiyle “ilim ve felsefenin aksine mutlakçı, müsamahasız; aynı imanı paylaşan müminleri, inananları ve mezhep ihtilafları olan; aktif, militan, emperyalist” bir işlevsel özellik taşıdıklarını vurgulamak durumundayız.

“İdeoloji” ve “ideolojik kişilik” olgusunun olumsuzlanmasını gerektiren en önemli neden, kanımızca, insan iradesine, insanın özgür varlık olma yönüne ilişkin bulunmaktadır. İnsanı etik anlamda gerçek insan yapan en temel husus, onun özgür iradeye sahip olması ve varlığını/hayatını kendi özgür iradesiyle anlamlandırıp yaşantılamasıdır. İdeoloji ve ideolojik kişilik olgusu ise, bu anlamda insanı yok eden ve onu edilgen/belirlenen bir eşya haline indirgeyen bir nitelik arz etmektedir. Belirlenip yönlendirilen bir eşya haline getirilen kişilerden oluşan bir toplum ve toplumsal yaşamın, anlam ve değer olarak insanlık varlığına sunacağı bir iyilik/güzellikten ise söz edilemeyeceği kuşkusuzdur. İnsanlık yaşamı açısından ideolojinin en başta gelen olumsuzluğu kanımızca onun, insan iradesine varlığın/eşyanın anlam ve değerine ilişkin dayatmada bulunması, insan iradesinin insanın varoluşsal serüvenindeki biricik varlığı ve temel kişiliği olduğu etik hakikati ret etmesinde aranmalıdır. Böylece ideolojinin en belirgin olumsuzluğu, onun hakikatin ve anlamın algılanması bağlamında temel bir yanılgı ve kusur içinde olması biçiminde kendisini göstermektedir. Çünkü etik değer olarak doğrunun ve hakikatin ya da varlığın anlamlandırılmasının insan iradesine karşı dayatma ve zor uygulama yoluyla mevcudiyet bulamayacağında hiçbir kuşku yoktur.  İdeoloji kendi bağımlısı ideologa (ideolojik kişilik), inanç ve davranışlarında objektif hakikate göre değil de kendisine empoze edilen kalıplaşmış önyargılara göre hareket etmesini, realiteyi tanımayıp gerekirse onu tersyüz ederek anlamlandırmasını, dünyayı yalnızca kendisine empoze edilen inançsal kalıplar doğrultusunda dizayn edip biçimlendirmek için çaba göstermesini öğretir ve dayatır.  İdeolog/ideolojik kişilik, biricik hakikat olarak kabul ettiği görüşünü bütün insanlara zorla benimsetmek, topluma/toplumsal yaşama/dünyaya kendi bu ideolojik kalıpsal tasarımları doğrultusunda bir yön ve biçim vermek ister ve bunun için sürekli çabalar durur. İdeoloji kendi bağımlısı ideolojik kişinin yalnızca değerlendirme ve muhakeme etme yeteneğini zedelemekle kalmaz, aynı zamanda onun hakikat karşısındaki tavır ve tutumunu da etkiler, onu bu konuda dürüstlük ve içtenlikten yoksun bırakır.

Fenomenolojik olarak irdelendiğinde, çağımız dünyasında, objektif etik değerlere dayanan Kadim İnsanlık Kültüründen uzaklaşılmasının, modern ve batılı pozitivist bilim ideolojisi aracılığıyla büyük oranda gerçekleştirildiği ileri sürülebilir. Bu açıdan bakıldığında günümüzde, Ülkemiz ve toplumumuz da dâhil özellikle geri bıraktırılmış ülke ve toplumlarda mevcut/geçerli olan bütün modern entelektüel akımların kaynağında pozitivizm ya da pozitivist bilim ideolojisinin yer aldığı rahatlıkla söylenebilir. Pozitivizm ya da pozitivist bilim ideolojisi kadim insanlık kültüründen kopmanın/koparılmanın biricik aracı olarak işlev görmüştür adeta.

Vecdi Aral’ın açıkça vurgulamasıyla “Davranışlarımızda bizi içimizden bağlayan bu gücün kaynağını, çağımız düşüncesini büyük ölçüde etkileyen, sözüm ona bilimsel, pozitivist anlayış, fizik dünyada bulabileceğini sanmış ve en büyük önemi silah ve paraya vermiştir. Bunların bireysel ve sosyal alanda kullanılmasında başarı gösterenleri mucizevi varlıklar olarak kabul ederek insanlığın yazgısı bu gibi kimselerin eline verilmiş, böylece insanı ve insanlığı yokluğa götürebilecek olan korkunç yolun kapısı aralanmıştır. Çünkü iç dünyanın, iç yaşamın reddi, dış güce teslim olmayı, zorunlu bir sonuç olarak meydana getirir; bu teslimiyetten yararlananı da düzen adına her şeyi yapabileceği sanısına kaptırır”.

Modern kapitalizmin egemen olduğu ve bir sömürü aracı olarak kullanıldığı günümüz dünyasında siyaset ve hukuk ikilisinin tek bir ideoloji çatısı altında birleştirildiği ve işlevselleştirildiği söylenebilir. Dahası çağdaş/uygar/gelişmiş bir ülke/toplum olarak değerlendirilebilmek için, modern liberal-kapitalist ideolojiye teslim olmak günümüz sömürü dünyasında bir ön koşul haline getirilmiştir adeta. Bu çerçevede hukuk da asli/kadim/varoluşsal özünden tecrit edilerek, ulusal kültür ya da toplumsal inanç temelinde sosyo-politik olarak dayandığı geçerli ideolojinin emrine ve hizmetine terk edilmiş, sunulmuştur ne yazık ki.

Diğer yandan Doğu-İslam coğrafyasının/toplumlarının içinde bulunduğu dram ve trajedinin temel nedenlerinden birisinin de, Batılı kapitalist modernitenin “icat edip”, birbirine kırdırıp sömürmek için Doğu-İslam toplumlarına “ihraç” ettiği  “ideoloji” ve “ideolojik insan” yaklaşımı olgusu ve kavramlarına ilişkin bulunduğu, görmezden gelinemez bir realite olarak karşımıza çıkmaktadır. Gerçekten de Doğu-İslam toplumlarının entelektüel yapılanmalarında dinin/İslamiyet’in bir “ideoloji” ve dindar/Müslümanın da bir “ideolog / ideolojik insan” tiplemesine dönüştürülmesi; dinin özünden ve bu bağlamda adalet değerinden uzaklaşılmasına, dinsel algının bir çıkar/iktidar/şiddet/çatışma aracı haline dönüştürülmesine ve en son tahlilde de günümüzde içinde bulunulan trajik/dramatik realitenin gerçekleşmesine yol açmıştır.

İdeoloji ve ideolojik kişilik olgusunun en temel özelliği, onun sosyo-politik stratejilerin hizmetinde bir silah ya da bir alet işlevi görmesidir. Hakikatin kurgusallaştırılarak ters yüz edilmesi ve bu yolla insan zihninin yönlendirilebilmesi özelliğiyle ideoloji, dünyaya ve insanlığa tümel ya da tikel olarak yön ve dizayn vermek isteyen egemen güçlerin kullandıkları argümanların başında gelmektedir. Bu aşamada artık ideolojinin, kendince hakikati ifade eden ve gerçekleştirilmesi gereken bir temel gaye olarak değil de yalnızca ulaşılmak istenen sosyo-politik amacın gerçekleştirilmesi için kullanılan bir vasıta olarak kabul edilmesi söz konusu olmaktadır. Ne var ki bir ideolojiyi tümüyle ve yalnızca bir aksiyon aracı ve aleti olarak işlevselleştiren odaklar, zamanla bu ideoloji ağının içine düşme ve onun tarafından sarmalanma riskiyle de karşı karşıyadırlar.

“Öyleyse, akla aykırı, ama vicdana uygun bir düşünce ve eylemi yüksek insani bir değer olarak kabul edebiliriz; fakat vicdana aykırı hiçbir düşünce ve işlemi, akla uygun da olsa, insana yakıştıramayız; insanca diye kabul edemeyiz; çünkü vicdana aykırılık var oluş nedenine terstir”.

 

BİBLİYOGRAFYA

Aiken, Henry D. (1956), The Age of Ideology, The New American Library, Inc. New York.

Amiot, Michel, “İctimai İlim ve İdeoloji”, İlimler ve İdeolojiler, Terc. Fahrettin ARSLAN, Umran Yayınları, Ankara (İçinde),  s. 54-63.

Aral, Vecdi (1992), İnsan ve Mutlu Yaşam (Yaşamın Anlamı), Birinci Kitap: Mutluluğun Koşulları, İstanbul.

Aral, Vecdi (HFTS), Hukuk Felsefesinin Temel Sorunları, Filiz Kitabevi, İstanbul.

Aral, Vecdi (2014), Beklediğimiz ve Bizden Beklenen ADALET, İstanbul.

Arslan, Hüsamettin (1992), Epistemik Cemaat / Bir Bilim Sosyolojisi Denemesi, İstanbul.

Balı,  Ali Şafak (2010), “İdeolojilerin Hukuku mu? Hukuk İdeolojisi mi?, HFSA Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi, 19.Kitap, İstanbul (İçinde), 2010, s. 142-157.

Bentham, Jeremy (1948), A Fragment On Government and An Introduction to The Principles of Morals and Legislation (ed.Wilfrid Harrison), Basil Blackwel.

Bookhin, Murray (1994), Özgürlüğün Ekolojisi - Hiyerarşinin Ortaya Çıkışı ve Çözülüşü (çev. Arif Türker), İstanbul.

Borne, Etienne, “İdeoloji ve Felsefe”,  İlimler ve İdeolojiler, Terc. Fahrettin ARSLAN, Umran Yayınları, Ankara (İçinde), s. 148-166.

Buis, Gerard, “İlim ve İdeoloji”, İlimler ve İdeolojiler, Terc. Fahrettin ARSLAN, Umran Yayınları, Ankara (İçinde), s. 36-53.

Ceylan, Yasin (2010), “Hukuk İle Dünya Görüşü Arasındaki İlişki”,  HFSA Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi, 19.Kitap, İstanbul (İçinde), 2010, s. 195-197.

Davidson, William L. (1947), Political Thought in England/The Utilitarians Prom Bentham to Mill, University of Oxford Press, London.

Dicey, A. V. (1940), Lectures On The Relation Between Law and Public Opinion in England, London.

Dimitriu, Paul,  “İdeolojilerin Çöküşü”, İlimler ve İdeolojiler, Terc. Fahrettin ARSLAN, Umran Yayınları, Ankara (İçinde), s. 64-83.

Dufour, Jean, “İdeoloji ve İktisadi Hayat”,  İlimler ve İdeolojiler, Terc. Fahrettin ARSLAN, Umran Yayınları, Ankara (İçinde), s. 122-147.

Dunning, William Archibald, A History of Political Theories/From Rousseau to Spencer, The Macmillan Company, New York.

Giddens, Anthony (1994), Modernliğin Sonuçları (çev. Ersin Kuşdil), İstanbul.

Gökberk, Macit (1980), Felsefe Tarihi, Dördüncü Basım, İstanbul.

Gregoire, F.  (1971), Büyük Ahlâk Doktrinleri (Çev. Cemal Süreya), İstanbul.

Growitz, Samuel (1981), John Rawls: Bir Adalet Kuramı (Çev. Serap Can), Anthony de Crespigny, Kenneth R. Minogue (der.): Çağdaş Siyaset Felsefecileri, İstanbul.

Guiraud, Pierre, “Dil ve İdeoloji”, İlimler ve İdeolojiler, Terc. Fahrettin ARSLAN, Umran Yayınları, Ankara (İçinde), s. 104-121.

Gürbüz, Ahmet (2013),  Harabede Define / Tasavvuf Felsefesinde Temel Vurgular, Genişletilmiş ve Yenilenmiş 2.Baskı, İnsan Yayınları, İstanbul.

Gürbüz, Ahmet  (2013),   Hukuk ve Meşruluk / Meşru Hukukun Temel Unsurları, yenilenmiş ve geliştirilmiş 3.baskı, İstanbul.

Güriz, Adnan (1963), Faydacı Teoriye Göre Ahlak ve Hukuk, Ankara.

Habermas, Jürgen (1993),  ‘İdeoloji’ Olarak Teknik ve Bilim (çev. Mustafa TÜZEL),  İstanbul, 1993.

Hart, H. L. A. (1986),   Law, Liberty and Mortality, Oxford University Press, New York.

Hayek, F. A.  (1960),   The Constitution of Liberty, Chicago.

Honneth, Axel (2006), “Liberalizmin Sınırları. Günümüzde Birleşik Devletler’deki Siyasi Ahlak Üzerine” (Çev. Eylem Özkaya), Liberaller ve Cemaatçiler, der: Andre Berten, Pablo da Silveira, Herve Pourtois, Ankara, 2006 (İçinde), s. 292-304.

Kant, Immanuel (1989),  Pratik Usun Eleştirisi (çev. İsmet Zeki Eyuboğlu),  İstanbul.

Lacroix, Jean, “İdeolojiye Karşı Şahsiyetçilik”,  İlimler ve İdeolojiler, Terc. Fahrettin ARSLAN, Umran Yayınları, Ankara (İçinde), s. 214-241.

Lapierre, Jean-William, “İdeoloji Nedir?”: İlimler ve İdeolojiler, Terc. Fahrettin ARSLAN, Umran Yayınları, Ankara (İçinde), s. 6-35.

MacIntyre, Alasdair (2006), “Vatanseverlik Bir Erdem midir?” (Çev. Elif Ergezene),: Liberaller ve Cemaatçiler, der: Andre Berten, Pablo da Silveira, Herve Pourtois, Ankara, 2006 (İçinde), s. 235-252.

Magee, Bryan (1985), Yeni Düşün Adamları (Çev. Mete Tunçay), Ankara.

Manin, Bernard (1987),  “On Legitimacy and Political Deliberation”, (in) Political Theory, Vol.15, No:3, Sage Publications Inc., August 1987, s. 338-368.

Meriç, Cemil (1994), Bu Ülke (YH. Mahmut Ali MERİÇ),  9.Baskı, İstanbul.

Meriç, Cemil (1993), Sosyoloji Notları (YH. Ümit Meriç Yazan), 2. Baskı, İstanbul.

Okandan, Recaî G. (1955), Umumi Amme Hukuku Dersleri, İstanbul.

Plamenatz, John (1949), The English Utilitarians, Basil Blackwell, Oxford.

Plotinus (1996),   “Vatana Dönüş”, Prof. Dr. Erol GÜNGÖR: Tasavvufun Meseleleri, 6. basım, İstanbul (İçinde).

Pound, Roscoe (1969), Law and Morals,   New York.

Ritchie, M. A. / David G,  Natural Rights : A Criticism of Some Political and Ethical Conceptions, George Allen & Unwin Ltd., London.

Russell, Bertrand (1963), The Problems of Philosophy, Oxford University Press, Oxford - New York.

Russell, Bertrand (1948), History of Western Philosophical Thought, London.

Scheler, Max, İnsanın Kosmos’taki Yeri (çev. Tomris Mengüşoğlu),  İstanbul.

Stammler, Rudolf (1969),  The Theory of Justice (çev. Isaac Husik), Rothman Reprints, inc,  New York.

Vercors, Jean Bruller,  İnsan ve İnsanlar (çeviri: S. Eyüboğlu, A. Erhat, V. Günyol), 3. Baskı, İstanbul.

 

 

BASKI (ZOR) VE ÖZGÜRLÜĞÜN (İRADE) BİREYSEL VE TOPLUMSAL YAŞAMDAKİ TEMEL BELİRLEYİCİLİĞİ ÜZERİNE

 

Prof. Dr. Ahmet GÜRBÜZ

 

(Bingöl Üniversitesi İİBF Kamu Yönetimi Bölümü Hukuk Bilimleri Anabilim Dalı Öğretim Üyesi)

 

I-

Baskı (zor) ve özgürlük(irade) birey ve toplumun maddi/manevi varoluş ve yaşam kalitesini belirleyen iki temel etkendir. İnsanlık tarihine bu açıdan göz atıldığında, baskının ve zorun egemen olduğu koşullarda yaşamak durumunda kalan birey ve toplumların, varoluş ve yaşam kalitesi/değerliliği açısından verimsiz ve mutsuz konumda bulundukları; özgürlük ve iradenin yeşerdiği koşullarda yaşayan birey ve toplumların ise verimli/yaratıcı/mutlu bir varoluş ve yaşam kalitesi sergiledikleri, bir hakikat olarak ayrımsanabilir. Bu gerçekliliğin en temel nedeni baskı ve zorun öldürücü/yokedici, özgürlük ve iradenin ise diriltici/varedici bir yapısal doğaya sahip olmasıdır; ve bu nedenledir ki “baskı öldürür, özgürlük diriltir” denile gelmiştir. Baskı ve zorun öldürücü/yokedici olmasının nedeni, bu durumun insan yapısındaki olumlu ve yaratıcı yetenekleri işlevsiz bırakması, aksine olumsuz ve yıkıcı eğilimleri etkin kılması; özgürlük ve iradenin diriltici/varedici olmasının nedeni ise bu durumun insan yapısındaki yaratıcı/uyumlulaştırıcı/geliştirici olumlu yetenekleri canlandırıp işlevsel kılmasıdır.

Çağdaş toplumsal yaşam açısından bakıldığında evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin önemli bir içeriksel öğesini oluşturan demokrasi ya da demokratik toplumsal yönetim ilkesinin, günümüz dünyasında bütün yönetimlerin meşruluklarının bir ölçütü olarak benimsendiği söylenebilir. Baskıcı ve zorba bir yönetim olgusu ve ortamının demokratik toplumsal kültürün geliştirilmesini olumsuz yönde etkileyeceğinde hiç kuşku yoktur. Demokratik toplumsal kültürün geliştirilmesi, mutlak anlamda, kuşkusuz evrensel hukuk değerleri sınırları içinde, özgür bir ortamın varlığı koşuluna bağlıdır. Özgürlüğün olmadığı yerde zor ve baskı vardır; zor ve baskı ise, insanlık yaşamını ve gelişimini engellemekten başka bir sonuç veremez.

 

II-

Özgürlük kavramı bir yandan ‘eylem, istenç, inanç ve değerlendirmelerimizin öznesi olmamız’ anlamında ’irade/istenç özgürlüğünü; diğer yandan da ‘inanma ve davranma özerkliği/serbestîsi’ anlamında inanç ve eylem özgürlüğünü içermektedir. Özgürlüğün bu iki boyutu arasında önemli bir ilişki vardır ve bu yakın ilişki, özgürlüğün bir bütün olarak ele alınmasını ve varlığının benimsenmesini gerekli kılar. Özgürlük konusunda hukuka düşen ödev, bireylerin ve toplulukların hem istenç özgürlüklerinin ve hem de inanç ve eylem özgürlüklerinin gerçekleşmesi için gerekli olan koşulları hazırlamaktır. Evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin somut bir içeriksel öğesini oluşturması açısından söz konusu olan özgürlük ilkesi, belirtilen her iki anlamı da kapsamak üzere anlaşılmalıdır.

Özgürlük, bir devlete ‘estetik olma’ niteliğini kazandırır. Estetik devlette ana ilke, özgürlükle özgürlük vermektir. Özgürlük, aynı zamanda, doğaldır; insanlar sadece ona sahip olarak değil, bununla birlikte onu koruma duygusuyla doğarlar. Özgürlüğün bu yönüne dikkatleri çeken Spinoza, her insanın, ortadan kaldırılamaz bir hakla kendi öz düşüncesinin efendisi olduğunu; yıkım getirici sonuçlar doğurmadıkça yönetsel erkin buyrukları doğrultusunda konuşmaya zorlanamayacağını; yönetimin gerçek ödevinin özgürlük ortamını sağlamak olduğunu vurgulamıştır. Özgürlük ilkesi, başkalarının zorlamalarından korunmayı; her bireyin kendi anladığı biçimde özgürce mutluluğu arayabilmesini, amaçlarını belirleyebilmesini ve bunları gerçekleştirmeye girişebilmesini içerir. Kant'ın vurguladığı gibi, hukuk, özgürce gerçekleştirilmiş eylemlerin, gerçeklikte evrensel bir özgürlük yasasına göre diğer kişilerin özgürce yaptıkları eylemlerle uyumlu duruma getirilebilmesi koşullarını da içerir.  Siyasal düzenin amacı da bu anlamıyla özgürlük olmalıdır. Hukuk, bütün insanları kendi başlarına birer amaç olarak benimsemek durumundadır; bu bağlamda, hukukun çözümlemesi gereken gerçek sorun, özgür bilinç sahibi varlıklar olarak bireylerin birbirlerine baskı yapmasını engellemektir. Hukuk, bunu, kişilerin her birinin, kendi özgürlüğünü diğer tüm kimselerin özgürlüğüyle uyumlu olarak kullanacağı bir biçimde düzenlemek amacıyla yapacaktır. İnsanların eylem ve davranışlarına sınırlamalar getiren bir sistem olarak özgürlükle bağdaşmaz bir özellikte gözükmekle birlikte; insanın toplumsal bir varlık olduğu göz önüne alındığında, hukukun özgürlükle son derece ilişkili olduğu anlaşılmaktadır. Gerek istenç özgürlüğünün koşullarının hazırlanması anlamında ve gerekse inanç ve eylem özgürlüğü anlamında bir bütün olarak özgürlüğün insanlığın mutluluğu ve gelişmesi için zorunlu olduğunu vurgulayan J. S. Mill, bu anlamda övgüye değer bir çaba göstermiştir. Gerçekten de insanlığın adil ve insanî bir toplumsal yaşam kurma yolunda önemli başarılar elde etmesinin, özellikle baskıcı olmayan bir ortamın sağlanmasına bağlı olduğunda hiçbir kuşku olmadığı, insanlık tarihindeki uygulamalar da göz önüne alındığında açık bir biçimde anlaşılmaktadır.

 

III-

Zor ve baskının ruhsal analizi yapıldığında, onun asıl yıkıcılığının bireyin manevi/anlamsal açıdan kişiliğinin oluşumuna yönelik olduğu farkedilebilir. İnsanın en temel varoluşsal problemi olan ‘kendini bilmenin’ yolunda engel teşkil eden faktörlerden önemli birisi de, ben/ego’nun, zor ve baskıdan kaynaklanan korku ve acı bedeni ya da çözümlenmemiş bilinç içeriğine bürünmesi durumudur. İnsan bilincindeki zor ve baskıdan kaynaklanan çözümlenmemiş, silinmemiş incinmeler, insanın kişilik yapısında yara izi bırakır ve bu izler sonuçta çeşitli yerleşmiş korku/kaygı kalıplarının oluşmasına yol açar. Tüm geçmiş yaşam boyunca, zamanında özgürlük ve irade temelinde farkındalık sağlanamadığından dolayı, benlik yapısına kaydedilmiş olan bu tür acı ve korkular çözümlenmemiş ve yerleşmiş bilinç kalıpları haline gelerek adeta bir ‘kimlik/kişilik yapısı’ oluşturur.  Baskı ve zorun yapılandırması altında oluşan böylesi bir kimlik/kişilik yapısı ise, nefret/öfke/yakınma/suçluluk/kıskanma/kaygı/kızgınlık gibi olumsuz duyguların biriktirdiği acının, insan bedeni ve zihnini işgal edip hâkimiyeti altına alan olumsuz enerji alanları yaratmasına yol açacaktır. Yalnızca zor ve baskıdan beslenen bu kişilik/kimlik yapısı, irade ve özgürlükle tanışıp onu özümsemeye/sindirmeye koyulmadıkça varlığını güçlendirerek sürdürmeye devam eder. Öyle ki giderek varlığını güçlendiren bu zor ve baskıdan kaynaklı kimlik/kişilik yapısı, sonunda öznesiyle özdeşleşmiş hale gelir; kişi/özne adeta bir acı ve korku yığınına dönüşür.

 

IV-  

İrade/özgürlüğü yok eden, baskı/zoru dayatan önemli etkenlerden birisi ideoloji ve ideolojik kişilik olgusudur. İnsanlık yaşamı açısından ideolojinin en başta gelen olumsuzluğu kanımızca onun, insan iradesine varlığın/eşyanın anlam ve değerine ilişkin dayatmada bulunması, insan iradesinin insanın varoluşsal serüvenindeki biricik varlığı ve temel kişiliği olduğu etik hakikati ret etmesinde aranmalıdır. İdeolojinin en belirgin olumsuzluğu, onun hakikatin ve anlamın algılanması bağlamında temel bir yanılgı ve kusur içinde olması biçiminde kendisini göstermektedir. Çünkü etik değer olarak doğrunun ve hakikatin ya da varlığın anlamlandırılmasının insan iradesine karşı dayatma ve zor uygulama yoluyla mevcudiyet bulamayacağında hiçbir kuşku yoktur.  İdeoloji kendi bağımlısı ideoloğa (ideolojik kişilik), inanma ve davranmasında objektif hakikate göre değil de kendisine empoze edilen kalıplaşmış önyargılara göre hareket etmesini, realiteyi tanımayıp gerekirse onu tersyüz ederek anlamlandırmasını, dünyayı yalnızca kendisine empoze edilen inançsal kalıplar doğrultusunda dizayn edip biçimlendirmek için çaba göstermesini öğretir ve dayatır.  İdeolog/ideolojik kişilik, biricik hakikat olarak kabul ettiği görüşünü bütün insanlara zorla benimsetmek, topluma/toplumsal yaşama/dünyaya kendi bu ideolojik kalıpsal tasarımları doğrultusunda bir yön ve biçim vermek ister ve bunun için habire çabalar durur. İdeoloji kendi bağımlısı ideolojik kişinin yalnızca değerlendirme ve muhakeme etme yeteneğini zedeleyerek bozmakla kalmaz, aynı zamanda onun hakikat karşısındaki tavır ve tutumunu da etkiler, onu bu konuda dürüstlük ve içtenlikten yoksun bırakır. İdeolojik kişi bizzat kendini aldatmakla kalmaz, başkalarını da bilinçli olarak yanıltır ve bunu reel gerçekliği ve değersel hakikati kendi dogmatik görüşlerine uygun yorum yöntemleri paralelinde gerekirse tersyüz ederek gizlemek, üstünü örtmek, değiştirip çarpıtmak biçiminde yapar.

 

V-

‘Bireysellik/şahsiyet’ kavramı baskı/zor’un etkisinin yok edilebilmesi ve özgürlük/irade’nin canlanıp işlevselleştirilebilmesi açısından büyük önem taşır. ‘Bireysellik’ kavramı burada, ‘insanın bir değer olarak yalnız ve tek başına var olduğu’ anlamında kullanılmaktadır. İnsan, olumlu ya da olumsuz anlamda bir değerlilik ya da değersizlik durumunu edinirken, yalnız ve tek başına olarak vardır. Tasavvuf felsefesinde, erdemlilik sürecinde kişinin başarı kazanabilmesi için, kendi değerlerini kendi özgür istenciyle bulgulayıp içselleştirmesi ve yaşantılaması gerektiğine vurgu yapılır. Birey, erdemlilik sürecindeki oluşumunu sağlıklı bir biçimde sürdürebilmek için, kendi istencine ve kişiliğine karşın hiçbir ideolojik, dinsel, toplumsal, psikolojik vb. etkenin, kendisinin kişiliğini ve değerlerini belirlemesine olanak tanımamalı; tüm değerlendirmelerini ve inançlarını özgür kişiliğiyle kurma yetkinliğini gösterebilmelidir. Burada ‘bireysellik’ kavramının daha çok, kişiliğin ve değerlendirme biçimlerinin yaratılmasında söz konusu edildiği unutulmamalıdır: Amaç, insanın kendi dışındaki bireylerin ve toplumun varlığını görmezden gelmesi; onlara karşı söz konusu olan ödev, sorumluluk ve ilişki biçimlerini yok sayması vurgusu değildir kuşkusuz. Ünlü tasavvuf düşünürü Kelabazi’nin “Bireysellik, mülk olmamak/sahip olunmamak’tır” biçimindeki vurgusu bu açıdan büyük önem taşır. Sahip olunmak (mülk olmak), bireyin kişiliğinin ve öz benliğinin onun istencinin dışında diğer koşullar tarafından belirlenmesi demektir. Bir şeyin bize sahip olması demek, bizim yaşam felsefemizi, algılama ve değerlendirme biçimimizi onun belirlemesi anlamına gelir. Bizim istencimize karşın, irdeleyip özümseme ve içselleştirmemiz söz konusu olmadan; dışımızdaki, nitelik ve oluşum biçimleri ne ve nasıl olursa olsun, etkenler kişilik yapımızı, dünya görüşümüzü belirliyor ve yönlendiriyorsa; söz konusu bu etkenler bize sahiptir, biz onlar tarafından sahip olunmuşuz demektir. Dolayısıyla, öz kişiliklerin, bakış açılarının, değerlendirme biçimlerinin dışsal koşullar tarafından belirlendiği ve yönlendirildiği bir varoluş türünde, bireysellikten, özgün varolma durumundan söz etme olanağı yoktur.

Bireysellik durumu, bir gerçeklik (olan, realite) olmayıp; olabilirlik, olanaklılık ve olması gereken alanına ilişkindir. Başka bir anlatımla, tüm zaman ve mekân koşullarında eylemsel, reel olarak tüm insanlar bu anlamda bir bireysellik durumuna sahip değillerdir. Ancak, insan, kendi özgür istenci ve kişiliği aracılığıyla bu bireysellik durumunu yakalayıp edinebilme yeteneğine sahip bir yapıdadır.

 

VI-  

Özgürlük konusu iki boyutlu bir sorundur: İnsan eylem ve davranışlarının temelindeki düşünsel oluşumları, başka bir anlatımla insanın aldığı kararların, yaptığı yeğlemelerin kendisine mi ait olduğunu yoksa bütün bunların dış koşullar ve nedenlerle mi belirlendiğini ifade eden istenç özgürlüğü (irade hürriyeti) sorunun içsel boyutunu dile getirirken; eylem özgürlüğü, alınmış olan kararların ve düşünsel tercihlerin eyleme dökülmesini, dış dünyaya yansıtılmasını ifade eder ve sorunun dışsal boyutunu oluşturur. Kuşkusuz bu ayrım, teorik olarak konunun anlaşılabilmesi için söz konusu yapılmaktadır. Her iki özgürlük alanı kesin sınırlarla birbirinden ayrılamayacağı gibi, genel olarak birbiriyle ilintili ve etkileşim içerisindedir.

Özgürlük ne demektir? Genel bir yaklaşımla, özgürlük, bireyin duygulanım, düşünce, inanç, tavır ve eylemlerinin kendisine ait olması; bu etkinliklerin öznesinin kendisi olması; tüm bu oluşumları belirleyenin, özümseyenin ve içselleştirenin hiçbir baskı altında kalmayan kendi benliğinin olması demektir. Birey ya da insan, doğal ve somut koşullarda varlığını sürdüren bir kişilik olması nedeniyle, içerisinde yaşadığı koşullarla kuşkusuz bir ilişki, etkileşim içerisinde olacaktır. Özgürlük açısından önemli olan, bireyin, sonuçta kendi istenç ve bilinciyle bir özümseme, benimseme ya da içselleştirmede bulunup bulunmadığıdır.

Bireyin özgür istenç sahibi olması, bir yönüyle genel olarak tüm eylem ve davranışlarını kendisinin belirlemesini gerektirir. Gerçek özgürlük durumuna ulaşılabilmesi için, erdemlilik sürecinde bireyin yalnızca dış koşullara ya da başkalarına karşı özgür olması yeterli gelmez; bunun sağlanabilmesi için, aynı zamanda kişinin kendi doğal duygulanım ve tepkilerinin tutsağı olmaktan da kurtulması gerekir. Daha doğrusu kişi dış koşulları algılama ve değerlendirmesinde kendi doğal yapısının, psikolojik duygulanımlarının vb. belirleyiciliğini aşabilmelidir.

 

VII-

İstenç, inanç ve eylem alanlarını içerecek anlamda bir bütün olarak özgürlüğün en önemli işlevi, evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin bulgulanması (ortaya çıkarılması), algılanması (kavranıp idrak edilmesi) ve yaşantılanması (pratiğe aktarılması, uygulanması) sürecinde kendisini gösterir. Özgürlük, gerçekte bu nedenden ötürü en büyük öneme sahip bulunmaktadır. Adalet, insan hakları, hukuk devleti, demokrasi vb. evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin somut içeriksel öğelerinin sağlıklı bir biçimde bilinmesi ve oluşması için özgür ortamın varlığının bir önkoşul olduğunda hiç kuşku yoktur. Özgürlüğün değil de baskı ve zorun egemen olduğu bir varoluşsal ortamda evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin yetkin ve sağlıklı bir biçimde bulgulanmasına, algılanmasına ve özellikle yaşantılanmasına olanak yoktur. Böylece, özgürlüğün iki açıdan önem taşımakla bir üstünlük elde ettiği vurgulanmalıdır: Özgürlük, bir yandan kendisi bir değer olarak önem taşımakta; diğer yandan ise, hem bir değer olarak kendisinin ve hem de diğer evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin bulgulanması, algılanması ve yaşantılanması için bir önkoşul olmakla gerçek önemini göstermektedir. Özgür bir ortam olmadan, özgürlüğün bile değeri bilinemez.

 

BİREYSEL VE TOPLUMSAL VAROLUŞUN İNSANİLEŞTİRİLMESİNİN BİRİCİK YOLU

 

Prof. Dr. Ahmet GÜRBÜZ[1]

 

“Hakikat ehli insan, ancak kendinde gerçekleştirmiş olduğu şeylerle ferahlar, huzur bulur. Tıpkı Bestâmî’nin “İsm-i A’zâm nedir?” sorusuna, “O sıdk ve ihlâstır; sen sıdk ve ihlâs sahibi ol; sonra, istediğin ismi İsm-i A’zâm olarak al” yanıtında vurgulandığı gibi.” [2]

Ünlü bilge sufi İbn Arabi’nin çok sevgili sufi Bestami’nin ifadesine katılarak ve dayanarak yaptığı bu açıklama, gerçekte birey olarak insanın ve toplum olarak insanlığın erdemli ve esenlikli bir varoluş sergileyebilmesinin temel ve biricik yönteminin izahını barındırmaktadır.

Bu önemli vurgulamada, bireysel ve toplumsal aydınlanma ve kurtuluşun biricik reçetesi olarak zikredilen “ihlâs” ve “sıdk” temel kriterlerine kavramsal ve anlamsal olarak biraz yakından bakalım.

A- Bireysel Aydınlanma ve Kurtuluşun İki Temel Unsuru Olarak “İhlâs” ve “Sıdk”

 “İhlâs” kavramı dini ve ilahi düşünce bağlamında “bireyin Tanrı’ya inanç ve O’nu anmaya yönelik eylemselliklerde bulunma (iman ve ibadet) konularında içtenlikli, dürüst, özgür ve nesnel olmasını; toplumsal, ideolojik, çıkarsal, psikolojik vb. hiçbir neden ve ilintiyi kendisi ile Tanrı arasındaki ilişkiye bulaştırmamasını” gerekli kılar ve deyimler. Sufilerin, üzerinde önemle durdukları kavramlardan birisi olan “ihlâs”, insanın, tüm eylem, davranış ve tutumlarında, maddi hiçbir nedenle hareket etmemesini ve yalnızca nesnel erdemlilik amaç ve ereğini gütmesini ya da özdeş deyimle yalnızca Rabbin rıza ve hoşnutluğunu amaç edinmesini anlatır genel olarak. “İhlâs” kavramı bireyin erdemlilik sürecine, daha doğrusu gerçek anlamda insan olma yoluna girişinin ilk temel koşulu niteliğinde olması nedeniyle büyük önem ve değere sahiptir ve bu bağlamda yeterince kavranması, ayırt edilmesi gerekir. Bu kavramın hakikatte ve yalın/sade bir ifadeyle yalnızca “nedensizlik” anlamına geldiğini söylemek mümkündür. İnsan, Cenâb-ı Hakk’ın üç temel buyruğu olan “iman, ibadet ve adalet” temel ilkeleri bağlamındaki tüm düşünüm, duygulanım, tutum ve davranışlarında, akla gelebilecek hiçbir neden, amaç ve erekle hareket ediyor olmamalıdır. Bu nedenler toplumsal, siyasal, ideolojik, çıkarsal, psikolojik, biyolojik vb. çeşitli alanlardan kaynaklı olabilir. Somutlaştırmak gerekirse, yoksun durumdaki bir kimseye parasal yardımda bulunarak yardımseverlik erdemliliğini gerçekleştirmek durumundaki bir kişinin bu davranışının “ihlâs” temel buyruğunu içermesi için; bu kişinin, sözü edilen davranışı toplumsal algılamalara ilişkin somut ya da belirgin hiçbir neden, amaç ve gayeyle yapmamış olması gerekir. Bu, “hiçbir nedene dayalı olmamak” özelliğini kapsadığında davranış “ihlâs” öğesini içeriyor olma konumuna ulaşabilecektir ancak. Bu “nedensizlik/amaçsızlık/gayesizlik” özelliğindendir ki, “Nefs’e (kişilik) en ağır gelen şeyin ve bu nedenle de dünyada en yüce şeyin  ‘ihlâs’  olduğu; çünkü nefs’in (benlik duygusu) onda payına düşen hiçbir şeyin olmadığı” önemle vurgulanmıştır.[3] “İhlâs” öylesine önemli ve nazik bir içsel/manevi hakikat değeridir ki, kişinin, kendi duygulanım ve davranışlarında Tanrısal amaçlılığın / rıza-i İlahinin temel etken olarak yer aldığını düşünmesi ve buna inanması bile, bunun yani ihlâs durumunun gerçek bir yetkinlikte oluşmadığını gösterir ve birey bu kez bu yönlü düşünce ve inancını yok etmeye yönelik uğraş verme durumunda kalabilir.

“İhlâsın” zıddı ve karşıtı “kibr”dir (lekelenme; heva ve hevesçe kirletilmiştik hali). Kur’an-ı Kerim’de, Allah’ın insan olarak yarattığı Âdem’e tüm melekler secde ederken, İblis’in, mantıksal çıkarsama (akıl yürütme / çıkarsamada bulunma / pozitif bilimsel analizde bulunma) yöntemi doğrultusunda “ben ateşten, Âdem ise topraktan yaratıldı, dolayısıyla ben ondan üstünüm; benim kuru bir çamurdan yaratılmış olan bir insana secde etmem mümkün değil” diyerek üstünlük tasladığı ve böylece “kibr” tutumunu takınmaktan yana tercih yaptığı; bu şekilde “Şeytanlaşan” İblisin, “kendisine müsaade edilmesi durumunda insanların büyük kısmını kandırıp yoldan çıkaracağını, bu durumdan ancak ‘ihlâs’ sahibi /samimi olanların kurtulup hariç kalacağını” söylediğinin anlatılması bu bağlamda büyük bir önem ve değer taşımaktadır.

Böylece “ihlâs” kavramının “insanın niyet/kasıt/irade ve içsel tutum olarak manevi/anlamsal öz cevherine sahip olmayı tercih etmesi” temel özelliği vurgulanmak gerekir.

“Sıdk” kavramı ise “ihlâsın” yani bu içsel ve manevi temel özün dış dünyaya aks ettirilmesi, özün biçim ve görünürlüğe kavuşması, iradenin ifadesi ile ilişkili bulunmaktadır. Doğru ve dürüst olmak, içi-dışı bir olmak; eylem, tutum ve davranışlarımızın, içsel inancımızı, niyetimizi ve duygularımızı yansıtması gerekliliği; doğallık/tabiilik, içtenlik, baskılama ve riyadan azade kendiliğindenlik çerçevesinde amel/eylemsellikte bulunmak vb. gibi temel anlamları barındıran “sıdk” kavramı; insanın, kendisi ve çevresi ile olan ilişki ve diyalogunun sağlıklı olmasında büyük bir rol ve öneme sahiptir. Günümüz dünyasının özellikle doğu-İslam coğrafyasındaki toplumlarında yaşayan fertlerin yaşadığı içsel huzursuzluk ve bu içsel huzursuzluğun çevresel/toplumsal etki ve yansımalarının temelinde büyük oranda “sıdk” kavramı çevresindeki olumsuzlukların bulunduğu bile ileri sürülebilir. İçselleştirilmeyen bir davranış biçimine tutsaklık, kuşkusuz insan kişiliğinde baskılama ve zorlamanın yer edinmesine ve giderek iç ve dış dünyayı ve onlarla olan ilişki/etkileşimi tahrip edecektir.

 

B- “İhlâs” ve “sıdk’ın” Toplumsal Alana İlişkin İfadesi Olarak “Adalet” ve “İrade”

Şimdi de böylece bireysel aydınlanmanın yolunun biricik iki temel unsuru olduğu belirtilmeye çalışılan “ihlâs” ve “sıdk” kavramlarının, toplumsal aydınlanmanın yolunun biricik iki temel unsuru oluşları açısından irdelenmesine geçelim.

Bireysel aydınlanma ve varoluş alanından, toplumsal aydınlanma ve varoluş alanına geçtiğimizde “ihlâs” ve “sıdk” kavramları, toplumsal yaşamın doğası gereği bizi “adalet” ve “irade” kavramlarına götürür.  “İhlâs” kavramının toplumsal yaşam alanındaki karşılığını oluşturan “adalet” kavramı, kuşkusuz “evrensel/insani ve nesnel anlamda hukuk” ve “kadim insanlık kültürünün ürünü olan evrensel hukuk değerleri ve ilkeleri” yaklaşımını içerir. “Sıdk” kavramının toplumsal yaşam alanındaki karşılığını oluşturan “irade/istenç” kavramı da, yine kuşkusuz “bireysel ve toplumsal tercih ve irade, toplumsal uzlaşı, demokrasi, demokratik kültür, demokratik toplumsal yönetim” vb. temel yaklaşım biçimini kapsar ve içerir. “İhlâs” nasıl bireysel aydınlanma ve huzurda “temel öz” niteliğini oluşturuyor idiyse; onun, doğası gereği toplumsal alana uyarlanımda büründüğü kavram olan “adalet” te, toplumsal aydınlanma ve huzur bağlamında aynı şekilde “temel öz” mahiyetindedir. Yine bunun gibi, “sıdk” nasıl bireysel aydınlanma ve huzurda “temel özün ifade ve yansıması” niteliğini oluşturuyor idiyse; “sıdkın”, doğası gereği toplumsal alana uyarlanımda büründüğü kavram olan “irade” de, toplumsal aydınlanma ve huzur bağlamında aynı şekilde bu “temel özün ifade edilmesi, dış dünyaya ve hayata aktarılması” ile ilgili ve bu mahiyettedir.

“İhlâs’ın” toplumsal alana aktarımında karşımıza çıkan “adalet/hukuk” kavramının temel yapısına ilişkin şu belirlemelerde bulunulabilir.

Din-i Hanif / İlahi Din / İslamiyet geleneğinde yer alan üç ana/temel ilke olan iman, ibadet ve adalet değerlerinin en önemli özelliği, bu vurguların somut ayrıntılandırılmasına ilişkin kesin bir netliğin, belirlenimin ya da sınırlamanın söz konusu olmayışıdır. Bu çerçevede üçüncü temel vurgu olan “adalet” ilkesine bakıldığında, “adalet” kavramının kaynaklarda yalnızca temel bir öz/ruh/inanç/tavır/tutum ve yaklaşım olarak belirtildiği, adalet değerinin gözetilmesi gereğinin vurgulandığı ve bunun ayrıntılarının somut biçimlerle sınırlandırılmadığı dikkat çekmektedir. Bu konuda temel ifadeler olarak kanımızca şunlar belirtilmelidir.  Din-i Hanif / İlahi Din / İslamiyet geleneğinde üçüncü ana değer/ilke olan “adalet/hukuk” kavramı, kadim insanlık kültürünün içeriği ve ürünü olan ve somut olarak “evrensel/nesnel hukuk değerleri ve ilkeleri” dediğimiz değersel kazanımları içermekte, yansıtmakta ve onlarla uyum içinde bulunmaktadır. Kuşkusuz tam bu noktada, günümüz müslümanlarının, “hukuk ve demokrasiyi yalnızca kendi toplumlarının çıkarı için benimsediklerini” açıkça ifade etmekten bile kaçınmayan Batılı Utilitarianist/Faydacı mantalite ve yaklaşımın ayırdında olması gereği hatırlatılmalıdır. Fakat ne var ki giderek haksızlık ve zulmün pençesine doğru sürükleniyor gibi görünen günümüz insanlık ve dünyasının tek gerçek ümidi ve kurtarıcısı olabilecek olan, Din-i Hanif / İlahi Din / İslamiyet geleneğinde yer alan bu temel ve tümüyle nesnel/objektif adalet vurgusu/söylemi ve pratiğinden başka bir şey değildir ve olamayacaktır. Dolayısıyla tüm bu hatırlatma ve vurgular bağlamında ve bu aşamada; “insanlığın hukuku” ile “dini/dinsel hukuk” kavram ve adlandırmalarının tam da bu noktada çakışmakta ve aynı tarihsel süreci barındırmakta oldukları ifade edilerek teslim edilmek gerekir. Kadim insanlık kültürünün temel yaklaşımının bir ifadesi olan “evrensel hukuk değerleri ve ilkeleri”; insanlığın, iyiniyetli ve başka bir deyimle Din-i Hanif / İlahi Din / İslamiyet geleneğinde yer alan üç temel değer/buyruktan, toplumsal yaşam alanına ilişkin olanı olan “adalet” buyruğunun özünün ayrıntılarının ortaya konmasına yönelik çabaları olarak değerlendirilmek gerekir.

Tüm insanlığa / varlığa / etik değerlere yönelik bir sevgi ve inanç tutumu olmadan, adalet ya da hukukun özünün algılanıp kavranması mümkün görünmemektedir. Gerçekten İnananlar açısından, hukukun en temel ve belirleyici öğesi “adalet” kavramıdır. Hukuk bir bakıma adalete yönelik bulunan, en son ve nihai amacı adaleti sağlamak olan, idesi ve ideali adalet olan, bir toplumsal yaşam sistematiği bütünüdür. Hukukun ideal ya da olması gerekene ilişkin temel öğesi olan “adalet” kavramı ise, bir yandan böylece hukukun nihai amacı ve ereği olmakla, “hukuksal bir değer” olma özelliğindeyken; diğer yandan ise, sübjektif (kişisel) “adaletseverlik duygusu” anlamında, “ahlaksal (etik) değerler” alanına ilişkin bulunmaktadır. “Adaletseverlik, yardımseverlik, dürüstlük, iyiniyet vb.” ahlaksal değerlerin en temel özellikleri ise, tüm zaman ve mekân koşullarında tüm insanları kesin olarak bağlayıcı olmalarıdır. Hangi zaman ve mekânda, hangi koşulda, hangi özellik ve nitelikte olursa olsun tüm insanlar, ahlaksal değerlerin bağlayıcı buyruklarını kavramak, içselleştirmek ve yaşantılamak sorumluluğundadırlar.

 “Sıdk’ın” toplumsal alana aktarımında karşımıza çıkan “irade/istenç” kavramı ve bu bağlamda söz konusu olan “bireysel ve toplumsal tercih ve irade, toplumsal uzlaşı, demokrasi, demokratik kültür, demokratik toplumsal yönetim” vb. temel yaklaşım biçiminin ayrıntılandırılmasına ilişkin şu belirlemelerde bulunulabilir.

Din-i Hanif / İlahi Din / İslamiyet’in anlam bütünselliği açısından bakıldığında da, hiç kuşkusuz “irade/istenç” kavramının bireyin ve toplumun aydınlanma ve kurtuluşu için olmazsa olmaz bir anlam ve öneme sahip olduğu söylenebilir. Öyle ki bir birey olarak insanın dinin temel unsurları olan iman-ibadet-adalet değerleri çerçevesindeki inanç, tutum ve davranışlarının hakiki anlamda varlık ve geçerlilik kazanabilmesi “özgür irade” ve “içselleştirilerek tercih edilmiş olma” koşulunun gerçekleşmiş olmasına bağlıdır. Başka bir ifade ile düşünce, vicdan ve ifade hürriyetinin tümüyle var ve geçerli olmadığı bir toplumsal yapıda, gerçek anlamda ahlak/din/değer/maneviyat gerçekleşmesinden/yaşantılanmasından söz edilemez. Dolayısıyla dayatma/zor/gösteriş/menfaat/korku vb. herhangi bir “özgür iradeyi zaafa uğratan ya da onu yok eden”  içsel ya da dışsal etkenin hâkimiyetindeki bir “inanma / tapınma / adil olma” bağlamındaki varoluş sergilemesinin hiçbir ahlaki/dini kıymetinin olamayacağını kavramak ve teslim etmek durumundayız.  Bu yüzden İnsani yaşamın, belirlenim/determinizm karakterine sahip doğal yasaların egemen olduğu ve tüm oluşumun önceden belirlenmiş ilkeler doğrultusunda gerçekleştiği hayvanlar âlemindeki yaşam biçiminden farklılaşabilmesi için, bu anlamda bir sübjektivitenin/bireyselliğin önemsenmesi gerekir. Bireyselliğin varlığından söz edilebilmesi ise inanç, davranış ve eylemlerde özgün yeğlemelerin (tercih) belirleyici olduğu bir varoluş biçiminin mevcudiyeti ile mümkün olabilir ancak.

 “Sıdk’ın” toplumsal alana aktarımında karşımıza çıkan “irade/istenç” kavramının çağdaş bir açılımı olarak “demokratik kültür” ya da “demokratik toplumsal yönetim ilkesi”, kadim insanlık kültürüne uygunluğu nedeniyle günümüz dünyasında bütün yönetimlerin meşruluklarının bir ölçütü olarak benimsenmek durumundadır. Baskıcı ve zorba bir yönetim olgusu ve ortamının demokratik toplumsal kültürün geliştirilmesini olumsuz yönde etkileyeceğinde hiç kuşku yoktur. Demokratik toplumsal kültürün geliştirilmesi, mutlak anlamda, kuşkusuz evrensel hukuk değerleri sınırları içinde, özgür bir ortamın varlığı koşuluna bağlıdır. Özgürlüğün olmadığı yerde zor ve baskı vardır; zor ve baskı ise, insanlık yaşamını ve gelişimini engellemekten başka bir sonuç veremez.

Özgürlük, benimsenebilir biricik siyasal bir ilkeyi de ifade eder aynı zamanda. Özgürlüğün olabilirliği, aynı zamanda hukukla güttüğümüz temel ereği de yansıtmaktadır. Özgürlük, diğer yandan, bir devlete ‘estetik olma’ niteliğini kazandırır. Estetik devlette ana ilke, özgürlükle özgürlük vermektir. Özgürlük, aynı zamanda, doğaldır; insanlar sadece ona sahip olarak değil, bununla birlikte onu koruma duygusuyla doğarlar. Dolayısıyla bu çerçevede her insanın, ortadan kaldırılamaz bir hakla kendi öz düşüncesinin efendisi olduğunu; yıkım getirici sonuçlar doğurmadıkça yönetsel erkin buyrukları doğrultusunda konuşmaya zorlanamayacağını; yönetimin gerçek ödevinin özgürlük ortamını sağlamak olduğunu kabul ve teslim etmek zorundayız. Özgürlük ilkesi, başkalarının zorlamalarından korunmayı; her bireyin kendi anladığı biçimde özgürce mutluluğu arayabilmesini, amaçlarını belirleyebilmesini ve bunları gerçekleştirmeye girişebilmesini içerir. Doğal olarak kuşkusuz bütün bunlar, başkalarının özgürlüğünün kısıtlanmasının söz konusu olmaması, evrensel hukuk ilkelerine uygunluk koşuluyla geçerlidir.

İrade/istenç, inanç ve eylem alanlarını içerecek anlamda bir bütün olarak özgürlüğün en önemli işlevi, evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin bulgulanması (ortaya çıkarılması), algılanması (kavranıp idrak edilmesi) ve yaşantılanması (pratiğe aktarılması, uygulanması) sürecinde kendisini gösterir. Özgürlük, gerçekte bu nedenden ötürü en büyük öneme sahip bulunmaktadır. Adalet, insan hakları, hukuk devleti, demokrasi vb. evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin somut içeriksel öğelerinin sağlıklı bir biçimde bilinmesi ve oluşması için, özgür bir ortamın varlığının bir önkoşul olduğunda hiç bir kuşku olamaz. Özgürlüğün değil de baskının egemen olduğu, baskının izlerinin bile söz konusu olduğu bir varoluşsal ortamda evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin yetkin ve sağlıklı bir biçimde bulgulanmasına, algılanmasına ve özellikle yaşantılanmasına olanak yoktur.

Son olarak “öz’ün ifade biçimi” olarak nitelendirilebilecek olan “irade”nin, öz ve ruh niteliğindeki “adalet” tarafından sınırlandırılması konusuna da değinmek gerekir. “Toplumsal iradenin” belirleyicilik vasfının, “adalet” kavramı ve adaletin ayrıntılandırılması olarak karşımıza çıkan evrensel hukuk değerleri ve ilkeleri sınırları içerisinde geçerli olması gerektiği, kabul edilmesi gereken bir değersel hakikattir.

Hukukun, toplumsal irade ve gerçekliğe bağlı; toplumsal işlevini görebilmek için toplumun gereksinmelerini karşılamak ve onun koşullarıyla uyum içinde olmak durumunda olduğunda, adeta “toplumun doğal salgısı” olduğunda hiçbir kuşku yoktur. Hukuk kurallarının toplumsal irade ve gerçeklikle uyum içinde olması, aynı zamanda hukukun en son amacı olan adalet ilkesinin bir gereğidir. Hukukla toplumsal irade ve yapı arasında uyum olması gereği, adalet ilkesinin içeriğinin somut toplumsal koşullar çerçevesinde oluşturulması özelliğinden kaynaklanmaktadır. Toplumsal koşullar ve buna bağlı olarak hukuksal düşünce sürekli bir akış içerisindedir. Hukuk ta bu bağlamda temelde toplumsal bir olgu olarak, sözü edilen değişim sürecinin kapsamında yer almaktadır.

Hukukun, içinde bulunduğu toplumun iradesi ve değer yargılarıyla, nicelik ve nitelik olarak nasıl bir uyum göstermesi gerektiği konusu önemli bir sorun olarak kendisini göstermektedir. Bu konuda, hukukun, içinde bulunduğu toplumun tanıdığı değer sistemiyle uyum içerisinde olması gerektiği düşünülebilir. Bu anlamdaki toplumsal değer yargılarının, toplumdan topluma ve dönemden döneme değişkenlik gösterme özelliği de vardır. Ne var ki bu konuda önemli bir sınırın bulunması gerektiği, hiçbir durumda göz ardı edilmemelidir. Tüm insanlığın üzerinde uzlaştığı, kadim insanlık kültürünün bir ürünü ve yansıması olan ve ulusal ve uluslararası temel hukuksal belgelerde yer almış olan evrensel hukuk değerleri ve ilkelerine açıkça aykırı bir “kültür”, “toplumsal yapı” ya da “toplumsal iradenin” meşru ve doğru kabul edilerek olduğu gibi hukuksallaştırılması, toplumsal ve insanî yaşamın öz ruhu mahiyetindeki objektif adalet değerine kesin bir aykırılık oluşturacaktır.

GÜNÜMÜZ KÜRESEL TOPLULUK OLGUSU BAĞLAMINDA GELENEKSELLİĞİN VE ULUSALCILIĞIN SORGULANMASI

 

Prof. Dr. Ahmet GÜRBÜZ

 

I.

Kitle iletişim araçları ve küreselleşmenin bir sonucu olarak, günümüzde “toplum” kavramı anlamsal olarak önemli bir değişim yaşamaktadır. ‘Küresel topluluk’ kavramı, giderek ulusalüstü toplum özelliğini içermektedir. Bu anlamda küresel toplumun ya da “toplumsal toplulukun” en önemli özelliği olarak, coğrafik ya da politik bir birliğin varlığının zorunlu olmaması yönünü vurgulamak gerekir.

İletişim ve küreselleşme olguları aynı zamanda bir toplumsal dönüşüme de yol açmaktadır. Dünyanın değişik bölgeleri birbirleriyle bağlantı içine çekildikçe, toplumsal dönüşümün etkileri adeta bütün yerküre yüzeyi boyunca yayılmaktadır. Dolayısıyla günümüz toplumlarının özelliklerini dile getirirken, bu küresel ya da toplumsal topluluk gerçekliğinin kendine özgü niteliklerinin ayırt edilmesi gerekir. Çağdaş yaşam koşullarının ve çağdaş gelişmelerin bir sonucu olarak, dünyanın çok değişik parçalarında yaşayan insanlar aynı bilgi birikimleriyle donatık bir durum alabilmekte, aynı değer ya da değer yargılarını paylaşabilmektedirler. Diğer yandan yine bu çağdaş koşulların ve gelişmelerin bir sonucu olarak, dünyanın, biçimsel ya da özsel olarak değişik “toplum”larına ait ve değişik toprak parçalarında yaşayan birey ve topluluklar, herhangi bir toplum ya da coğrafya parçasındaki gelişmeleri anında öğrenebilmekte ve eylemsel olarak ona ilişkin bir aktivite içine girebilmektedirler. Bütün bunlar, klasik toplum tanımlarının günümüz açısından anlamsal bir değişim yaşadığını ve artık küresel ya da toplumsal bir topluluk gerçekliğinin gündemde olacağını göstermektedir. Diğer yandan, sözü edilen bu toplumsal yaşamın küreselleşmesi aynı zamanda hiçbir biçimde tamamlanmış bir süreç olarak algılanmamalıdır. Modern toplumsal yaşamın düşünümsel yönü, toplumsal uygulamaların, bu uygulamalara ilişkin yeni bilgiler ışığında sürekli incelenip reforme edildiği ve bunun sonucunda karakterlerini yapıcı olarak değiştirdikleri gerçeğinden oluşmaktadır.[1]

‘Toplum’ kavramı alanında oluşan bu anlamsal değişim, insanın bu değişime paralel bir biçimde, evrensel değerleri ya da en azından evrensel hukuk değerleri ve ilkelerini[2] kavrayabilmesi için uygun bir ortam yaratmaktadır aynı zamanda. Dostoyevski’nin “her insan herkes karşısında her şeyden sorumludur” sözü, gün geçtikçe ve özellikle ulus toplulukları insan topluluğuna biraz daha katıldıkça daha geniş ölçüde doğruluk kazanmaktadır.[3]

 

II.

Modernitenin kendine özgü önemli karakterleri arasında, onun dinamizmini ifade eden toplumsal ilişkileri sürekli bir biçimde düşünümsel olarak düzenleme özelliğini vurgulamak gerekir. Modern dünyada iletişimsellik ve küreselleşme olguları, insanlararası ya da toplumsal ilişkileri sürekli olarak düşünsel bir temelde nesnel sunumlarla değiştirmekte; yerkürenin tüm parçaları bu değişimden etkilenebilmektedir. Modernliğe geçiş normatif düzene, başka bir deyimle hukuka öncelik ve üstünlük verilmesi zorunluluğuna da yol açmıştır aynı zamanda. Bu bağlamda normlar değerler yoluyla belirli sembolik simgelere bağlanıldığından dolayı, bu bağlantı kültürel oluşumun toplumsal yapı üzerindeki denetimini temellendirmektedir.[4] Böylece hukuk, bir anlamda kültürel gerçekliğin yansıttığı temel kavramlar, daha doğru bir ifadeyle evrensel hukuk değerleri ve ilkeleri doğrultusunda, onlara ters düşmeyecek bir biçimde oluşma durumunda/zorunluluğunda kalmaktadır.

 

III.

Günümüz dünyasında kültürel ya da daha doğru bir ifadeyle yaşam biçimlerine ilişkin farklılıkların giderek azalmakta ve hatta ortadan kalkmakta olduğu bir realite olarak kendisini göstermektedir. Bunda, hiç kuşkusuz, kitle iletişim araçları ve küreselleşme olgusunun olumsuz yönde işlevselleştirilmesinin tek başına çok büyük oranda etkisi vardır. Günümüz insanlığı, trajik bir biçimde, evrensel hukuk değerleri ve ilkeleri alanında bir birleşme ve benzeşmeye doğru ilerleme sağlayacağı yerde, günlük yaşam biçimi ve kültürlerin benzeşmesi ve giderek aynılaşması yönünde bu enerjisini kullanmaktadır. Bu bağlamda önemle vurgulamak gerekir ki, günümüz dünyasının asıl olarak ihtiyaç duyduğu bilinç ve kavrayış, evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin, kuşkusuz yalnızca dünyanın belli kesimleri için değil tüm insanlar ve toplumlar için mutlak bir hak ve bağlayıcılık olarak kabul edilmesi gereğinin azimle savunulması hususudur. Dolayısıyla burada nesnel, genel geçerli ve evrensel olarak tüm birey, toplum ve ülkeleri bağlayıcı olması gerektiği belirtilen değer ve ilkelerin; diğer (sözgelimi estetik, dinsel, bilimsel, etik vb.) değer ve ilkeler değil, toplumsal yaşam esenliğine ve dolayısıyla toplumsal hukuk yapılanmalarına ilişkin hukuk değer ve ilkeleri olduğu hususu önemle kavranmak gerekir. Kuşkusuz tüm değer çeşitlerinde genel doğruluk savı olmakla birlikte, bunların genel doğruluk ve bağlayıcılıklarının, kendilerine özgü sübjektif ve bireysel tercihe dayalı özgün anlamları bulunmaktadır. Hukuktan bahsettiğimizde ise, tüm birey ve toplumların fiili olarak uymakla yükümlü oldukları bir yaşam düzenlemesi alanından bahsediyoruz demektir. Başka bir anlatımla, savunulması gereken, tüm insanlığın üzerinde birleşme ve uzlaşmaları gereken değer ve ilkelerin yalnızca hukuka ilişkin temel ve nesnel hukuk değerleri ve ilkeleri olması gerektiği hususudur.

 

IV.

Çağdaş yaşam biçiminin ve toplumsal yaşam koşullarının anlamsal olarak değişikliğe uğrattığı ve bu bağlamda sorguladığı önemli olgulardan bazıları ‘geleneksellik’, ‘yöresellik’, ‘ulusalcılık’ gibi kavramlardır. Günümüzde hukuksal antropoloji, kültürel farklılıkların ötesine geçerek, hukuk alanında insanlığın ortaklaşa paylaştığı değerleri araştırmaya yönelmekte; tüm pozitif hukuk sistemlerinin değerlendirilme ölçütünü oluşturabileceği düşünülen ve “insan doğası”, “akıl” gibi kavramlardan kaynaklanan bir doğal hukuk anlayışının, daha somut bir ifadeyle evrensel hukuk değerleri ve ilkeleri yaklaşımının tüm insanlığa uygulanabileceği görüşünü de kapsamaktadır.[5]

Geleneksellik olgusu en çok buyurganlığı ve dolayısıyla özgür insanî istence dayanmaması nedeniyle evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin oluşması ve algılanmasına olumsuz yönde etki etmesi açısından sorgulanmaya açıktır. Geleneğin buyurganlığı sürdükçe buna paralel olarak, bireylerin her birinin toplu varlığın yapısı içerisinde kısılıp kalmaları da devam eder. Bu durumda, bireylerin topluluğun dışına çıkarak kendi başlarına herhangi bir girişimde bulunabilmeleri de söz konusu edilemez. Bu koşullarda yaşayan birey artık kendi eylemlerinin sahibi değildir ve onun, başkalarınkinden ayrı, kendine özgü bir kişiliği olamaz. Böylesi bir ortamda, toplumsal organizmanın tüm üyeleri büyük oranda benzer, giderek özdeş durumdadır.

Çağdaş toplumsal yaşam koşullarında, geleneksellik en çok düşünümsellik açısından sorgulanmak durumundadır: Artık, bir uygulama yalnızca geleneksel olduğu için onaylanmamakta; geleneğin haklı görülmesi ya da onaylanması, gelenekten kaynaklanmayan bir bilgi ve değer içeriğinin ışığında yapılmaktadır. Gerçekten de sözgelimi temel insan hak ve özgürlüklerinin evrensel bağlayıcılığı karşısında, gelenekselliğin ya da kültürel rölativizmin onaylanabilir bir alternatif olarak benimsenmesi söz konusu edilemez; temel insan haklarına karşıt bir gelenek, sadece gelenek olması nedeniyle hoş görülemez. Diğer yandan bu bağlamda özellikle gelenekselliğin “kötüye kullanılması” durumuna da dikkat çekmek gerekir: Bir realite olarak bakıldığında, “geleneksel” sav merkezli kimi söylem ve aktivitelerin, bir kişisel ya da siyasal çıkar aracı olarak kullanılabildiği de görülebilmektedir.[6]

Ulusalcılığın olumsuz yönlerinin giderilmesi de, kuşkusuz çağdaş dünyanın en önemli ve güç sorunlarından birisi olarak kendisini göstermektedir. Teknolojik alanda ileri ülkelerin, istemeleri durumunda birbirlerini yıkacak başka araçları geliştirebilmeleri olanağının bulunması gerçeği, sorunu bir bakıma “nükleer silahların denetimi” sorunu olmaktan çıkarmaktadır. Günümüz dünyasında egemen devlet ve ulusların çoğunun, ulusalcılığı ve kendi “milli çıkarlarını” hümanizme ve evrensel insanlık idesine eşit değerde ve hatta ondan daha üstün ve öncelikli gördüğü, trajik bir realite olarak çağdaş insanlığın önünde durmaktadır. Belli bir ülke ya da toplumun yurtseverlerinin, öteki ülke ya da toplumların ulusalcılıklarını kötülerken kendi ulusalcılıklarını yüceltmeleri gerçeği de, ulusalcılığın doğasının kavranmasını güçleştirmektedir. Ulusalcılığın bu korkunç sonuçlarını dizginleyebilmek için, hiçbir ayrım yapılmadan tüm insanların değersel olarak eşit sayılması ve aynı haklara sahip olmaları gerektiğinin samimi ve dürüst bir biçimde kabul edilmesi ve bu doğrultuda muamelede bulunulması dışında herhangi bir yol ve yöntem bulunmamaktadır.

 

 

KAYNAKÇA

 

CAN, Cahit : Hukuk Sosyolojisinin Gelişim Yönü, Ankara 1996.

GIDDENS, Anthony : Modernliğin Sonuçları (çev. Ersin Kuşdil), İstanbul 1994.

GÜRBÜZ, Ahmet : Hukuk ve Meşruluk / Meşru Hukukun Temel Unsurları, Yenilenmiş ve Geliştirilmiş 3.Baskı, İstanbul 2013

PARSONS, T. : Societies, Evolutionary and Comparative Perspective, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, 1966.

POUND, Roscoe : An Introdoction to the Philosophy of Law, Oxford University Press, Cambridge 1954.

SARTRE, Jean-Paul : Denemeler (çev. Sabahattin Eyuboğlu / Vedat Günyol), Say Kitap Pazarlama, İstanbul.

 

 

HUKUK BİLİNMEDEN HAK (TEALA) BİLİNEBİLİR Mİ?

 

Prof. Dr. Ahmet GÜRBÜZ

 

(Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Uzmanı, Bingöl Üniversitesi İİBF Kamu Yönetimi Bölümü)

 

I-

Sağlıklı, özgür ve adil bir toplum ve dünyanın inşasının birincil koşulunun hukukun varlığına bağlı olduğu gerçeği inkar edilemez. Diğer yandan günümüz özellikle “Müslüman/İslam ülkeleri ve toplumları” açısından, hukuk-din/İslam uyuşumu ya da karşıtlığı konusunda ciddi entelektüel ve reel sorunlar yaşandığı da bir gerçeklik olarak karşımızda durmaktadır. Dolayısıyla kanımızca toplumsal huzur ve erdem açısından hukukun (hukuk inancının) önemi, hukukun anlam ve niteliğinin neyi ifade ettiği ve özellikle din/İslamiyet inancı karşısında hukukun nasıl algılanması gerektiği konusunda dürüst bir biçimde kafa yormanın önemi vurgulanmak gerekir.

II-

Etimolojik açıdan bakıldığında, bilindiği gibi “hukuk” kelimesi “hak” kelimesinin çoğulu olarak “haklar” (kişilere/canlılara/topluluklara tanınan davranma/davranılma imkan ve potansiyelleri) demektir. “Hak” kelimesi ise aynı zamanda “mutlak hakikatin biricik sahibi” anlamında “Allah’ın bir sıfatı” olarak söz konusudur. Böylece  “Allah’ın bir sıfatı” olarak “Hak” kelimesi ile  “hukuk”un “haklar”ı arasında anlamsal olarak önemli bir irtibat ve etkileşimin varlığı da burada kendisini göstermekte ve bu hakikat te bizi hukuku bilmeyen/tanımayan bir insanlık idrakinin Hak Teâlâ’yı da bilemeyeceği/tanıyamayacağı vurgusuna götürebilmektedir sonuç olarak.

Tasavvuf ozanı sevgili Yunus’un “Şeriat tarikat yoldur varana / Hakikat marifet andan içeru” söylemi ile kastedilen, hukuk kurallarına bağlılığın (şeriat: yasa, hukuk kuralları) ve erdemsel arınma ortamlarının (tarikat: yollar, kendini bilmenin yolu) asıl varoluş gayesinin hakikate ve marifete götürmeleri işlevi olduğunun vurgulanmasıdır. Bu söylemde, doğal olarak, aynı zamanda hukukun bilinip kabul edilmediği ve uygulanmadığı bir varoluş biçiminin iyiliğin ve hakikatin mutlak sahibi ve kaynağı olan Tanrı’ya ve İlahi boyuta götüremeyeceği/ulaştıramayacağı vurgusu da var bulunmaktadır.

III-

Dinin teorik ve olgusal kapsamıyla ilgili olarak şunlar söylenebilir: Özellikle tek Tanrı inancı olan dinlere (din-i hanif) bakıldığında (İslamiyet, Hıristiyanlık, Yahudilik gibi), teorik olarak ve özü itibariyle bu dinlerin ana vurgu­su olarak karşımıza şu çıkıyor. Gerçekte tüm ilahi dinlerin teorik özü ve ana vurgusu özdeştir ve şu şekilde dile getiri­lebilir. Birinci ana vurgu inanca/inanmaya ilişkindir ki bu, temel olarak Tanrı inancını kapsar. İkinci ana vurgu ‘ibadet’ olarak dile getirilebilir; buna ‘anış (anma eylemi)’ diyebili­riz. Üçüncü ana vurgu ise, sosyal ve insani yaşamla ilgili olarak tek kelime ile ‘adalet’ olarak dile getirilebilir. Bu ana vurgular aynı zamanda ve özellikle, tüm ilahi dinler arasın­daki temel ruhun/esprinin aynı olduğunu göstermesi bakı­mından önemlidir.

Diğer yandan, dinin dogmatik inanışlar üzerine kurulduğu yönündeki klasik felsefi görüşteki duru­mun aksine; dinselliğin temelini yansıtan üç ana vurgu bile, özünün ve ayrıntılarının anlaşılması açısından tartışılmaya, irdelenmeye ve değerlendirilmeye tümüyle açıktır gerçekte. Bu konuda, anılan üç ana vurgunun İslam dininde daha açık ve net olarak yer aldığı söylenebilir. Bu çerçevede üçüncü ana vurguya baktığımızda, ‘adalet’ kavramının kaynaklarda yalnızca te­mel öz ve espri olarak yer almış olduğunu; yalnızca, adalet değerinin gözetilmesi gerektiğinin vurgulandığını ve adalet değerinin, ayrıntıları itibariyle somut biçimlerle sınırlandı­rılmadığını yani içinde bulunulan somut zaman-mekân ko­şullarının belirleyiciliğine aralanmış bir kavrayış yaklaşımı­nın sergilendiğini görmekteyiz.

Toplumsal yaşam açısından, adil ve esenlikli bir dün­yanın kurulabilmesi açısından, yaşamın insanîleştirilme­si açısından, toplumsal ahlak ve hukuk açısından önemli olan, dinselliğin üçüncü ana vurgusu yani ‘adalet’ değeridir.

IV-

Genel anlamda meşru (doğru, nesnel ve evrensel olarak geçerli görülebilir) bir hukuk tanımını şu şekilde yapmak mümkündür. Hukuk, temel gayesi adalet değerini gerçekleştirmek olan; toplumsal yaşam düzenini sağlamaya yönelik normlar sistematiği demektir. Bu tanımda hukukun ‘adalet’ ve ‘toplumsallık’ olmak üzere iki temel unsuru yer almaktadır. Adalet unsuru hukukun amaçsal/asli/etik boyutunu vurgularken; düzen, norm ve yaptırımı da kapsar anlamda toplumsallık unsuru ise hukukun araçsal/tali/teknik boyutunu ifade eder. Kuşkusuz toplumsal açıdan hukukun belirtilen bu iki boyutu birbiriyle etkileşim içindedir ve bütün hukuk normları hukukun bu iki boyutundan biri bağlamında işlev görür.

Dolayısıyla hukukun bu iki temel unsuru ayrımı bağlamında, hukuk normları da amaçsal/asli/etik normlar ve araçsal/tali/teknik normlar biçiminde temel bir ayrıma tabi tutulabilir. Araçsal/tali/teknik normlar salt olmayan daha göreceli hedeflere ilişkindirler ve bu tür normlar açısından, ‘olması gereken’ ilkesinden çok, “belirli bir amaca ulaşmak için yapılması zorunlu bulunan” karakteri geçerlidir. Araçsal/tali/teknik normlar belirli bir değersel amacın gerçekleştirilmesinde hangi yöntemin izleneceğini göstermesine karşılık, amaçsal/asli/etik normlar benimsenmesi/izlenmesi gereken değer ve amaçların neler olması gerektiğini belirleme duru­munda olma özelliğine sahiptirler. Herhangi bir konuda etik bir kuralın varlığı ileri sürüldüğünde, aynı zamanda, tüm insanların her zaman ve her yerde bu kurala uygun davran­ması gerektiği de ileri sürülmüş, dile getirilmiş olur. Etik ilkelerin ve onların yansımaları/uyarlanmaları olan evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin önemli bir özeliği, zamana ve mekâna bağlı olmamaları ve bu nedenle de her olay için geçerli olma niteliğinde olmalarıdır. Uslamlamanın çıkış noktalarını oluşturan bu temel ilkeler, hukukun yaşamsal ve değişmez temel öğesini oluşturmaktadırlar.

Dolayısıyla somut bir hukuk sistematiğinin meşru hukuk niteliğine sahip olup olmadığını sorgularken, bu hukuk sistematiğinin hukukun adalet unsuruna ilişkin olan amaçsal/asli/etik normlarını ölçüt almak gerekir. Bu bağlamda konumuza ilişkin önemli sorun, soyut adalet değerinin somut sistematiğini oluşturan evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin ve bunlara ilişkin amaçsal/asli/etik normların aynı zamanda dini/İlahi/İslami temel kabul ile uyum içinde olabileceğinin tespit edilebilmesi durumudur kanımızca.

V-

İçinde yaşadığımız somut sosyo-kültürel koşullar bağlamında, toplumu oluşturan birey ve toplulukların hukuku bu anlamda “meşru/doğru” olarak görmeleri/nitelendirmeleri nasıl sağlanabilir? “İnsanlığın hukuku” ile “dinsel hukuk” özdeş anlamlı şeyler mi, farklı ya da karşıt şeyler mi; bunun açıkça anlaşılır kı­lınması gerekir kanımızca. Bu bağlamda bir yanıt olarak denebilir ki, dinin üçüncü vurgusu olan ‘adalet’ kavramı, kadim insanlı­ğın ortak temel kabullerini yansıtan ve somut olarak ‘nesnel ve evrensel hukuk değerleri ve ilkeleri’ dediğimiz değersel kazanımları ifade eder. Dolayısıyla “insanlığın hukuku” ile “dinî/dinsel hukuk”un bu noktada çakışmakta olduğu benimsenebilir.

VI-

İnsanlık idraki hukuku bilmeye/tanımaya/kabullenmeye niçin yanaşmaz? 

Bu bağlamda önemli bir neden olarak dinselliğin ideolojikleştirilmesi olgusunu belirtmek gerekir. Dinselliğin ideolojikleştirilmesini sonuçlandıran İdeolojik Kişilik yapısıyla, temel ahlaksal değerlerden birisini oluş­turan ‘alçakgönüllülük’ erdeminden yoksun bulunma arasında yakın bir ilintili ve etkileşim olduğu söylenebilir. Dolayısıyla İdeolojik Kişilik yapısıyla bağlantılı olmakla birlikte, hukukun bilinmemesini sonuçlandıran başka önemli bir neden olarak ta kibir/üstünlük hissi karşımıza çıkmaktadır. Bu bağlamda daha da önemli olumsuz dinamikler; tutku, kin, düşmanlık, kibir, çekememezlik, üstünlük taslama gibi olumsuz psikolojik duygulanımları yansıtan içsel etkenler­dir. ‘Ben’ duvarı, bazı durumlarda, ‘kendini üstün tutma, kendini değerli ve diğer insanları değersiz bulma, kendi ego­suna değer yükleme’ biçiminde somutlaşır. Bireyin kendini üstün tutması, kendi benliğini değerli bulması bazen ‘bil­gisiyle övünmek’ ya da ‘bildiğini/inandığını dayatarak hükmetmek istemek’ biçiminde de yansıyabilir.

“Meşrulaştırma” kavramı daha çok belli bir siyasal erkin, kendi yönetimine “meşruluk” kazandırmak amacıyla belirli etkinliklerde bulunması olgusunu ifade eder. Siyasal erki elinde tutanların, kendi iktidarlarına meşruluk kazandırmak amacıyla başvurdukları önemli araçlardan birisi dinsellik olgusudur. Dinselliğin meşrulaştırma aracı olarak kullanılması, dinsellik ile o anda eylemsel olarak var olan belirli bir politik erk biçiminin ya da ileri sürülen belirli bir politik erk isteminin meşruluğunun, sözde ussal yollar izlenerek, toplumu oluşturan bireylerin zihninde yerleştirilmesi amacının güdülmesi biçiminde gerçekleştirilebilir. İnsanlık tarihi boyunca toplumsal ve politik güç kullanımlarına meşruluk kazandırmak amacıyla gerçekleştirilen etkinliklerin sağladığı başarılar ve özellikle son onyıllarda dinselliğin ideolojikleştirilmesi olgusunun da bu amaçla zaman zaman kullanılmış olması gerçeği dikkat çekicidir. Uygun etki araçları ve metotları yardımıyla zamanın entelektüel insanlarını bile o ana kadar kendileri için benimsenmesi olanaksız görüşleri meşru saymak derecesine getirmenin olanaklı olması gerçeği, dinselliğin ideolojikleştirilmesi olgusunun etkinlik derecesini kavranır duruma getirmektedir. Bütün bunları insan kişiliğine işlemek, siyasal erk sahiplerinin ya da bu amacı taşıyanların temel ilkesi olmaktadır.

Diğer yandan ‘sevgi’ kavramıyla adalet ya da hukukun özünün algılanıp kavranması arasında, çok önemli ve belirleyici bir ilişki vardır. Bu önemli ve belirleyici ilişki bilinmeden ve olumlu yönde işlevselleştirilmeden; adaletli ve barışçıl bir toplumsal yaşam düzenleme ödevindeki hukukun, kendisinden beklenen işlevi yerine getirmesi olanaksızlaşır. Hukuk’un en temel ve belirleyici öğesi ‘adalet’ kavramıdır. Hukuk bir bakıma ‘adalet’e yönelik bulunan, en son ve nihai amacı ‘adalet’i sağlamak olan, idesi ve ideali ‘adalet’ olan, bir toplumsal yaşam sistematiği bütünüdür. Hukukun ideal ya da olması gereken’e ilişkin temel öğesi olan ‘adalet’ kavramı ise, bir yandan böylece hukukun nihai amacı ve ereği olmakla, ‘hukuksal bir değer’ olma özelliğindeyken; diğer yandan ise, sübjektif (kişisel) ‘adaletseverlik duygusu’ anlamında, ‘ahlaksal (etik) değerler’ alanına ilişkin bulunmaktadır. ‘Adaletseverlik, yardımseverlik, dürüstlük, iyiniyet vb.’ ahlaksal değerlerin en temel özellikleri ise, tüm zaman ve mekân koşullarında tüm insanları kesin olarak bağlayıcı olmalarıdır. Hangi zaman ve mekânda, hangi koşulda, hangi özellik ve nitelikte olursa olsun tüm insanlar, ahlaksal değerlerin bağlayıcı buyruklarını bilmek, içselleştirmek ve yaşantılamak sorumluluğundadırlar.

‘Sevgi’ kavramını adalet ya da hukukun özüyle ilintili kılan öğe, bu kavramın da ‘ahlaksal değerler’ alanına ilişkin bir temel değer oluşudur. İbn Arabinin nitelemesiyle ‘varoluşun özü’ konumunda ve değerinde olan ‘sevgi’ kavramı, her şeyden önce, bireyi gerçek anlamda var kılan istençlilik/irade, özgürlük ve ahlaksallık alanına ilişkin bulunmaktadır. Kuşkusuz burada dile getirilen ‘sevgi’, ‘tüm varlığa, değerlere, hakikate yönelik bulunan olumlu duygulanım ve düşünüm’ anlamında söz konusu edilmektedir: Hiçbir nedene dayalı olmayan, hiçbir ayrım gözetilmeden tüm insanlar ve varlıklar için geçerli bulunan, nesnel değerleri ve hakikati benimsemeye hazır konumda olmayı kapsayan bir olumlu içsellik durumu! Böylece belirtilen anlamıyla ‘sevgi’ özelliğine ve konumuna sahip olmak, özelde ‘adalet’ olgusundan ve genelde hukuktan beklenen işlevin gerçekleşebilmesi için, tüm bireyler ve özellikle hukuk ilgilileri açısından kesin bir gereklilik olarak kendisini göstermektedir.

VII-

Bu konuda önemle yineleyerek vurgulamak gerekir ki ‘adalet’ kavramı özü itibariyle temel/soyut/ideal/nesnel bir söylem niteliğini ve görünümünü arz eder. Bu soyut ve asli kavramın içeriksel olarak ayrıntılarda belirlenmesi, içinde bulunulan somut toplumsal koşullar doğrultusunda olabilir ancak. Temel hak ve özgürlükler, demokrasi, hukuk devleti, insan hakları, sosyal adalet, eşitlik, özgürlük vb. biçimin­deki somut içeriklerden oluşan ‘nesnel ve evrensel hukuk değerleri ve ilkeleri’; insanlığın, iyi niyetle ‘Tanrının adalet dediği şey’in içeriksel ayrıntılarının zaman ve mekân koşul­ları doğrultusunda ortaya konmasına yönelik uğraşılarının sonuçlarının bütününü yansıtmaktadır gerçekte. Bu noktada “sosyal adalet” kavramının” maddi” ve “manevi” olmak üzere iki temel boyutunun olduğunu belirtmek gerekir. Sosyal adaletin maddi anlamdaki boyutu “maddi/ekonomik yaşam alanına ilişkin konularda haksızlık yapmama / herkesin hakkını kabul ve teslim etmeyi” içerirken; manevi anlamdaki boyutu ise “manevi/anlamsal/kültürel yaşam alanına ilişkin konularda haksızlık yapmama / herkesin hakkını kabul ve teslim etmeyi” kapsar.

VIII-

Hukukun temel varoluş gayesi ve nihai amacı ‘adalet’ dışında bir şey değildir ve ola­maz; dinin toplumsal yaşamla ilgili temel vurgusu da adalettir. Dolayısıyla soyut adalet idesinden kaynaklanan nesnel ve evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin, özünü oluşturduğu bir hukuk kavrayışının aynı zamanda ‘dinî/dinsel (dinin özüne uygun) hukuk’ ola­rak nitelendirilmesi ve değerlendirilmesi kanımızca mümkün olsa ge­rektir.

Toplumsal yaşamın adil ve esenlikli bir karaktere kavuş­turulması, kuşkusuz, aynı zamanda Hakk’a ve Hakk’ın yoluna ulaşabilmenin temel bir önkoşulu da olan ve nesnel/evrensel temel hukuk değerlerini barındıran bir hukuk yaklaşımı ve anlayışının bir bütün olarak benimsenmesi, içselleştirilmesi ve işlevselleştirilip egemen kılınmasıyla müm­kün olabilir ancak.

 

İDEAL/TEORİK DİN VE REEL/OLGUSAL DİN AYRIMININ ANLAMI ve ÖNEMİ

 

Prof. Dr. Ahmet GÜRBÜZ

 

(Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Uzmanı, Bingöl Üniversitesi Öğretim Üyesi)

 

Din iki türlüdür. Biri, Allah katında ve Allah’ın bildirdiği kimse ile o kimsenin bildirdiği kimseler nazarında malum olan, öteki de, halk nazarında bilinen dindir (İbn Arabi).^[1]

İdeal/teorik din ve reel/olgusal din ayrımının anlam ve öneminin kavranıp teslim edilmesi kanımızca günümüz ‘islam coğrafyasının’ içinde bulunduğu trajik durumun analizi açısından büyük ehemmiyet arz etmektedir. Günümüz islam coğrafyası aydınlarının sözü edilen bu ayrımın kavranması açısından problematik bir konumda bulundukları maalesef bir realite olarak kendisini göstermektedir. Toplumumuz aydınları ya dinin özünü/esasını kavramadan reel toplumsal din algısına tutsak olmuş ya da toplumsal reel din algısının olumsuzluğu karşısında, ‘ideal/öz/asıl dinsel içerikleri’ de bunun içine katarak tümüyle dinsellik karşıtlığı konumuna düşmüş/düşürülmüşlerdir. Böylece İbn Arabi’nin ifadesiyle ‘Tanrının bildirdiği din ile halkça bilinen din’ ayrımını kavramadan dinsellik bağlamında takınılan bu iki uç yaklaşım, aydınların toplumsal dinsel algının ıslahı çerçevesinde toplumu olumlu yönde dönüştürme açısından olumlu değil olumsuz rol oynamasına sebebiyet vermiştir. Kuşkusuz ‘islam toplumlarının’ ‘muasır medeniyetler seviyesine’ yükselmesini ve adil/insancıl/uygar bir yaşam sürmesini istemeyen küresel egemen emperyalist odakların, toplumsal dinsel algının olumlu yönde dönüşümünü sağlayacak mutedil/makul/makbul aydın kesiminin oluşumunu engelleme yönündeki derin çabalarının bunda katkısı büyük olmuştur.

 

A-   İdeal/Teorik Dinselliğin Temel Vurguları

 

Hakikatte tüm ilahi dinlerin (din-i hanif / dosdoğru, saf ve duru din) teorik özü ve ana vurgusu özdeştir ve şu şekilde dile getirilebilir. Birinci ana vurgu inanca/inanmaya ilişkindir ki bu, temel olarak Tanrı inancını kapsar. İkinci ana vurgu ‘ibadet’ olarak dile getirilebilir; buna ‘anış (anma eylemi)’ diyebiliriz.  Üçüncü ana vurgu ise, sosyal ve insani yaşamla ilgili olarak tek kelime ile ‘adalet’ olarak dile getirilebilir. Bu ana vurgular aynı zamanda ve özellikle, tüm ilahi dinler arasındaki temel ruhun/esprinin aynı olduğunu göstermesi bakımından önemlidir. Bu konuda, anılan üç ana vurgunun İslam dininde daha açık ve net olarak yer aldığı söylenebilir. İslam dininin kaynaklarına bakıldığında, tüm İlahi dinlerin bu üç ana vurgu üzerinde temellendiği hususunu ayrımsamak mümkündür. İlk iki vurgu (inanma ve tapınma) birey-Tanrı arasındaki ilişkiyi yansıtmaktayken, üçüncü vurgu (adalet buyruğu) bir yandan birey-Tanrı ilişkisini, diğer yandan da birey-yaşam (hukuk) ilişkisini yansıtır.

Diğer yandan dinselliğin temelini yansıtan üç ana vurgu, özünün ve ayrıntılarının kavranması açısından sorgulanmaya, tartışılmaya, irdelenmeye ve değerlendirilmeye tümüyle açıktır ve içinde bulunulan içsel ve dışsal koşullara göre tezahür etmeye uygun esnek bir temel yapıya sahip olma özelliğindedir gerçekte. İnanmaya ve iman etmeye ilişkin temel inanç konularının içeriği açısından bile, ayrıntılı, mahdut ve tartışılamaz bir söylemle karşı karşıya değilizdir. İkinci ana vurgu bağlamında, ‘ibadet (anma eylemi)’ ayrıntılı ve mahdut içerik olarak ortaya konmamış, adeta somut değerlendirmelere aralanmış kapılar bırakılmıştır. Yine bu çerçevede üçüncü ana vurguya baktığımızda, ‘adalet’ kavramının kaynaklarda yalnızca temel öz ve espri olarak yer almış olduğunu; yalnızca, adalet değerinin gözetilmesi gerektiğinin vurgulandığını ve adalet değerinin, ayrıntıları itibariyle somut biçimlerle sınırlandırılmadığını yani içinde bulunulan somut zaman-mekân koşullarının belirleyiciliğine aralanmış bir kavrayış yaklaşımının sergilendiğini görmekteyiz.

Bu bağlamda konunun ayrıntılarına girmeden, kesin bir ifade olarak denebilir ki, din/islamiyetin maddi yaşam (“dünya hayatı”) açısından belirleyici olan en temel kriteri “adalet” kavramına/adaleti gözetmeye ilişkindir. Din/islamiyetin insanın başkalarıyla ve çevresiyle olan ilişkileri açısından, toplumsal yaşam açısından, insancıl ve esenlikli bir dünyanın kurulabilmesi açısından, toplumsal ahlak ve hukuk açısından belirleyici olması gerektiğini vurguladığı en temel değer, ilke ve ölçüt “adalet”tir. Din/islamiyetin diğer iki temel vurgusu olan inanç ve ibadet boyutları daha çok birey olarak insan ile Tanrı arasında yaşantılanırken; “adalet” vurgusu ise, hem bir birey olarak insan ile Tanrı ve hem de somut toplumsal yaşamla/“diğer insanlarla” ilgili ve geçerli olarak söz konusu bulunmaktadır.

 

B-    İdealiteden Realiteye İdeolojik Dönüşüm

 

Doğal olarak ne yazık ki tüm bu belirtilenler teori, ideal hakikat ve öz itibariyle böyledir yalnızca. Reel/olgusal dinsellik açısından bakıldığında ise, bu ana vurgularla uyum sağlamayan ve bunlarla çatışan somut algı ve pratik realiteleriyle karşılaştığımızı görmekteyiz. Din hakikati, insanlık tarihinde toplumsal ve siyasal iktidarlar tarafından ayrıntılarda başkalaştırılmış ve kendi devamlılıklarının sağlanması için bir araç olarak kullanılabilmiştir. Dinin temel özü ve ruhu görmezden gelinmiş, yok sayılmış ve bu suretle dinsel içerikler, ayrıntıları bağlamında saptırılarak değişim ve dönüşüme uğratılmıştır. Adeta dine karşı din konumlandırmak suretiyle dinsel içerikler ideolojikleştirilmiş; bu haliyle çarpıtılmış ve özünden tecrit edilmiş reel din, bir sosyo-politik egemenlik kurma aracı/enstrümanı haline büründürülmüştür. Bu noktada, dinin ideolojiye dönüştürülmesinin; öz ruhundan uzaklaştırılarak çarpıtılıp başkalaştırılan dinsel içeriklerin ya da bu içeriklerin ayrıntılandırılmalarının egemen güçlerce ya da egemenlik kurmak isteyen odaklarca sosyo-politik hâkimiyet kurma aracı/enstrümanı haline indirgenip dönüştürülmesi biçiminde gerçekleştiği, önemli bir husus olarak dikkat çekmektedir.

Doğu-İslam dünyasının özellikle son yüzyıllardaki trajik halinin gerçek temel nedenleri üzerine yoğunlaştığımızda, bu bağlamdaki temel faktörlerden birisinin, ideal/teorik dinsellik ile reel/olgusal dinsellik arasındaki uyuşmazlık ve çatışkıya ilişkin olduğunu görüp teslim etmek durumundayız. Denilebilir ki doğu-islam dünyasının içinde bulunduğu olumsuzluğun temel nedenlerinden birisi, en azından “din” ile ilgilidir; dinin ideolojileştirilmesi, ideolojik bir niteliğe ve işlevselliğe büründürülmesidir. Hakikatte bireysel ve toplumsal kurtuluş/esenlik vesilesi olması gereken din ve dinsellik; temel öz, anlam ve ruh itibariyle yok edilerek, zulmün, haksızlığın, sömürünün, zulme ve sömürüye karşı sessiz kalmanın vb. bir aracı haline getirilmiştir. Gerçekten de doğu-islam toplumlarının entelektüel yapılanmalarında dinin/islamiyetin bir “ideoloji” ve dindar/müslümanın da bir “ideolog / ideolojik insan” tiplemesine dönüştürülmesi, dinin özünden ve bu bağlamda adalet değerinden uzaklaşılmasına, dinsel algının bir çıkar/iktidar/şiddet/çatışma aracı haline dönüştürülmesine ve en son tahlilde de günümüzde içinde bulunulan trajik/dramatik realitenin gerçekleşmesine yol açmıştır.

 

C- Olumsuz Realite Kıskacından Kurtulmanın Biricik Yolu

 

“Hakikat ehli insan, ancak kendinde gerçekleştirmiş olduğu şeylerle ferahlar, huzur bulur. Tıpkı Bestâmî’nin “İsm-i A’zâm nedir?” sorusuna, “O sıdk ve ihlâstır; sen sıdk ve ihlâs sahibi ol; sonra, istediğin ismi İsm-i A’zâm olarak al” yanıtında vurgulandığı gibi.” ^[2]

Ünlü bilge sufi İbn Arabi’nin çok sevgili sufi Bestami’nin ifadesine katılarak ve dayanarak yaptığı bu açıklama, gerçekte birey olarak insanın ve toplum olarak insanlığın erdemli ve esenlikli bir varoluş sergileyebilmesinin temel ve biricik yönteminin izahını barındırmaktadır. Bu önemli vurgulamada bireysel ve toplumsal aydınlanma ve kurtuluşun biricik reçetesi olarak zikredilen “ihlâs” ve “sıdk” kavramlarının doğru bir biçimde anlaşılıp kavranması kanımızca bu bağlamda büyük önem arz etmektedir.

 “İhlâs” kavramı dini ve ilahi düşünce bağlamında “bireyin Tanrı’ya inanç ve O’nu anmaya yönelik eylemselliklerde bulunma (iman ve ibadet) konularında içtenlikli, dürüst, özgür ve nesnel olmasını; toplumsal, ideolojik, çıkarsal, psikolojik vb. hiçbir neden ve ilintiyi kendisi ile Tanrı arasındaki ilişkiye bulaştırmamasını” gerekli kılar ve deyimler. Sufilerin, üzerinde önemle durdukları kavramlardan birisi olan “ihlâs”, insanın, tüm eylem, davranış ve tutumlarında, maddi hiçbir nedenle hareket etmemesini ve yalnızca nesnel erdemlilik amaç ve ereğini gütmesini ya da özdeş deyimle yalnızca Rabbin rıza ve hoşnutluğunu amaç edinmesini anlatır genel olarak. “İhlâs” kavramı bireyin erdemlilik sürecine, daha doğrusu gerçek anlamda insan olma yoluna girişinin ilk temel koşulu niteliğinde olması nedeniyle büyük önem ve değere sahiptir ve bu bağlamda yeterince kavranması, ayırt edilmesi gerekir. Bu kavramın hakikatte ve yalın/sade bir ifadeyle yalnızca “nedensizlik” anlamına geldiğini söylemek mümkündür. Bu, “hiçbir nedene dayalı olmamak” özelliğini kapsadığında davranış “ihlâs” öğesini içeriyor olma konumuna ulaşabilecektir ancak. Bu “nedensizlik/amaçsızlık/gayesizlik” özelliğindendir ki, “Nefs’e (kişilik) en ağır gelen şeyin ve bu nedenle de dünyada en yüce şeyin  ‘ihlâs’  olduğu; çünkü nefs’in (benlik duygusu) onda payına düşen hiçbir şeyin olmadığı” önemle vurgulanmıştır.^[3] “

 

 “İhlâsın” zıddı ve karşıtı “kibr”dir (lekelenme; heva ve hevesçe kirletilmiştik hali). Kur’an-ı Kerim’de, Allah’ın insan olarak yarattığı Âdem’e tüm melekler secde ederken, İblis’in, mantıksal çıkarsama (akıl yürütme / çıkarsamada bulunma / pozitif bilimsel analizde bulunma) yöntemi doğrultusunda “ben ateşten, Âdem ise topraktan yaratıldı, dolayısıyla ben ondan üstünüm; benim kuru bir çamurdan yaratılmış olan bir insana secde etmem mümkün değil” diyerek üstünlük tasladığı ve böylece “kibr” tutumunu takınmaktan yana tercih yaptığı; bu şekilde “Şeytanlaşan” İblisin, “kendisine müsaade edilmesi durumunda insanların büyük kısmını kandırıp yoldan çıkaracağını, bu durumdan ancak ‘ihlâs’ sahibi /samimi olanların kurtulup hariç kalacağını” söylediğinin anlatılması[4] bu bağlamda büyük bir önem ve değer taşımaktadır.

 

“Sıdk” kavramı ise “ihlâsın” yani bu içsel ve manevi temel özün dış dünyaya aks ettirilmesi, özün biçim ve görünürlüğe kavuşması, iradenin ifadesi ile ilişkili bulunmaktadır. Doğru ve dürüst olmak, içi-dışı bir olmak; eylem, tutum ve davranışlarımızın, içsel inancımızı, niyetimizi ve duygularımızı yansıtması gerekliliği; doğallık/tabiilik, içtenlik, baskılama ve riyadan azade kendiliğindenlik çerçevesinde amel/eylemsellikte bulunmak vb. gibi temel anlamları barındıran “sıdk” kavramı; insanın, kendisi ve çevresi ile olan ilişki ve diyalogunun sağlıklı olmasında büyük bir rol ve öneme sahiptir. Günümüz dünyasının özellikle doğu-İslam coğrafyasındaki toplumlarında yaşayan fertlerin yaşadığı içsel huzursuzluk ve bu içsel huzursuzluğun çevresel/toplumsal etki ve yansımalarının temelinde büyük oranda “sıdk” kavramı çevresindeki olumsuzlukların bulunduğu bile ileri sürülebilir. İçselleştirilmeyen bir davranış biçimine tutsaklık, kuşkusuz insan kişiliğinde baskılama ve zorlamanın yer edinmesine ve giderek iç ve dış dünyayı ve onlarla olan ilişki/etkileşimi tahrip edecektir.

 

Bireysel aydınlanma ve varoluş alanından, toplumsal aydınlanma ve varoluş alanına geçtiğimizde “ihlâs” ve “sıdk” kavramları, toplumsal yaşamın doğası gereği bizi “adalet” ve “irade” kavramlarına götürür.  “İhlâs” kavramının toplumsal yaşam alanındaki karşılığını oluşturan “adalet” kavramı, kuşkusuz “evrensel/insani ve nesnel anlamda hukuk” ve “kadim insanlık kültürünün ürünü olan evrensel hukuk değerleri ve ilkeleri” yaklaşımını içerir. “Sıdk” kavramının toplumsal yaşam alanındaki karşılığını oluşturan “irade/istenç” kavramı da, yine kuşkusuz “bireysel ve toplumsal tercih ve irade, toplumsal uzlaşı, demokrasi, demokratik kültür, demokratik toplumsal yönetim” vb. temel yaklaşım biçimini kapsar ve içerir. “İhlâs” nasıl bireysel aydınlanma ve huzurda “temel öz” niteliğini oluşturuyor idiyse; onun, doğası gereği toplumsal alana uyarlanımda büründüğü kavram olan “adalet” te, toplumsal aydınlanma ve huzur bağlamında aynı şekilde “temel öz” mahiyetindedir. Yine bunun gibi, “sıdk” nasıl bireysel aydınlanma ve huzurda “temel özün ifade ve yansıması” niteliğini oluşturuyor idiyse; “sıdkın”, doğası gereği toplumsal alana uyarlanımda büründüğü kavram olan “irade” de, toplumsal aydınlanma ve huzur bağlamında aynı şekilde bu “temel özün ifade edilmesi, dış dünyaya ve hayata aktarılması” ile ilgili ve bu mahiyettedir.

     

 Din-i Hanif / İlahi Din / İslamiyet’in anlam bütünselliği açısından bakıldığında da, hiç kuşkusuz “irade/istenç” kavramının bireyin ve toplumun aydınlanma ve kurtuluşu için olmazsa olmaz bir anlam ve öneme sahip olduğu söylenebilir. Öyle ki bir birey olarak insanın dinin temel unsurları olan iman-ibadet-adalet değerleri çerçevesindeki inanç, tutum ve davranışlarının hakiki anlamda varlık ve geçerlilik kazanabilmesi “özgür irade” ve “içselleştirilerek tercih edilmiş olma” koşulunun gerçekleşmiş olmasına bağlıdır. Başka bir ifade ile düşünce, vicdan ve ifade hürriyetinin tümüyle var ve geçerli olmadığı bir toplumsal yapıda, gerçek anlamda ahlak/din/değer/maneviyat gerçekleşmesinden/yaşantılanmasından söz edilemez. Dolayısıyla dayatma/zor/gösteriş/menfaat/korku vb. herhangi bir “özgür iradeyi zaafa uğratan ya da onu yok eden”  içsel ya da dışsal etkenin hâkimiyetindeki bir “inanma / tapınma / adil olma” bağlamındaki varoluş sergilemesinin hiçbir ahlaki/dini kıymetinin olamayacağını kavramak ve teslim etmek durumundayız.  Bu yüzden İnsani yaşamın, belirlenim/determinizm karakterine sahip doğal yasaların egemen olduğu ve tüm oluşumun önceden belirlenmiş ilkeler doğrultusunda gerçekleştiği doğa alanındaki yaşam biçiminden farklılaşabilmesi için, bu anlamda bir sübjektivitenin/bireyselliğin önemsenmesi gerekir. Bireyselliğin varlığından söz edilebilmesi ise inanç, davranış ve eylemlerde özgün yeğlemelerin (tercih) belirleyici olduğu bir varoluş biçiminin mevcudiyeti ile mümkün olabilir ancak.

İNSAN HAKLARININ FİLOZOFİK TEMELLERİ

 

Prof. Dr. Ahmet GÜRBÜZ

 

Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Anabilim Dalı

 

 

I- GİRİŞ

 

 

Felsefe/filozofi, varlığın sorgulanmasının insani ve objektif yönteminin adıdır. Daha geniş ve genel olarak kabul edilen bir anlatımla felsefe; fiziksel ya da fizikötesi varlığın tümel olarak ne olduğunun (ontoloji/varlık kuramı), ona ilişkin bilginin (epistemoloji/bilgi kuramı) ve nesnelliğinin yani genel geçerliliğinin (aksiyoloji/değer kuramı) sorgulanıp açıklığa kavuşturulması ve yaşamsal olarak işlevselleştirilmesi yönünde insani bir çaba içerisinde bulunulmasını ifade eder. ‘İnsan Haklarının Filozofik Temelleri’ de, bu anlatıma paralel olarak, insan haklarının ne olduğunun, ne anlama geldiğinin, temelindeki bilinç ve inancın, nesnel ve genel geçerli evrensel bir dayanağı bulunup bulunmadığının kritik edilerek açığa kavuşturulmasını kapsar. Bu çerçevede konuya ilişkin temel kavramların açımlanması, insan hakları yaklaşımına ilişkin kadim insanlık inancının tesbit edilip vurgulanması ve son olarak insan hakları anlayışını olumlu ve olumsuz yönde etkileyen faktörlere değinilmesi gerekir.

 

 

II- ETİMOLOJİK AÇILIM: ‘İNSAN’, ‘HAK’ VE ‘İNSAN HAKLARI’       KAVRAMLARI ÜZERİNE

 

 

A- İNSAN

 

İnsanlık ve felsefe tarihinde “insan” kavramı üzerine çok şey söylenmiştir; onun ‘toplumsal’ yönüne işaret edildiği gibi, bazen de ‘düşünen’, ‘başkaldıran’ vb. bir varlık olduğu hususlarına dikkat çekilmiştir. ‘Bilmek’ ya da kadim söylemle ‘kendini bilmek’, bu bağlamda ‘insan’ın en önemli ve değerli varoluş nedeni/amacı olarak sunulabilir. Kendini bilmeyen ya da bilinmeyen bir varlık, varlık kavramının özüne yabancı kalır.[1] “Kendini bil” buyruğu bir anlamda tüm insanlık idesinin, günümüz uygarlığının ve evrensel hukuk değerlerinin en temel ayırt edici özelliğini ve dayanağını oluşturmaktadır.[2] İnsan olmak; insanın ‘bildiği’ değersel hakikate, nesnel etik kabule karşıt türden bir realiteye “hayır” diyebilmeyi[3] gerektirir. Buddha, nesneleri seyretmenin güzel ama nesneleşmenin korkunç bir şey olduğunu söylerken; Platon, nesnelerin özlerini görmek için ideleri seyretmenin ve ruhun kendisini duyu verilerinden çevirmesi, kendisine dönmesi gerektiğini anlatırken; Husserl de, ideler bilgisinde “fenomenolojik reduksiyon”la, yani nesnelerin rastlantıya bağlı yanını silmek ya da ayraç içine almakla ancak gerçekliğin ortaya çıkarılabileceğini savunurken hep aynı şeyi vurgulamak istiyorlardı. Yine bu çerçevede, S. Freud’un, insanı “itkilerini bastıran” bir varlık olarak görmesini de, insanın, ancak böyle bir varlık olduğundan dolayı algı dünyasının dışında ve üstünde bir düşünce dünyası kurabildiği biçiminde değerlendirmek gerekir.[4] Reel insanlık tarihi yine bizzat insanlar tarafından yapılmıştır ve bu nedenle insanlar, Marks’ın deyimiyle, kendi dramlarının aktörleri ve otoriteleri olarak nitelendirilebilirler.[5] Max Scheler’in deyimiyle de, insan, dünyada ve kendisinde oluşum içinde bulunan ideler düzeninin birlikte biçimlendiricisi, birlikte yapıcısı, birlikte gerçekleştiricisidir; insan, karar verme varlığıdır.[6] Kadim ve çağdaş felsefede, dış dünya karşısında “insan” kişiliğinin üstünlüğü böylece ortaya konmuş bulunmaktadır.[7]

 

İnsan yapısına ontolojik/varlıkbilimsel açıdan bakıldığında, insanın ‘bedensel’, psikolojik’ ve ‘tinsel’ olmak üzere üç temel karakteristik özelliğe sahip olduğu gözlemlenebilir. ‘Bedensellik’ yani maddi anlamda bir fiziksel yapıya sahip olmak ya da nedensellik yasası çerçevesinde işleyen psikolojik/ruhsal yapı, insanı diğer canlıların tümünden ayırt etmek için yeterli bir kriter işlevi görememektedir. İnsan varlığını diğer tüm varlıklardan ayırt edebilen kriter, onun özgün olarak taşıdığı ‘tinsellik’ boyutu ve kabiliyetidir. ‘Tinsellik’ (anlamsallık/maneviyat) kavramı, insanın, varlığı ve olayları anlamlandırabilme ve değerlendirebilme potansiyelini deyimlemektedir. İnsan bu boyutu ve potansiyeli aracılığıyla, kendisinden başka hiçbir canlının yapamadığı şeyi yapabilir; nedensellik yasasının hükümranlığını aşabilir, ‘iyi’ ya da ‘kötü’ bir varlık olmayı ‘hak edebilir’. İnsan yine bu boyutu ve potansiyeli sayesinde ‘hak’ kavramını, adalet ve hukuk kültürünü içselleştirip toplumsal yaşamda yaygınlaştırmak için çaba harcayabilir.

 

 

B- HAK

 

 ‘Hak’ kavramı, insanla ve insanın ‘olması gereken’i içselleştirmesini deyimleyen ’istenç’ ve ‘inanç’la birlikte, taşıdığı anlama kavuşmuştur. ‘Haklar’ terimi, genel olarak kişinin yararına uygun olarak özgürce davranma özerkliğine sahip olduğu alanı deyimler.[8] İnsan olarak bizler, kendi özgür irademizle inandığımız için, bunun bir gereği olarak ‘hak’ kavramını tanıyıp kabullenmekte ve bu doğrultuda davranışlarda bulunmayı tercih etmekteyiz. Özelde insan varlığının genelde tüm varlığın sahip olduğu en değerli yeteneğin ‘istenç’ (irade) olduğu söylenebilir. Adaletin ya da aynı anlamı taşıyan ‘haksızlık yapmama gereği inancı’nın temeli olan ahlaksal anlayışımızı, sahip olduğumuz bu en değerli yeteneğimiz olan istencimiz aracılığıyla oluşturabilmekteyiz. Ahlak bilimi/etik ve nesnel ahlaksal anlayışımızın bir gereği olarak söz konusu olan adalet ilkesi ile özgürlük ve özgür istenç arasında, çatışkı değil aksine bir uyum ve özdeşlik var bulunmaktadır. ‘Hak’ kavramı insan düşüncesi ve eylem yapısında aranır. Bu bir anlamda öznelliği yansıtmakla birlikte, bu öznellik; eğer yaygın bir biçimde paylaşılıyorsa ya da evrenselse, bu durumda kişisel olmayan nesnel bir konuma sahip olacaktır. ‘Hak’ ve ‘adalet’ kavramlarının istemlerini kendi ussallığımız ve irademiz ölçüsünde algılar ve bu paralelde, sözü edilen istemlere bağlı kalırız. Bu durumda, hak ve adaletin istemleri dışsal sınırlandırmalar olmayacak; ilke olarak, bu istemlere muhatap olan kişilerce benimsenecek ve işlenip geliştirilecektir. Bu anlamda benimsenen hak ve adalet bağlamındaki ilkeler, özdayatımlı ilkeler olduklarından dolayı, bunların getirdiği sınırlandırmalar da özsınırlandırmalardır ve bu nedenle özgürlüğün ürünleridirler.[9] ‘Hak’ kavramının ve bu kavramın çoğulu olan ‘hukuk’ (haklar) kavramının alanı genel olarak tinsel bir alandır; bu zemin üzerinde onun öz temeli, devinim noktası özgür istençtir; öyle ki, özgür istenç, hukukun tözünü ve yazgısını oluşturur; hukuk sistemi, gerçekleşmiş özgürlük evrenidir, ikinci bir doğa durumunda oluşturulmuş yeni bir dünyadır adeta.[10] Hak ve adaletin insanlarca gerçekleştirilebilmesi için, insanın doğa ve toplum karşısında özgür ve bağımsız bir konumda bulunması zorunludur. Hak ve adalete dayalı daha iyi bir dünyanın umut edilmesi, ancak bu dış dünyanın olaylarından ayrı bir içsel ve tinsel dünyanın algılanmasıyla sınırlı olarak olanaklıdır.[11]

Temel hak ve özgürlüklerde deyimlenen, insanın varoluşuyla birlikte sahip olduğu insan hakları; ihlal edilemez ve devredilemez değerler olup, tüm uygar toplulukların ve insanlık toplumunun, barışın, esenliğin ve adaletin dinamiğini oluşturan temel doğal öğelerdir. İnsan onuru, belirli temel doğal haklar aracılığıyla garanti edilir. Bu temel doğal hakların başlıcaları; insan kişiliğinin gelişimi hakkı, yaşam hakkı, insan bedeninin dokunulmazlığı, inanç ve vicdan özgürlüğü, düşünce özgürlüğü vb. haklardır. İnsan onurunu garanti eden bu temel hakların amacı, insanın devlet, toplum ya da ekonomik olgular gibi güçlerin basit bir objesi durumuna gelmesine engel olmaktır. İlke olarak, hakların sayısı sınırsızdır. Bu çerçevede önem arz eden bir husus; entelektüel haklar, bireysel varlığını koruma ve kollama hakkı, toplumsallıktan kaynaklanan sivil haklar vb. bütün hakların, sözü edilen bu doğal haklara dayanmış olma özelliğine sahip olmasıdır.[12] Bu birey haklarının tarihsel kökenleri bir yana, bu hakların formülasyonu modern bir olaydır ve bir yandan ortaçağın toplum düzenine bir tepki olarak, diğer yandan ise mutlak devlet anlayışına karşı bir güvence olarak geliştirilmiştir.

 

C- İNSAN HAKLARI 

 

Evrensel hukuk değerlerinin önemli bir somut içeriğini oluşturan insan hakları konusu ile ilgili olarak, kuşkusuz, insanlık tarihi teorik söylem ve pratik uygulanım örnek ve çabalarıyla donatıktır. Böyle bir ilgi kendi başına önemlidir; giderek, insan hakları anlayışlarının ön koşullarındandır; ancak, bu ilgi ‘insan hakları olgusu’ ile özdeşleştirilmemelidir.[13] Bu konuda reel olarak teslim edilmesi gereken gerçek, insan hakları ve bu bağlamdaki ilkelerin, olgusal ve kuramsal olarak, onsekizinci yüzyılın sonlarında ve ondokuzuncu yüzyılın başlarında Batı düşüncesi çerçevesinde sistematize edilip ortaya çıktıklarıdır.[14] Bu bağlamda, eski yunan ve stoacı filozofların adalet ve eşitlik ilke ve değerlerini vurgulamalarının önemi özellikle belirtilmelidir.[15] Bununla birlikte şu vurgu da yapılmalıdır ki, bir düşünce ve teorik yaklaşım olarak insan hakları kuramı, tüm insanlığın ortak bir değeridir ve bu açıdan insan hakları yaklaşımının tümüyle batı uygarlığının bir ürünü olduğunu ileri sürmek doğru olmaz. “İnsan haklarının bir Batı buluşu olmadığı” savı, Batılı olmayan çevrelerde insan haklarına ilişkin çağdaş tartışmaların ortak bir zemini olma özelliğini oluşturabilmektedir. Bu çerçevede, “bütün toplumların insan hakları düşüncesine sahip oldukları; ayrı kültürlere özgü ve değişik tarih dönemlerindeki bütün toplumların, insan hakları anlayışları sergiledikleri; giderek, ‘insan hakları’ kavramının izinin insan türünün başlangıcında bulunabileceği ve günümüzdeki bütün kuramların insan haklarına bağlı oldukları vb.” ileri sürülebilmektedir. Bu savlara, kuşkusuz, ‘insan hakları’ kavramının ‘insan onuru’ anlamına indirgenmesi durumunda bir yerindelik payı verilebilirse de, bu konuda önemli olan; tarihsel açıdan özgül olmalarına karşın insan haklarının asıl olarak günümüzde büyük oranda ve neredeyse evrensel bir onay görmüş olmasının ve çağdaş toplumsal yaşam koşullarının insan hakları düşünce ve pratiğine yaygın bir uygulanabilirlik sağlayabilme özelliğinde olduğunun anlaşılması hususudur.[16]

Bir yandan insan haklarının nesnelliği etik olarak söz konusuyken, diğer yandan bunlar ideal standartlar olarak en azından söylemsel açıdan evrensel onay görmektedirler. Bütün devletler uluslararası insan hakları normlarını benimsediklerini ilan etmekte; insan haklarının ihlal edildiği suçlaması, uluslararası ilişkiler alanında yapılabilecek en güçlü ve etkili suçlamalar arasında yer almaktadır. Dünya devletlerinin büyük çoğunluğu, uluslararası insan hakları sözleşmelerine katılarak bu hakların gereklerini yerine getirmeye yönelik uluslararası hukuksal yükümlülükler altına girmişlerdir; geri kalan devletler ise ya bu sözleşmeleri imzalamış ama henüz onaylamamış, ya da bunları benimsediğini ve bunların içeriğine bağlı olduğunu açıklamıştır. Bütün bunlar, insan haklarının uluslararası normatif evrenselliğini göstermekte ve yansıtmaktadır. Bu uluslararası ahlaksal ve normatif evrenselliğin yanında; tarihsel özgüllüğüne karşın, dünyanın hemen her yerinde kendini gösteren benzer toplumsal değişmeler nedeniyle, günümüzde insan hakları evrenselliğe yakın bir uygulanabilirlik kazanmıştır.[17] Olgusal olarak insan haklarının sözde ve uygulamada görünen bu etkinliğinin yanında; insan hakları tüm toplumlara ve yönetimlere, gereksel olarak bir ödev ve yükümlülük de yüklemektedir: Bütün uluslar, tekil ve/veya birlikte olarak, insan hakları ihlallerine karşı güvenceleri güçlendirmek için daha çok çaba göstermelidirler.[18]

 ‘İnsan hakları’ kavramına ilişkin olarak şu önemli belirlemeler yapılabilir:[19] İlk olarak, ‘insan’ kavramı insan hakları için savaşımdan soyutlanamaz. İkinci olarak, ‘insan hakları’ kavramı devinimli bir niteliğe sahiptir. Üçüncü olarak, ‘insanlık’ kavramının olgunlaşması kesintisiz değildir.  Ve son olarak, ideal tavırları ve gelişmeleri parçalayan geri dönüşler, ne kadar uzun zamanlı ve güçlü olsalar da, onların yani insan haklarının kaçınılmaz pekişmesine engel olamaz ve ‘olması gereken’ bilincini geri çeviremezler. Böylece ‘insan hakları’, bir yandan ide diğer yanda da gerçeklik olarak karşımıza çıkmaktadır; ide ve gerçeklik, ikisi birden insanlı dünyayı kurarlar: İdeyle sınırlı kalmak toplumsallaşmaktan, toplumsal gerçeklik içinde sürüklenmek ise ide’yi anlayıp değerlendirebilme olanağından yoksun kalmayı sonuçlar. Önemli olan hem geçitleri kurmak yani bu ikisi arasındaki bağı ayrımsayıp algılamak, ve sonra da üzerinden karşıya geçmek yani bunların üstüne çıkabilmeyi başarmaktadır.[20]

 

 

III- KADİM İNSANLIK İDESİ ÇERÇEVESİNDE İNSAN HAKLARI İNANCININ ÖZÜ

 

 

 

Öyle davran ki, senin istencinin maksimi her zaman genel bir yasa koymanın ilkesi olarak geçerlik kazanabilsin (İmmanuel Kant). [21]

 

Vera’dan (kötü’den sakınma, titizlik) kolayı ne; vicdanında iz bırakan şeyi terk et, olur biter (S. Sevri).[22]

 

 

İnsanlık tarihinin ortak ve kadim ( köklü anlamda yerleşik ve genel kabul gören) insanlık idesinde ‘insan hakları’ anlayışının temelini, ‘hak ve adalet’in olumlu ve değerli, ‘haksızlık ve adaletsizliğin’ ise olumsuz ve değersiz görülmesi öz inancının oluşturduğu genel olarak söylenebilir. “Sana davranılmasını istediğin biçimde sen de başkalarına davranmalısın” ya da “sana yapılmasını istemediğin şeyi sen de başkalarına yapmamalısın” biçimindeki benzer anlamları içeren değişik biçimli ve anlamsal olarak özdeş ya da benzer tümceler, bir tek tümceyle, kadim insanlık idesi açısından doğru olanın ve erdemin öz içeriğini yansıtmaktadır.

 

Bu içerikteki bir yöntem, etik değerlerin genel geçerlilik ve bağlayıcılığının ya da objektivitesinin olumlu yönde temellendirilmesinin fenomenolojik yöntemle yapılmasıyla uyum göstermektedir. Başka bir ifade ile insan; bir varlık, nesne ya da olayı ‘iyi’ ya da ‘kötü’, ‘haklı’ ya da ‘haksız’, ‘güzel’ ya da ‘çirkin’ diye değerlendirirken, bu değerlendirmenin özündeki ve temelindeki ‘olması gereken’ kriterini ve inancını yalnızca tekil olarak kendisi için geçerli görmemekte, kendisinin yerinde kim bulunursa bulunsun aynı değerlendirme özünün onun için de geçerli ve söz konusu olduğunu düşünmekte; bir diğer deyimleme ile ‘nesnelleştirme’de bulunmaktadır. İşte değerlendirmelerin yöntemini oluşturan bu ‘nesnelleştirme’ olayı, bir bakıma kadim insanlık idesinin genel olarak erdemlilik ve özel olarak ta insan hakları inancı ve yaklaşımının özünü ve temelini oluşturmaktadır.

 

 ‘Nesnelleştirme’nin nedeni, kuşkusuz, insan varlığının diğer canlılardan farklı olarak sahip olduğu ‘tinsellik’ boyutundan başka bir şey değildir. ‘Tinsellik’ (anlamsallık/maneviyat), insanın varlık ve olayları ve onların oluş biçimlerini anlamlandırma, benimseme/benimsememe tavrını gösterme, değerlendirme kabiliyetini ifade eder. İnsanın, ancak kendisi aracılığıyla gerçekliği yani ‘olan’ı eleştirip onun karşısına ‘olması gereken’i koyabildiği tinsellik tüm insan varlığında var ve özdeş olduğundan dolayı, tüm insanlar için özdeş değerlerin geçerli olacağı söylenebilir. Her insanın bireysel kişiliği kökünü doğrudan doğruya tinsellikte bulduğu için, her insanın kendi metafizik gerçeğini bulabileceği yöntemin kesin ve genel geçer olduğu ileri sürülebilir.[23]

Bir davranış, eylem ya da tutumun erdemli olup olmadığı ne ile belirlenecektir; erdemli eylem gerçekleştirmek isteyen kişi, neyin erdemli olduğunu nasıl bilecektir? Bu ağır ve zor sorunun yanıtı, bir açıdan bakılınca, çok sade ve basit olarak karşımızda duruyor olabilir: Bu yanıt, erdemliliğin ölçütünün insan doğasında ya da içselliğinde barınık olduğunun başka bir anlatımla ifade edilmesini yansıtmaktadır. İyilik yapmak amaç ve niyetini temelli bir biçimde taşıyor olan birey, gerekli düşünsel uğraşı ve çabayı gösterirse, neyin ‘iyilik’ olduğunu kendi özgür içselliğinde bulgulayabilecektir. Bu ‘vicdan ve içsellik’ özelliğindeki erdemlilik ölçütü, kuşkusuz,  ‘bilgi ve bilim temeline oturma kesin koşulunu içeriyor olmak’la söz konusu olabilecektir. Bilgi ve bilime karşıt bir insan ‘vicdanı’ ya da ‘içselliği’nin erdemliliğin ölçütü olan ilke ve davranış biçimlerini bulgulayıp kavraması elbette olanaksız kalacaktır. Bu konuda objektif ölçüt, kuşkusuz, çağdaş insanlık idesi düzleminde genel kabul görmüş ilkelerdir. Yapılması gereken ise, sözü edilen bu ilkelerin anlaşılıp yaygınlaşmasını sağlayacak demokratik ve özgür bilinçlenme sürecinin ve ortamının sağlanmasına çalışılmasıdır.

 

Diğer yandan, genel geçerli ve bağlayıcı olması gerekenin, toplumsal yaşamı ve toplumu ilgilendiren hukuksal değerlerle sınırlı olduğu hususu göz ardı edilmemelidir. Bu konuda çağdaş insanlık hukukunun kazanımlarını yansıtan ve temel hak ve özgürlükler, hukuk devleti, demokrasi, toplumsal adalet, özgürlük, eşitlik gibi temel ilkeleri içeren ‘evrensel hukuksal değerler’,[24] insanlık idesinin ‘geniş anlamda insan hakları’ inancının çağdaş ürünlerini yansıtmakta ve çağdaş dünyaya önemli bir ‘olanaklılık durumu’ sunmaktadır.

 

 

IV- İNSAN HAKLARI ANLAYIŞININ YERLEŞMESİNİN OLUMLU ETKENLERİ

 

 

A- İNANÇ

 

 

Özgür bir istence ve bu özgür istenç temelinde ‘inanmak’ kabiliyetine sahip olmak, bütün evren içerisinde yalnızca insanlar için söz konusu olan bir farklılıktır. Sadece insan kendi kendisini aşabilir; bir merkezden, sanki kendisi zaman-uzay dünyasının ötesindeymiş gibi, her şeyi, bu arada kendisini de, bilgisinin nesnesi olarak algılayabilir. Böylece insan, kendisine ve dünyaya üstün olan bir varlık olarak karşımıza çıkmaktadır.[25] İnsanlık, bir bütün olarak doğada etik değerin görünüm kazanmasıdır. Bütün bunlar insan yaşamının olağanüstü önemliliğini vurgulamaktadır; çünkü insan, görüngüleri ve evrimi etik anlamda değerlendirme yeteneğine sahip tek varlıktır.[26]

 

İnsan haklarının kaynağı insanın ahlaksal doğasıdır; bunun ise bilimsel olarak araştırılan gereksinmelere dayanan “insan doğası” ile ilişkisi çok azdır. İnsan haklarına, yaşam için değil fakat onurlu bir yaşam için “gereksinme” duyulur. Uluslararası insan hakları sözleşmelerinde belirtildiği gibi, insan hakları “insan kişisinin özündeki onur”dan kaynaklanır. İnsan hakları ihlalleri, bir kimsenin ‘insanlığını’ yadsırlar, yoksa kişinin gereksinmelerini karşılamasını her zaman engellemezler.[27] İnsan haklarına, bir insana özgü ‘değerli’ bir yaşam için “gereksinme” duyulur; insan haklarına temel oluşturan insan ‘doğa’sı, ahlaksal bir postula, insan olarak varolabilmeye ilişkin ahlaksal bir inançtır.

Diğer yandan, gerçek özgürlüğün filozofik bağlamda etik değerlere inanmakla ancak elde edilebileceği de vurgulanmalıdır: Özgürlük insanın kendisine uyması, dışsal etkenlere bağımlılıktan kurtulmasıdır; “kendisi” ise, ancak onun tinsel yanı ve bu tinsel yanından kök salan özgür inanması olabilir. İnsan Hakları inancının kavranıp içselleştirilmesinin gerçeklik kazanabilmesi için, öncelikle, temel etik değerlere ilişkin olumlu bir kabulün ve inancın bulunması gerekir. Bu bağlamdaki kabul ve inancın mevcudiyeti ise, hiç kuşkusuz, içinde bulunulan koşullar ve ortam nasıl olursa olsun, sonuç olarak ilgili bireyin bizzat kendisinin özgür istencine bağlıdır. Koşullar ne kadar olumlu olursa olsun, bu durum, ilgili bireyin etik değerlere inanması sonucunu kendiliğinden yaratmayacaktır. Bu konuda yapılabilecek tek şey, toplumsal ve bireysel bilinçlenme sürecinde ya da eğitim ve öğrenimde bu çerçevedeki bilgi verilerine ve donanımına sahip olunmasının sağlanması yönünde bitmez tükenmez bir çaba içerisinde olunmasıdır.

 

 

B- SEVGİ

 

 

Sevgi varoluşun özüdür (İbn Arabi) .[28]

 

İnsan hakları inancının kavranıp içselleştirilmesinin sağlanabilmesi, temelde, sevgi tözünün benliğimizde yer edinmesiyle olanaklı hale gelebilir ancak. Sevgi’ye ilişkin en kapsamlı yaklaşım, büyük sufi düşünür İbn Arabi’nin açıklamalarında yer alan “varoluşun özü” nitelendirmesinde saklıdır. Bu anlatımda, varoluş, özsel olarak sevgi’ye bağıntılandırılmış bulunmaktadır. Tüm varlığın, bu bağlamda “büyük insan evren”in ve “küçük evren insan”ın varlığının temel nedeni ve özü, sevgi’de barınmaktadır. ‘Evrenin anlamlı varlığı’ olma potansiyeline sahip insanın özgün ve özgür bir bireysellik sahibi olması yani gerçek anlamda varolması; onun, sevgiyi bulgulaması, algılaması ve yaşantılamasıyla olanaklıdır. Sevgi ile tanışmadan, onu ayrımsamadan, duyumsamadan ve yaşantıya aktarmadan ‘olup-biten bir ömrün’ hiçbir anlamı ve gerçek varlığı söz konusu olamaz.

 

“Sevgi”, yalnızca özel ya da kişisel bir ilişki biçimi olarak anlaşılmaktan kurtarılmalıdır öncelikle. Duyumsadığımızı yalnızca belirli bir kişiye, nesneye ya da varlığa karşı duyumsuyorsak; yalnızca annemiz, çocuğumuz, toplumumuz, grubumuz, vatanımız vb. için ‘iyiliğini istemek, kendilerine karşı hoşgörülü ve iyiniyetli olmak’ erdemliliklerini gösteriyorsak, bu durum, kelimenin gerçek anlamıyla ‘doğal (doğada süregelen)’ bir bencillik duygulanımı olmaktan öte hiçbir anlam ve değere sahip değildir. Başka bir anlatımla, ‘doğamız gereği’ yaşadığımız duygulanım ve yaşantı biçimlerimizi “sevgi” kavramını kılıf yaparak sunmaya hakkımız olmamalıdır. İnsanlar ‘doğal’ bir varlık olarak ‘doğaları gereği’ annelerine, çocuklarına, eşlerine, vatanlarına vb. karşı olumlu bir duygulanım taşırlar. Bu ‘doğal’ olduğu gibi yadsınacak bir durum da değildir kuşkusuz. Oysa sevgi’nin bizden beklediği bunun ötesinde bir şeydir; tüm varlığa yönelik bulunmalıdır. Sevginin önemli özelliklerinden birisi, böylece, yalnızca belirli bir nesne, kişi, grup vb. için söz konusu olmaması gereğidir. Sevginin belirli bir nesnesi olsa da, bu nesne ile sınırlı kalınamaz; ya da en azından, sevgi, yöneldiği nesne açısından kişisel olamaz. Sevgiyi yaşayan kuşkusuz kişidir, yani bireydir; ama bireyin duyumsadığı, yaşadığı bu şey yalnızca belirli bir kişi, nesne ya da grup için söz konusu olmakla kalmamalıdır. Bu niteliğiyle sevgi, sufilerin[29] benzetmesiyle, toprak ya da yağmur gibidir; ona yalnızca belirli kişilerin dokunabilmesi ya da onun yalnızca belirli alanlara yağması düşünülemez; o, herkes ve her şey için var olmak durumundadır.

 

Bunun gibi, sevginin temel bir öğesi de, herhangi bir karşılık beklentisine ya da sahip olma arzusuna dayandırılmaması gereğidir. Sevgi, herhangi bir nedene dayalı olamaz. Karşılık beklentisi, sahip olma arzusu, doğal istek ve arzuların doyurulması; kişisel çıkar, ün ve iktidar sağlama isteği, belli bir ideolojik ya da dinsel. gurubun egemenlik alanının çoğaltılması amacı vb. tüm bunlar, sonunda birer materyal (maddi) ‘neden’ olmaktan öte bir şey değildir. Kuşkusuz burada ‘neden’ ile anlatılmak istenen, ‘doğamız gereği’ bize hükmetme eğiliminde olan duygulanım ve düşüncelerimizdir. Bu anlamda ‘nedensiz olmak’ sevginin önemli bir özelliği olarak karşımıza çıkmaktadır.

 

Bu aşamada artık sevginin gerçekte ve özünde bir ‘içsel tutum’ olarak anlaşılması gerektiği söylenebilir. Sevgi, belirli bir nedene dayalı ve yalnızca belirli bir kişi ya da nesne için söz konusu olarak değil; bunun ötesinde, ‘sürekli, nesnel ve soyut bir içsel tutum’ olarak anlaşılmalıdır: Varoluşumuzun özünü oluşturan, hiçbir maddi ya da doğal nedene dayanmayan ve tüm varlığa, insanlığa karşı duyumsadığımız, sergilediğimiz bir içsel tutum; bizi tüm bu neden’lerin üstünde ve dışında tutan, karşısında öznelliğin ve kişiselliğin silindiği bir içsel tutum! Öyle bir içsel tutum ki, sürekli olarak aklımızda ve kalbimizde egemenlik kurmakta; algılamalarımızı, değerlendirmelerimizi ve duygulanımlarımızı belirlemekte; bizi sürekli bir biçimde yenilemekte ve yaşarken oluşturmaktadır. Bu sönmez içsel devinim, bizi, kendi aracılığıyla nedensellik dünyasının üstüne çıkarmakta, kişilik sahibi özgür varlıklar kılmaktadır. Sevginin bu denli aydınlatılma ve vurgulanma durumunda oluşu, özellikle günümüz dünyası ve insanlığı için geçerlidir. Çağımız insanlığınca “övülen (en çok sözü edilen) ama yaşantılanamayan”[30] sevgi; gerçek ve özü açısından kavranmak, duyumsanmak ve eylemselliğe aktarılmak durumundadır.

 

 ‘Sevgi’ kavramıyla insan haklarının özünü oluşturan ‘hak’ ve ‘adalet’ kavramları arasında çok önemli ve belirleyici bir ilişki vardır. Bu önemli ve belirleyici ilişki bilinmeden ve olumlu yönde işlevselleştirilmeden; adaletli ve barışçıl bir toplumsal yaşam düzenleme ödevindeki hukukun, kendisinden beklenen işlevi yerine getirmesi olanaksızlaşır. Hukuk’un en temel ve belirleyici öğesi ‘adalet’ kavramıdır. Hukuk bir bakıma ‘adalet’e yönelik bulunan, en son ve nihai amacı ‘adalet’i sağlamak olan, idesi ve ideali ‘adalet’ olan, bir toplumsal yaşam sistematiği bütünüdür. Hukukun ideal ya da olması gerekene ilişkin temel öğesi olan ‘adalet’ kavramı ise, bir yandan böylece hukukun nihai amacı ve ereği olmakla, ‘hukuksal bir değer’ olma özelliğindeyken; diğer yandan ise, subjektif (kişisel) ‘adaletseverlik duygusu’ anlamında, ‘ahlaksal (etik) değerler’ alanına ilişkin bulunmaktadır. ‘Adaletseverlik, yardımseverlik, dürüstlük, iyiniyet vb.’ ahlaksal değerlerin en temel özellikleri ise, tüm zaman ve mekan koşullarında tüm insanları kesin olarak bağlayıcı olmalarıdır. Hangi zaman ve mekanda, hangi koşulda, hangi özellik ve nitelikte olursa olsun tüm insanlar, ahlaksal değerlerin bağlayıcı buyruklarını bilmek, içselleştirmek ve yaşantılamak sorumluluğundadırlar. İşte ‘sevgi’ kavramını adalet ya da hukukun etik değer özüyle ilintili kılan husus, bu kavramın da ‘ahlaksal değerler’ alanına ilişkin bir temel değer oluşudur. ‘Sevgi’ kavramı, her şeyden önce, bireyi gerçek anlamda var kılan istençlilik, özgürlük ve ahlaksallık alanına ilişkin bulunmaktadır.

 

 

C- BAĞIMSIZ KİŞİLİK YA DA NESNEL DAVRANIŞ İLKESİ

 

 

İnsan hakları anlayışının bireysel, toplumsal ve yönetimsel olarak geliştirilip yaygınlaştırılması, bir açıdan, toplumu oluşturan bireylerin bir şahsiyet olarak bağımsız kişilik ya da nesnel davranış anlayışına sahip olma durumlarına bağlı bulunmaktadır. Bağımsız kişilik ya da nesnel davranış karakterine sahip olmak ise, ‘erdem’ kavramının doğru bir biçimde anlaşılıp kavranmasını gerektirir.

 

Etik değerlerin özünü teşkil eden ‘erdem’ kavramına ve ona inanca ilişkin olarak şu önemli belirlemelerde bulunulabilir: Bir davranış, tutum ya da eylemin ‘erdemli’ diye nitelendirilebilmesi için; yapılan ‘iyilik’in hiçbir dinsel, etnik, ideolojik, biyolojik vb. ayrım yapılmadan ve tüm insanların eşit olarak değerlendirilmesi temelinde gerçekleştirilmiş olması gerekir. ‘İyi davranış’ yalnızca belirli nitelik ya da statüde olan kimseler için gerçekleştiriliyor ve diğer insanlar bundan yoksun bırakılıyorsa, bu davranışın ‘iyi’liğinden söz etmek sadece kendimizi kandırmak anlamına gelir. Böylesi bir ayrımcılık ‘iyilik’ yapılmak durumunda olan kimselerin nitelik ve statülerine ilişkin olabileceği gibi; bu konuda daha da önemli ve üstesinden gelmenin zor olduğu bir durum da, ‘iyilik’ yapma konumundaki bireyin psikolojik, duygulanımsal, kişilik yapısına (kin, kıskançlık, gurur vb.) ilişkin olanı’dır. Ayrımcılık hiçbir biçimde söz konusu olmamalıdır; içsel yapıda da, dış koşullarla ilgili durumlar konusunda da tam bir önyargısızlık, tarafsızlık ve nesnellik egemen olmalıdır. Zaman ve mekan koşullarına ilişkin faktörler, erdemli insanın erdemlilik kişiliğinde hiçbir sınırlama, sapma, engelleme oluşturamamalıdır; erdemlilik ‘her zaman ve koşulda sergilenebiliyor’ olmalıdır.

 

Erdemli davranışın bunun dışında da önemli, temel öğeleri bulunmaktadır: Erdemli davranışın önemli ve onsuz olmaz bir öğesi, eylemin başkalarının değerlendirmeleri ölçüt alınarak gerçekleştiriliyor olmamasıdır. Eğer bir ‘iyilik’, diğer kimselerce ‘iyi bir insan’ olarak nitelendirilmek amacı ve arzusuyla yapılıyorsa ya da ‘iyi bir insan’ olmanın psikolojik doyumuna ulaşılmak için gerçekleştiriliyorsa, kuşkusuz, bu eylemselliğe ‘erdemlilik’ vasfı verilemez. Erdemli davranış, başkalarının bilmezliğine karşın; dahası, bunu yapan kişinin kendisinin bile ‘yaptığı iyiliği unutmak’ durumunu kapsamak üzere var olmalıdır. Erdemli davranışın önemli bir temel öğesi de, karşılık beklentisine dayalı olmaması gereğidir. Kendisine iyilik yapılan birisinden iyilik beklemek, yapılan ‘iyiliğin’ özden yoksun olduğunun açık bir göstergesidir. Özellikle toplumsal yaşam ilişkilerindeki dürüstlüğü, içtenliği ve özgürlüğü engellemek açısından, bu sözü edilen ‘karşılık beklentisi durumu’na vurgu yapmak gerekir. Kendilerine ‘iyilik’ yaptığımızı düşündüğümüz kimselerin bu iyiliğe karşılık vermelerini beklemekle, bir bakıma onları istenç dışı, dürüst olmayan, yapmacık davranış ve tutumlara zorlamış olmaktayız.

 

 

 

D- DEMOKRATİK TOPLUMSAL YÖNETİM

 

 

İnsan hakları anlayışının yerleşebilmesi, bir açıdan da, demokratik bir yönetim olgusunun sürekli bir biçimde varlığını gerekli kılmaktadır. Evrensel hukuksal değerlerin önemli bir içeriksel öğesini oluşturan demokrasi, günümüz dünyasında bütün yönetimlerin meşruluklarının bir ölçütü olarak benimsenmektedir. Demokrasi halkın egemenliğini deyimler ve bu nedenle pozitif politik özgürlüğü içerir; bir demokrasinin, tüm yurttaşlarının karar süreçlerine katılmasına olanak tanıyan ve bunu sağlayan kurumlarla işlemesi demokratik politikanın özünü oluşturur. Demokrasi anlayışı, çağımızın, damgasını taşıdığı ana karakterlerinin başında gelir; öyle ki, demokrasiye temelde ters düşen ideolojiler bile, bu kimlikleriyle ortaya çıkamamakta, gerçek demokrasiyi kendilerinin gerçekleştirdiklerini ileri sürmekten bile geri kalmamaktadırlar. Bu nedenle, tüm olumsuz gelişmelerin önüne geçmek için, demokrasi düşüncesinin temel ve onsuz olmaz ilkelerini vurgulamak gerekir.

Demokratik bir politikayı oluşturan temel ilkeler olarak şunlar vurgulanabilir:[31] İlk olarak, her yurttaşın kişisel özgürlüğü ve her ulusun bağımsızlığı bizim eylemimize bağlıymış gibi davranmak; bu, aynı zamanda özgürlüğün ahlaksal maksimini ve politik ilkesini deyimler. İkinci olarak, tek bir yurttaş ya da ulus örneğinde bile uyulmasını istediğimiz politik kurallar, ulusal ve uluslararası yasalar doğrultusunda hareket etmek; bu da, politik adaletin ahlaksal maksimini ve politik ilkesini deyimler. Üçüncü olarak, bütün politik ilişkilerde bütün insanların politik kararlar alabilecek yetenekte olduğunu düşünüp, önerilerimizde planlarımızı açık tartışmaya sunmak ve tartışmanın sonucuna göre davranmak; bu kural, eşitliğin ahlaksal maksimini ve politik ilkesini deyimler. Dördüncü olarak, özgürlük, adalet ve eşitlik maksimleriyle çatışma olmaksızın karşılanabilecek bütün insan gereksinmelerini tanımak; bu, adaletli olmanın ahlaksal maksimini ve politik ilkesini deyimler. Son olarak, bütün ilişkilerde, diğer maksimlerle çelişmeksizin, en ağır acıları yaşayan sınıf, grup ve ulusları desteklemek; bu ise, hakkaniyetin politik ilkesi ve ahlaksal maksimini deyimler. Vurgulanan bu ilkeler, demokratik politikanın evrensel politik ilkeleri olarak benimsenmelidir. Bu maksimler doğrultusunda, demokratik politikanın temel yasasını şu biçimde formüle etmek olanaklıdır: Özgür ve us sahibi tüm insanların eylemimizin politik ilkelerini onaylamasına olanak tanıyan bir biçimde davranmalıyız. Bu temel yasa; bir genel uzlaşıyı, bütün politik kararlarda gerçekleşmesi söz konusu olan bir uzlaşıyı değil, ama bu kararların politik ilkelerinde söz konusu olan bir uzlaşıyı olanaklılaştırır.[32] ‘Demokrasi’ kavramının geçirdiği tarihsel değişiklikler ve değişik kullanımlar bir yana bırakılacak olursa, bu kavramın; genel olarak, siyasal erkin halk desteğine dayanmasını garanti edecek bir dizi kurumun varlığını, hukuksal sistemin yürütme erkinden bağımsızlığını ve yasaların yönetici seçkinlerin aleti durumunda olmamasını, tüm yurttaşların yasa önündeki eşitliğini, temel insan hak ve özgürlüklerini garantileyen hukuksal sistem içerisinde düzenlenmiş zorlayıcı engellerin varlığını içerdiği söylenebilir.[33]

  Demokrasi ilkesi; kavranılması açısından süreçsel bir oluşumu yansıtan, son derece kapsamlı ve esnek bir yapıya sahip olan, insanlık uygarlığının uzun ve tarihsel deneyimindeki çok çeşitli görüşlerden beslenen bir özellik taşır. Demokrasi anlayışının süreçsel oluşumunu deyimleyen bu gelişim, günümüzde de sürmektedir. Bununla birlikte, demokrasinin bazı temel öğelerinin bulunduğu ve bunların kollanıp korunması gerektiği vurgulanmalıdır. Bu konuda genel olarak bireysel hakların toplumsal sorumluluk ile dengelenmesi zorunluluğuna dikkat etmek gerekir.[34] Klasik demokrasi anlayışı, insansal hak ve özgürlükleri soyut olarak öngördüğünden, soyut insana dayanmış; bunu realitede gerçekleştirmek amacıyla geliştirilen toplumsal demokrasi anlayışı ise, insanın somut alanda içinde bulunduğu koşulları göz önüne almak gerektiğini vurgulamıştır.[35] Demokratik ilkeler, eylemlerin yetke, erk ve güç ile ilintili olduğu tüm durumlarda çelişkiye düşmeksizin başvurulması gereken evrensel düzeydeki standartları yansıttığından dolayı[36] büyük bir öneme sahiptirler ve bu nedenledir ki demokrasinin gelişmesinde, kitlelerin politikaya özerk olarak girmelerinden her zaman rahatsız olan ayrıcalıklı ve egemen gruplar tarafından sürekli olarak bir tehdit durumunun olabileceği hiçbir zaman göz ardı edilmemelidir.[37]

 

 

V- İNSAN HAKLARI ANLAYIŞININ YERLEŞMESİNİN ENGELLEYİCİ FAKTÖRLERİ

 

 

 A- İDEOLOJİ

 

 

İnsan Hakları İnancının kavranması ve içselleştirilmesinde en önemli ve etkin olumsuz faktör olarak, ‘ideoloji kavram ve olgusu’ndan söz etmek gerekir. ‘İdeoloji’ kavramı, günümüzdeki anlaşılma biçimine paralel olarak burada olumsuz anlamıyla alınmaktadır. İdeoloji olgusu; düşünce ve eylemlerde nesnel olmamak, önyargılar doğrultusunda davranmak, gerçekliği tanımamak, dünyayı yalnızca kendi düşünceleri ve tasarımlarına göre biçimlendirmeye çaba göstermek durumlarını anlatmaktadır. Kendisini belirli bir ideolojiye ait olarak gören ideolog, biricik hakikat olarak gördüğü görüşünü tüm insanlara zorla benimsetip dünyaya kendi tasarımları doğrultusunda bir yön ve biçim vermek ister. Dolayısıyla ideoloji her şeyden önce bilginin bir ayıbı, bilgide bir yanılgı olarak nitelendirilebilir.[38] Bununla birlikte, ideoloji, kendi bağımlılarının yalnızca algılama ve değerlendirme yeteneğini bozmakla kalmaz, çoğunlukla onların hakikat karşısındaki tutumlarını da etkileyerek kendilerini bu bağlamda dürüstlük ve içtenlikten yoksun bırakır. İdeoloji bağımlısı, yalnızca kendisini aldatmakla kalmaz; gerçekliği kendi dogmatik görüşüne paralel değişik yorum yöntemleriyle gizlemek ya da değiştirmek yoluyla, başkalarını da bilinçli olarak yanıltır.[39]

 

İdeoloji kavramı ve olgusunun bu denli olumsuz bir nitelik kazanmasıyla, temel ahlaksal değerlerden birisini oluşturan ‘alçakgönüllülük’ erdeminden yoksun bulunma arasında yakın bir ilintili ve etkileşim olduğu söylenebilir. Bu iki durum, yani ideoloji bağımlılığı ile ‘alçakgönüllülük erdeminden yoksunluk’, adeta birbirini destekler özelliktedir. Alçakgönüllülük etik değeri, bireyin kendi sonluluğunun bilincinde olmasını, her zaman ve koşulda nesnel hakikati benimsemeye hazır durumda bulunmasını deyimler.  Birey; eğer nesnel hakikati benimsemeyi değil de kendi belirlenmiş psikolojik, toplumsal, siyasal vb. tutku ve bağımlılıklarını doyuma ulaştırmayı amaç edinmiş ya da bu duruma sokulmuşsa, kuşkusuz, gerçek ve özgür varlık sahibi bir kişilik olmaktan uzaklaşıp, bir araç olma konumuna düşmüş olacaktır.

 

Bireyde alçakgönüllülük (huşu; nesnel gerçeği benimseme istenci) bulunduğunun göstergesi, kızdırıldığında ya da isteğine aykırı davranıldığında ya da reddedilme durumunda kaldığında bile, nesnel hakikatlilik varsa bunu kabul ile karşılamasıdır (Kuşeyri) .[40]

 

Bilge olumlayıcı ve benimsemeye hazır, bilgiden yoksun kimse ise iddiacı (görüşünde diretici) ve olumsuzlayıcı’dır (Tusi) .[41]

 

 

 B- ‘BEN’E VE ‘BAŞKALARI’NA İLİŞKİN ENGELLER

 

 

İnsan Hakları İnancının kavranıp içselleştirilmesinin önemli bir olumsuz faktörü de ‘ben’ ve ‘başkaları’ kavramlarına ilişkin olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu olumsuz etkenler, benzer bir diğer adlandırmayla, ‘dışsal’ ya da ‘içsel’ etkenler biçiminde değişiklik gösterebilir.

Bireyin özgün ve özgür varoluşsal sürece girişini engelleyen temel faktörlerin başında, ‘ben’ faktörü gelir. ‘Ben’ kavramı, burada, ‘toplumsal belirlenim ya da biçimlendirmeleri de içeren doğal nedensellik yasaları doğrultusunda oluşan, özgür istenç ve bilinç temelinden yoksun doğal ya da toplumsal benlik’ anlamında kullanılmaktadır. Bireyin özgürleşmesinin ve gerçek kişilik edinmesinin biricik temel yolu, bu anlamdaki doğal benlik durumunu aşıp, kendi özgür istenç ve bilinciyle kişiliğini kurmasından geçer. Kişi, kendi istenci ve içselleştirmesi olmadan kendisinde bulunan doğal benlik yapısını aşılmaz bir gerçeklik olarak algılayınca, kaçınılmaz olarak, tüm ömrü boyunca bu doğal benlik yapısı kapsamında kalmaya tutsak olacak ve özgürleşme yolunda adım atmaktan uzak kalacaktır.

İdeolojik, dinsel, etnik vb. savların tutsağı olmuş ya da bu bağlamdaki organizasyonların içerisine adeta kendisini bir ‘belirlenen nesne’ gibi bırakıvermiş bir kişilik, bağımsız ve tarafsız bir kişilik olma niteliğinden yoksun kalacaktır. Bunun gibi, bireysel olarak kendisinin, çevresinin ya da herhangi bir nitelikteki herhangi bir topluluğun istek ve çıkarlarını sağlamak amacını içselleştirmiş bir kişilik, olayları ve hakikati tarafsız ve objektif bir biçimde algılamada ve değerlendirmede yetkin bir kişilik olarak vasıflandırılamaz. Bu konuda daha da önemli olumsuz dinamikler; tutku, kin, düşmanlık, kibir, çekememezlik, üstünlük taslama gibi olumsuz psikolojik duygulanımları yansıtan içsel etkenlerdir.

‘Ben’ duvarı, bazı durumlarda, ‘kendini üstün tutma, kendini değerli ve diğer insanları değersiz bulma, kendi egosuna değer yükleme’ biçiminde somutlaşır. Bireyin kendini üstün tutması, kendi benliğini değerli bulması bazen ‘bilgisiyle övünmek’ biçiminde de yansıyabilir. Bilgi sahibi olmakla övünmek ve üstünlük taslamak, gerçekte bilgi ve bilime ilişkin yanılgılı bir algılayışın göstergesidir. Çünkü bilgi ve bilim, özellikle filozofik bağlamdaki bilgi; sonuçta bireyin gerçekliğini, olay ve olguların nedenlerini ve anlamını araştırıp ortaya koyduğu gibi, diğer yandan da, değerliliğin tek başına bilgi taşıyıcısı olmakta değil de erdem ve ahlaksallığa yönelik değerlerin içselleştirilip yaşantılanmasında olduğunu işaret edip vurgular.

 

‘Başkaları’ kavramı burada genel olarak bireyin, kendi gerçek değerlendirme ve inançlarının oluşmasında diğer insanların ya da toplumun salt anlamda belirleyici olmasına olanak tanımaması gereği anlamında kullanılmaktadır. Birey, erdemlilik sürecinde başarı sağlayabilmek için, kendi ahlaksal değerlerini, yaşam felsefesini, dinsel inançlarını ve bunun gibi diğer, gerçek kişiliğine ilişkin tüm inanç ve değerlendirme biçimlerini; başkalarının ve toplumun etkisinde kalmadan, onların tutsağı olmadan kendi özgün ve özgür istenciyle özümseyerek ve içselleştirerek oluşturabilmeli, kurabilmelidir. Başkalarının yaşam felsefemizin ve kişiliğimizin oluşmasında belirleyici olmaktan dışlanmaları gereğinin kavranması, bir açıdan da, gerçek bilginin ve erdemliliğin elde edilebilmesi için kesin bir koşul konumundadır. Başkalarına yönelik, bu bağlamda tavır koyabilmek için, kuşkusuz onların kınama ve hor görmelerinden etkilenmemek; dahası, bu kınamalara, destekleyici etken işlevini yükleyebilmek gerekir. Bu anlatımın, yani ‘başkaları’nın bu bağlamda değerlendirilmesinin, yalnızca değer yaratma kaynağı olmak açısından söz konusu ve bununla sınırlı olduğu kuşkusuz anımsatılmalıdır. Diğer insanlara ve topluma karşı söz konusu olan her türlü sorumluluklar ve ilişki biçimleri, kuşkusuz geçerliliğini korumakta ve somut konunun dışında kalmaktadır. Başkaları’nın değerlendirilmesine ilişkin önemli bir nokta da, bireyin, erdemlilik sürecindeki gelişimi açısından, diğer insanları yani başkalarını eleştirip değerlendirmekle gündemini sınırlı tutmasındansa, eleştirel yaklaşım ve yeteneğini daha çok kendi kişiliğine yönelterek, gelişmesine katkıda bulunması gereğidir.

 

Benlik (nefs) ve başkaları, insan için, erdemlilik yolunda birbirini destekler iki engeldir (Geylani) .[42]

 

 

 

 

C- BASKICI VE ZORBA TOPLUMSAL YÖNETİM

 

 

Baskıcı ve zorba bir toplumsal yönetim olgusunun insan hakları anlayışı ve inancını olumsuz yönde etkileyeceği kuşkusuzdur. İnsan hakları anlayışı ve inancının olumlu yönde yerleşip gelişmesi, mutlak anlamda, çağdaş ve evrensel ölçütler paralelinde özgür bir ortamın varlığı koşuluna bağlıdır. Özgürlüğün olmadığı yerde zor ve baskı vardır; zor ve baskı ise, insanlık yaşamını ve gelişimini engellemekten başka bir sonuç veremez. Çağdaş insanlığın uygarlık yolunda önemli başarılar elde etmesinin, özellikle baskıcı olmayan bir ortamın sağlanmasına bağlı olduğunda hiçbir kuşku yoktur.

Özgürlük kavramı bir yandan eylem, istenç, inanç ve değerlendirmelerimizin öznesi olmamız anlamında istenç özgürlüğünü; diğer yandan da inanma ve davranma özerkliği anlamında inanç ve eylem özgürlüğünü içermektedir. Özgürlüğün bu iki boyutu arasında önemli bir ilişki vardır ve bu yakın ilişki, özgürlüğün bir bütün olarak ele alınmasını ve varlığının benimsenmesini gerekli kılar. Özgürlük konusunda hukuka düşen ödev, bireylerin ve toplulukların hem istenç özgürlüklerinin ve hem de inanç ve eylem özgürlüklerinin gerçekleşmesi için gerekli olan koşulları hazırlamaktır. Siyasal düzenin amacı da bu anlamıyla özgürlük olmalıdır. Hukuk, bütün insanları kendi başlarına birer amaç olarak benimsemek durumundadır; bu bağlamda, hukukun çözümlemesi gereken gerçek sorun, özgür bilinç sahibi varlıklar olarak bireylerin birbirlerine baskı yapmasını engellemektir. Hukuk, bunu, kişilerin her birinin kendi özgürlüğünü diğer tüm kimselerin özgürlüğüyle uyumlu olarak kullanacağı bir biçimde düzenlemek suretiyle yapacaktır.[43]

İstenç, inanç ve eylem alanlarını içerecek anlamda bir bütün olarak özgürlüğün en önemli işlevi, evrensel hukuksal değerlerin bulgulanması, algılanması ve yaşantılanması sürecinde kendisini gösterir; özgürlük, gerçekte bu nedenden ötürü en büyük öneme sahip bulunmaktadır. Adalet, insan hakları, hukuk devleti, demokrasi vb. evrensel hukuksal değerlerin somut içeriksel öğelerinin sağlıklı bir biçimde bilinmesi ve oluşması için özgür bir ortamın varlığının bir önkoşul olduğunda hiçbir kuşku olamaz. Özgürlüğün değil de baskının egemen olduğu, baskının izlerinin bile söz konusu olduğu bir toplumsal yaşam ortamında, evrensel hukuksal değerlerin yetkin ve sağlıklı bir biçimde bulgulanmasına, algılanmasına ve özellikle yaşantılanmasına olanak yoktur.

  Böylece, özgür toplumsal yaşam ortamının sağlanmasının, iki açıdan önem taşımakla bir üstünlük elde ettiği vurgulanmalıdır: Özgür toplumsal yaşam ortamı, bir yandan kendisi bir değer olarak önem taşımakta; diğer yandan ise, hem bir değer olarak kendisinin ve hem de, insan haklarına ilişkin diğer evrensel hukuk değerlerinin bulgulanması, algılanması ve yaşantılanması için bir önkoşul olmakla gerçek önemini göstermektedir. Özgür bir ortam olmadan, özgürlüğün kendisinin bile anlam ve değeri bilinemez.

 

 

VI- SONUÇ

 

İnsan haklarının filozofik temelleri konusunda son söz olarak vurgulanması gereken husus, insan hakları kavramı ve olgusunun etik ve inançsal bir yapıya sahip olduğunun anlaşılması gereğidir. İnsan haklarının ahlaki boyutu kavranıp içselleştirilmeden, toplumsal yaşamda adil ve esenlikli bir ortamın oluşturulması olanaklı bulunmamaktadır. Tüm insanlık tarihi sürecinde geçerli ve yerleşik bulunan kadim insanlık idesi, insan hakları çerçevesi ve temelinde bulunan ‘hak’ ve ‘adalet’ kavramlarını nesnel ve genel geçerli olan etik/ahlaki/inançsal bir zeminde algılamış ve bunu ‘insani bir varoluş biçimi’ olarak sunmuş bulunmaktadır.

 

Bu bağlamda yapılması gereken, insan haklarının bu önemli ve temel özelliğinin bireysel ve toplumsal düzlemde algılanıp içselleştirilmesi için gerekli ve uygun demokratik olanak ve yöntemlerin işlerlik kazanmasına katkıda bulunmaktır. Bu konuda da öncelikle kamusal ve siyasal erk yetkililerine önemli ödevler düştüğü açıktır. Çağımızın özgün olarak sahip olduğu ‘küreselleşme’ çerçevesindeki olanaklılık durumları ve özellikle kitle iletişim araçları, bu noktada büyük önem ve etkinlilik özelliği arz etmektedir. Çağdaş insanlık olgusu, insan hakları inancının yerleşmesi ya da görmezden gelinmesi yol ayrımında tercihini yapma aşamasına her bakımdan gelmiş bulunmaktadır.

 

 

KAYNAKÇA

 

ALEKSEYEV, V. P. :  İnsan Türünün Kökeni ve Gelişimi (çev. Alaaddin Şenel), İstanbul 1993.

ARAL Vecdi: Varlığı Vareden İlke Sevgi, İstanbul 2005 (Metinde “Aral VVİS” biçiminde  gösterilmiştir).

ARAL, Vecdi :  Adaletli Yaşam, “Sorumluluk ve Kişiliğin Kazanılması”, İstanbul 1993

   (Metinde “Aral AY” olarak gösterilmiştir).

ARAL, Vecdi :  “Dünya Görüşü Nedir?”, b.y.: İÜHFD (Halil Arslanlı’nın Anısına

Armağan), Ayrı Bası, İstanbul 1978, s.25-41 (Metinde “Aral DGN” olarak gösterilmiştir).

BOOKCHIN, Murray :  Özgürlüğün Ekolojisi - Hiyerarşinin Ortaya Çıkışı ve Çözülüşü (çev. Arif Türker), İstanbul 1994.

BOTTOMORE, Tom :  Siyaset Sosyolojisi (çev. Erol Mutlu), Ankara 1987 (Metinde “Bottomore SS” olarak gösterilmiştir).

COOKER, Francis William : Readings in Political Philosophy, The Macmillan Company, New York.

DONNELLY, Jack :  Teoride ve Uygulamada Evrensen İnsan Hakları (çev. Mustafa

Erdoğan/Levent Korkut), Ankara 1995.

DUBROVSKI, David :  The Problem of the İdeal, Progress Publishers, Moscow 1983.

FOUCAULT, Michel :  Ders Özetleri 1970-1982 (çev. Selahattin Hilav), 3. Baskı, İstanbul 1993.

FRIEDMANN, W. :  Legal Theory, Stevens and Sons Ltd., İkinci Baskı, London 1949.

GÜRBÜZ, Ahmet:  Hukuk ve Meşruluk/Evrensel Erdem Üzerine Bir Deneme, İstanbul 1998 (Metinde  “GÜRBÜZ HM” olarak gösterilmiştir).

GÜRBÜZ, Ahmet:  Harabede Define/Tasavvuf Felsefesinde Temel Vurgular, İstanbul 2003 (Metinde  “GÜRBÜZ HD” olarak gösterilmiştir).  .

GÜRER, Dilaver:  Abdalkadir Geylani, Hayatı, Eserleri, Görüşleri. İstanbul 1999.

HAKİM, Peter/LOWENTHAL, Abraham F. :  “Latin Amerikanın Kırılgan Demokrasileri”, b.y.:  Demokrasinin Küresel Yükselişi (der. Larry Diamond/Marc F. Plattner), Ankara  1995, s.357-370.

HATEMİ, Hüseyin :  “İslam’da İnsan Hakkı ve Adalet Kavramı”, b.y.: İnsan Hakları Sempozyumu, İstanbul, Haziran 1995, s.25-40.

HEGEL :  Felsefi Bilimler Ansiklopedisi I, Mantık Bilimi (çev. Aziz Yardımlı), İstanbul  1991 (Metinde “Hegel FBA” olarak gösterilmiştir

HEGEL :  Tinin Görüngübilimi (çev. Aziz Yardımlı), İstanbul 1986 (Metinde “Hegel TG”   olarak gösterilmiştir).

HEGEL :  Hukuk Felsefesinin Prensipleri (çev. Cenap Karakaya), İstanbul 1991 (Metinde “Hegel HFP” olarak gösterilmiştir).

HELLER, Agnes/FEHER, Ference :  Postmodern Politik Durum (çev. Şükrü Argın/Osman   Akınbay), Ankara 1993.

İBN ARABİ:  İlahi Aşk (çev. Mahmut Kanık), İstanbul 1988.

İmmanuel Kant:  Pratik Usun Eleştirisi, Çev. İsmet Zeki Eyuboğlu, İstanbul 1989.

KOLAKOWSKI, Leszek :  “Demokratik Bir Çağın belirsizlikleri” (çev. Mehmet Küçük),  b.y.: Demokrasinin Küresel Yükselişi (der. Larry Diamond/Marc F. Plattner),  Ankara 1995, s. 389-392.

KUŞEYRİ:  (Bulunduğu Yayın:) Kuşeyri Risalesi, Haz. Süleyman Uludağ, 3.baskı, İstanbul 1999.

MARKS, K. :  “Mutlak Eleştirinin Üçüncü Kampanyası”, b.y.: Marks, K./Engels F. : Kutsal   Aile Ya da Eleştirisel Eleştiri’nin Eleştirisi (çev. Kenan Somer), Ankara 1994,

s. 136-191 (Metinde “Marks MEÜK” olarak gösterilmiştir).

NUTKU, Uluğ :  “İnsan Hakları İde mi? Gerçek mi?”, b.y.: Simurg, Ekim 1996, Sy.1,

 Mersin Üniversitesi Bilimsel Toplantı Topluluğu.

ÖZBİLGEN, Tarık : Eleştirel Hukuk Sosyolojisi Dersleri, C.I, İstanbul 1971.

PERRY, Ralp Barton :  Realms of Value : A Critique of Human Civilization, Harvard

University Press, Cambridge 1954.

POOLE, Ross :  Ahlak ve Modernlik (çev. Mehmet Küçük), İstanbul 1993.

POUND, Roscoe :   Law and Morals, New York 1969.

SCHELER, Max :  İnsanın Kosmos’taki Yeri (çev. Tomris Mengüşoğlu), İstanbul, tarihsiz  (Metinde “Scheler İKY” olarak gösterilmiştir).

SCHELER, Max :  “Felsefî Dünya Görüşü” (çev. Akın Etan), b.y.: Bedia Akarsu : Çağdaş  Felsefe, İstanbul 1979, s.220-231 (Metinde “Scheler FDG” olarak gösterilmiştir).

SPONVILLE, Andre Comte:  (Bulunduğu Yayın:) L’ Express, 25 Mayıs 1995.

TUSİ, Ebu Nasr Serrac:  el-luma’ (çev. Prof. Dr. H. Kamil Yılmaz), İstanbul 1996.

 

 

KÜRESELLEŞME OLGUSU KARŞISINDA NASIL BİR HUKUK YAKLAŞIMI İNSANLIĞA ÇÖZÜM SUNABİLİR

 

Prof. Dr. Ahmet GÜRBÜZ*

 

‘Küreselleşme’ kavramı ve olgusu çağdaş dünyanın en önemli ve belirleyici özelliği olarak kendisini dayatmakta ve tartıştırmaktadır. Küreselleşme ve küresel topluluk olgusu aynı zamanda bir toplumsal dönüşüme de yol açmaktadır. Dünyanın değişik bölgeleri birbirleriyle bağlantı içine çekildikçe, toplumsal dönüşümün etkileri adeta bütün yerküre yüzeyi boyunca yayılmaktadır. Bulunduğumuz aşamada, küreselleşmenin değersel olarak olumlu ya da olumsuz görülmesinden çok, onun olgusal gerçekliği karşısında, insanlığın barış ve esenliği açısından ne tür bir bütünsel yaklaşım sergilenmesi gerektiğinin ortaya konulması önem kazanmaktadır.

 Küreselleşme ve küresel topluluk olgusunun en önemli bir sonucunun, evrensel hukuk değerlerinin oluşturulması ve yaygınlaştırılması açısından bir ‘olanaklılık durumu sunması’ olduğu söylenebilir. Bu sonuç, hukuk kuralları ve hukuk kurumlarının gelişmesiyle bağlantılı olarak, hukuk felsefesinin gelişiminde hukuk ile etik ilişkisini yeniden gözden geçirme gereğini yaratmaktadır. Evrensel geçerliliğe sahip etik ilkelere inanç olmaksızın hukuk normlarının bağlayıcılığının temeli açıklanamaz. Ahlaksallıkla hukuksallık arasındaki ilişkiyle ilgili olarak denilebilir ki, her ikisi de özdeş köke bağlıdır; her ikisi de insan istencinin değerlendirilmesi ve yargılanması ile ilgilidir. Bunların yani etik ve hukukun birleşmesiyle ya da en azından hukukun etik temele dayandırılmasıyla ve evrensel hukuk değerlerinin öne çıkarılmasıyla ancak evrensel barış ve adaletin sağlanması olanak kazanabilir. Çağdaş dünya henüz bir emekleme dönemindedir ve zaman henüz onu kusursuzlaştıramamıştır. Küreselleşme ve küresel topluluk realitesinin şiddetin ve yıkımın egemenlik kurmasında araçsal işlev görme durumuna gelmesi istenmiyorsa; tüm insanlık bilincinin ve bu bilincin oluşturulmasında sorumluluk sahibi kişi, kurum ve toplulukların bu önemli konuda özen ve çaba sergilemesi gerekmektedir.

Anahtar Sözcükler: Küreselleşme, Küresel Topluluk, Hukuk Felsefesi, Evrensel Hukuk Değerleri, Etik-Hukuk İlişkisi

 

WHAT KIND OF AN APPROACH TO LAW CAN PROVIDE SOLUTION TO HUMANITY IN THE FACE OF THE PHENOMENON OF GLOBALIZATION

The concept and phenomenon of ‘globalization’ imposes itself and generates a debate on itself as the most important and determining characteristic of the modern world. At the same time, globalization and the phenomenon of global community have given rise to a social transformation. As different locations of the world get interconnected, the effects of this social transformation diffuse almost all over the globe. At this point, rather than making positive or negative value judgments, what is important is to identify what kind of a comprehensive approach is needed for the peace and prosperity of humanity in the face of that phenomenal reality of globalization.

It can be argued that the most important result of globalization and the phenomenon of global community is to ‘provide a situation of possibility’ in terms of creating and disseminating universal values of law. This result entails a re-evaluation of the relationship between law and ethics in the development of the philosophy of law, in connection with the development of legal rules and legal institutions. It is not possible to explain the foundations of binding legal norms without a belief in the universally applicable ethical principles. With respect to the relationship between law and ethics, one may assert that both of them are linked to a common origin; both of them are related to evaluation and judgment of human will. Realization of universal peace and justice can only be given a possibility by the unification of ethics and law, or at least, by building law on the basis of an ethical foundation and emphasizing universal legal values.

The modern world is still in its infancy and the passing of time has not yet made it perfect. If we don’t want to confront with a reality of globalization and global community turned into an instrument in the service of domination of violence and destruction; all human consciousness and all persons, institutions and communities responsible in the creation of this consciousness should present the necessary care and effort in this critical subject.

Key Words: Globalization, Global Community, Philosophy of Law, Universal Values of Law, Ethics-Law Relationship.

Çok teşekkür ederim. Çok sevgili Hocam ve Oturum Başkanı, yine çok değerli hocalarım ve sevgili konuklar. Tümünüze saygılarımı sunarak başlamak istiyorum. Benim bildirimin başlığı “Küreselleşme Olgusu Karşısında Nasıl Bir Hukuk Yaklaşımı İnsanlığa Çözüm Sunabilir?” biçimindedir.

I- KÜRESELLEŞME ÜZERİNE

A-          Küreselleşmenin Ve Küresel Topluluğun
Olgusal Özelliğine Vurgu

Bilindiği gibi, ‘küreselleşme’ kavramı ve olgusu çağdaş dünyanın en önemli ve belirleyici özelliği olarak kendisini dayatmakta ve tartıştırmaktadır. Bulunduğumuz aşamada, küreselleşmenin değersel olarak olumlu ya da olumsuz görülmesinden çok, onun olgusal gerçekliği karşısında, insanlığın barış ve esenliği açısından ne tür bir bütünsel yaklaşım sergilenmesi gerektiğinin ortaya konulması önem kazanmaktadır. Son yüzyıllarda iletişim, teknoloji ve benzeri alanlarda gerçekleştirilen kazanımlar, insanlığı adeta geri dönüşü olmayan bir sürece aktarmış; insanlık tarihinin hiçbir döneminde olmadığı kadar, dünya barışı ve yaşamın sürdürülebilirliği tartışmaları insanlık gündemine damgasını vurmuştur. Özellikle kitle iletişim araçları alanındaki teknolojik gelişmeler, küreselleşmenin bütün yönlerini etkilemektedir. Öyle ki, iletişim araçları yoluyla elde edilen bilgi birikimi olmaksızın, modernlik kurumlarının küresel yaygınlaşması olanaksız bulunmaktadır. Çağdaş yaşam biçiminin ve özellikle teknolojik ilerlemelerin iletişim araçlarıyla ilgili yönü; görüş ve düşünce alanında genel bir benzerlik ve uyum sonucunu kaçınılmaz bir biçimde doğurmasıdır. Kitle iletişim araçları, düşünsel ve kültürel bir benzerliğin, giderek alansal bir genişlemeyle yaygınlaşmasında önemli rol oynamaktadır.[1] Günümüzde küreselleşmeyi körükleyen nedenlerden bir önemlisi kitle iletişim araçları olmakla birlikte, modern örgütler de yerel ile küreseli çok çeşitli yollarla birbirine bağlayabilmekte ve bunu yaparken de büyük insan kitlelerinin yaşam biçimini sürekli bir biçimde etkileyebilmektedirler.

Küreselleşme, modernliğin yapısal karakterinin bir sonucudur. Küreselleşmeyle birlikte, farklı toplumsal bağlamlar ya da bölgeler arasındaki bağlantı biçimleri bir bütün olarak yerküre yüzeyinde yaygınlaşır. Böylece küreselleşme; uzak yerleşimleri birbirine, yerel oluşumların çok uzak alanlardaki olaylarla biçimlendirildiği yollarla bağlayan dünya çapındaki toplumsal ilişkilerin yoğunlaşması olarak tanımlanabilir. Bu, aynı zamanda bir diyalektik süreçtir. Yerel dönüşümler, toplumsal bağlantıların zaman ve uzam üzerinde genişlemelerinin bir parçası olduğu için, küreselleşmenin de parçasıdır.[2]

 İletişim gerçeği, politik tercihleri yönlendirebildiğinden dolayı hukuk felsefesi açısından üzerinde durulmak, değişik açılardan incelenmek ve sorgulanmak gereken bir konudur. Sözgelimi, kitle iletişim araçlarının; toplumsal değer yargılarının oluşmasında etkin oluşu ve dolayısıyla her zaman için olumsuz yönde kullanılabilme olasılığını da içermesi nedeniyle, gerçek demokrasinin kurulmasında güçlükler doğurabileceği söylenebilir. Bu bağlamda, çözüm yolu olarak, çağımızın son dönem politika bilimcileri artık demokrasiyi kadroların sık değiştiği, toplumsal ve siyasal yetkenin uzun süre ülkenin geleceğini belirleyebilme gücünde olmadığı bir yönetim biçimi olarak algılamaktadırlar. Bu durum, hukuk felsefesi açısından, iletişim çağına geçilmesiyle birlikte artık demokrasi ve devlet tanımlarına yeni kavramların eklenmesinin söz konusu olduğunu göstermektedir. Kitle iletişim araçlarının sürekli bir biçimde aynı belirli odakların yönetiminde olması tek boyutlu ve belirlenmiş birey tiplerinin yaratılmasına yol açabileceğinden dolayı, demokrasi artık güç odaklarının ya da kitlesel öğelerin kısa sürelerle toplumun yönetimini üstlenmesi anlamında değerlendirilmelidir. Bu ise, toplum yönetiminde yönetici öğelerin sürekli olarak belirli aralıklarla değişmesiyle yaratılacak alternatiflerin çoğalması koşuluyla ancak olanaklı hale getirilebilir. Kitle iletişim araçlarının sürekli olarak aynı odakların elinde kalması ya da bunların başka amaçlarla kullanılması yoluyla tek boyutlu ve belirlenmiş birey tipleri yaratılması durumu, evrensel hukuk değerlerinin oluşmasına ve algılanmasına da olumsuz yönde etki eder. Çünkü hukuksal meşruluğun kaynağı olan evrensel hukuk değerlerinin oluşması ve algılanması için, özgürlük ilkesinin, istenç ve eylem alanını kapsamak üzere tüm boyutlarıyla işlerlik kazandığı bir toplumsal ortamın varlığı gerekir. Bireylerin ya da toplulukların istençlerinin iletişim olgusu kullanılarak yönlendirilmesi ve belirlenmesi durumunda, evrensel hukuk değerlerinin oluşması, algılanması ve işlev görmesi olanaksızlaşır.

 İletişimsellik ve küreselleşme olguları aynı zamanda bir toplumsal dönüşüme de yol açmaktadır. Dünyanın değişik bölgeleri birbirleriyle bağlantı içine çekildikçe, toplumsal dönüşümün etkileri adeta bütün yerküre yüzeyi boyunca yayılmaktadır. Dolayısıyla günümüz toplumlarının özelliklerini dile getirirken, bu küresel ya da toplumsal topluluk gerçekliğinin kendine özgü niteliklerinin ayırt edilmesi gerekir. Çağdaş yaşam koşullarının ve çağdaş gelişmelerin bir sonucu olarak, dünyanın çok değişik parçalarında yaşayan insanlar aynı bilgi birikimleriyle donatık bir durum alabilmekte, aynı değerleri paylaşabilmektedirler. Diğer yandan, yine bu çağdaş koşulların ve gelişmelerin bir sonucu olarak, dünyanın, biçimsel ya da özsel olarak değişik ‘toplum’larına ait ve değişik toprak parçalarında yaşayan birey ve topluluklar, herhangi bir toplum ya da coğrafya parçasındaki gelişmeleri anında öğrenebilmekte ve eylemsel olarak ona ilişkin bir aktivite içine girebilmektedirler. Bütün bunlar, klasik toplum tanımlarının günümüz açısından anlamsal bir değişim yaşadığını ve artık küresel ya da toplumsal bir topluluk gerçekliğinin söz konusu olduğunu göstermektedir. Sözü edilen bu toplumsal yaşamın küreselleşmesi; aynı zamanda, tamamlanmamış bir süreç olarak algılanmak durumundadır. Modern toplumsal yaşamın düşünümsel yönü, toplumsal uygulamaların, bu uygulamalara ilişkin yeni bilgiler ışığında sürekli incelenip reforme edildiği ve bunun sonucunda karakterlerini yapıcı olarak değiştirdikleri gerçeğinden oluşmaktadır.[3] ‘Toplum’ kavramı alanında oluşan bu anlamsal değişim, insanın bu değişime paralel bir biçimde evrensel değerleri kavrayabilmesi için uygun bir ortam yaratmaktadır aynı zamanda. Dostoyevski’nin “her insan herkes karşısında her şeyden sorumludur” sözü, gün geçtikçe ve özellikle ulus toplulukları insan topluluğuna biraz daha katıldıkça daha geniş ölçüde doğruluk kazanmaktadır.[4]

B-          Küreselleşme Ve Küresel Topluluk Olgusunun
‘Olanaklılık Durumu’ Sunması

 Küreselleşme ve küresel topluluk olgusunun en önemli bir özelliğinin, bunun evrensel hukuk değerlerinin oluşturulması ve yaygınlaştırılması açısından bir ‘olanaklılık durumu sunması’ olduğu söylenebilir. Küreselleşme olgusu; hukuk kuralları ve hukuk kurumlarının gelişmesiyle bağlantılı olarak, Hukuk Felsefesinin gelişiminde hukuk ile etik ilişkisini yeniden gözden geçirme gereğini yaratmıştır.[5] Günümüzün birey ve toplumu, iletişimsellik ve küreselleşme olgularının bir sonucu olarak, çağından ayrılamayacağını bilincinde duyduğu için onunla kaynaşmak durumundadır.[6] Küreselleşme, dünya üzerinde, içinde artık ‘başkaları’nın olmadığı yeni karşılıklı bağımlılık biçimlerini ortaya çıkarmaktadır.

 Çağdaş dünyanın, bu açıdan, tüm insanlık tarihinin kültürel mirasına sahip olmak, iletişim ve küreselleşme olguları gibi çok önemli avantajları vardır; ve bu avantajlar, tüm dünya insanlığının bütün ülkelerde ve koşullarda uymak zorunda olacakları temel evrensel hukuk ilkelerinin oluşturulmasına yönelik olumlu yönde katkı yapabilecek özelliktedir. Günümüz açısından, bu özellikteki temel evrensel ilkelerin ulusalüstü bir düzeyde, evrensel olarak bir yaygınlık eğiliminde oldukları ve giderek belirginleşmekle birlikte ağırlıklarını ortaya koydukları söylenebilir. Temel insan hak ve özgürlükleri, hukuk devleti, demokrasi, toplumsal adalet gibi ilkelerle somutlaşan bu temel ilkelerin; gittikçe uluslararası normatif bir yapıya kavuştukları, genel ve ortak bir kabulü ve dili yansıttıkları yadsınamaz bir gerçektir. Toplumlararası birleşme eğilimleri göstermiştir ki; her ne kadar insan toplulukları birbirleriyle sık sık görülen çatışmalar içerisinde yaşamışlarsa da, günümüzde, insanlığın esenliğinden, evrensel tarihten ve dünyanın diğer toplumlarından her bakımdan soyutlanmış toplumlar giderek yok denecek kadar azalmakta ve önemsiz sayılan insan toplulukları bile, diğer toplumlarla bir ilinti içerisinde olduklarını ayrımsayabilmektedirler.[7] ‘Küresel topluluk’ kavramı, giderek ulusalüstü toplum özelliğini içermektedir. Bu anlamda küresel toplumun ya da ‘toplumsal topluluk’un en önemli özelliği olarak, ‘coğrafik ya da politik bir birliğin varlığının zorunlu olmaması’ unsuruna vurgu yapmak gerekir. Dolayısıyla, çözümlenmesi gereken temel nokta, bu anlamda ulusalüstü küresel toplumun durumudur. Eğer günümüz dünyasında ulusalüstü ya da devletlerüstü bir küresel toplumdan, bir küreselleşmeden söz edilebiliyorsa, bu durumda, ortak evrensel hukuk değerlerinin benimsendiği ve işlerlik kazandığı bir toplum ya da ülkenin bu küresel topluluğun kapsamında değerlendirilmemesi için hiçbir neden kalmayacaktır.

 Modernitenin kendine özgü önemli karakterleri arasında, onun dinamizmini deyimleyen ‘toplumsal ilişkileri sürekli bir biçimde düşünümsel olarak düzenleme’ özelliği, çok etkin ve belirleyici bir yer tutar. Modern dünyada iletişimsellik ve küreselleşme olguları insanlararası ya da toplumsal ilişkileri sürekli olarak düşünsel bir temelde nesnel sunumlarla değiştirmekte ve yerkürenin tüm parçaları bu değişimden etkilenebilmektedir. Modernliğe geçiş; normatif düzene, başka bir deyimle ‘hukuka öncelik verilmesi’ne de yol açmıştır aynı zamanda. Böylece hukuk; evrensel hukuk değerleri doğrultusunda, onlara ters düşmeyecek bir biçimde oluşmuş olma şansına kavuşmaktadır. Modernite, bir yönüyle, aynı zamanda evrensel bir söylemi içermektedir: İnsan haklarına ilişkin uluslararası normatif uzlaşı yaygın olarak paylaşılan erdem anlayışlarını deyimlediğinden dolayı, modern toplum koşullarında, insan hakları insan onurunu korumak için özellikle uygun bir mekanizma rolünü oynamaktadır. Herkesin devlete karşı eşit olarak sahip olduğu, hem devletin yasal etkinlik alanını sınırlayan ve hem de belirli öngörülebilir ekonomik, toplumsal ve siyasal belirsizliklere karşı pozitif koruma gerektiren haklar; insan onuruna ve temel insansal değerlere yönelik tehditlere, uygun doğal ve zorunlu bir karşılıktır.[8]

 Çağdaş toplumsal yaşam koşullarının anlamsal olarak değişikliğe uğrattığı ve bu bağlamda sorguladığı önemli kabullerden bazıları ‘geleneksellik’, ‘ulusalcılık’ gibi kavramlara ilişkin bulunmaktadır. Geleneksellik olgusu, en çok, buyurganlığı ve dolayısıyla özgür insansal istence dayanmaması nedeniyle evrensel hukuk değerlerinin oluşması ve algılanmasına olumsuz yönde etki etmesi açısından sorgulanmaya açıktır. Geleneğin buyurganlığı sürdükçe, buna paralel olarak, bireylerin her birinin toplu varlığın yapısı içerisinde kısılıp kalmaları da devam eder. Bu durumda, bireylerin topluluğun dışına çıkarak kendi başlarına herhangi bir girişimde bulunabilmeleri de söz konusu olamaz. Bu koşullarda yaşayan birey; artık, kendi eylemlerinin sahibi değildir ve onun, başkalarınkinden ayrı, kendine özgü bir kişiliği de söz konusu edilemeyecektir. Böylesi bir ortamda, toplumsal organizmanın tüm üyeleri büyük oranda benzer, giderek özdeş konuma gelir. Çağdaş demokratik toplum anlayışı açısından, bir uygulanma, yalnızca geleneksel olduğu için onaylanamamak durumundadır; ve, geleneğin haklı görülmesi ya da onaylanması, gelenekten kaynaklanmayan bir bilgi ve değer içeriğinin ışığında yapılmayı gerekli kılmaktadır. Dolayısıyla, böylece, onaylanmış bir gelenek bile kimliğini yalnızca düşünümsel dönüşümden almış olmaktadır.[9] Sözgelimi, temel insan hak ve özgürlüklerinin evrensel bağlayıcılığı karşısında, gelenekselliğin ya da kültürel rölativizmin onaylanabilir bir alternatif olarak benimsenmesi söz konusu edilemez; temel insan haklarına karşıt bir gelenek, salt gelenek olması nedeniyle hoş görülemez. Bu bağlamda, özellikle gelenekselliğin kötüye kullanılması durumuna da dikkat çekmek gerekir: Bir gerçeklik olarak bakıldığında, geleneksel merkezli kimi savların, bir kişisel ya da siyasal iktidar ve çıkar aracı olarak kullanılabildiği bile görülebilmektedir.[10] Ne var ki, bir gerçeklik olarak gelenekselliğin böylesi bir temel olumsuz yapısı, başka bir deyimle “gönüllü kulluğun ilk nedeni”[11] olmak gibi bir özelliği olmakla birlikte; insan, geleneğin sunduklarını yadsıyınca da, bu kez, evreni yeni baştan kendi algılayışıyla yorumlamak ve yapılandırmak durumunda kalmaktadır.[12] Günümüzde Hukuk Antropolojisi, kültürel farklılıkların ötesine geçerek, hukuk alanında insanlığın ortaklaşa paylaştığı değerleri araştırmaya yönelmekte; tüm pozitif hukuk sistemlerinin değerlendirilme ölçütünü oluşturabileceği düşünülen bir doğal hukuk anlayışının tüm insanlığa uygulanabileceği görüşünü de kapsamaktadır. Günümüz doğal hukuk yaklaşımları, birey temelli sorunlarla ilgilenmeyi aşarak, giderek toplumsal ve uluslararası olmak üzere daha geniş kapsamlı olagelmekte ve sahip olduğumuz farklı değerler ve inançlarla birlikte, bir arada barış içinde yaşayabileceğimiz normların neler olduğu noktasında yoğunlaşmaktadır[13].

 Ulusalcılığın olumsuz yönlerinin giderilmesi, kuşkusuz çağdaş dünyanın en önemli ve güç sorunlarından birisidir. Teknolojik alanda ileri ülkelerin, istemeleri durumunda birbirlerini yıkacak başka araçları geliştirebilmeleri olanağının bulunması gerçeği, sorunu bir bakıma nükleer silahların denetimi sorunu olmaktan çıkarmaktadır. Günümüz dünyasında birçok ulusun, ulusalcılığı hümanizme ve demokrasiye eşit değerde gördüğü bir gerçektir.[14] Belli bir ülkenin yurtseverlerinin, öteki ülkelerin ulusalcılıklarını kötülerken kendi ulusalcılıklarını yüceltmeleri gerçeği de, ulusalcılığın doğasının kavranmasını güçleştirmektedir. Ulusalcılığı denetim altına almak için, tüm insanların kardeş oldukları yolunda bir eğitim dışında herhangi bir yöntemle ilerlemek, gittikçe artan bir oranda kin ve korkularla kuşatılan bir dünyada yaşandıkça olanaksız gibi görünmektedir.[15]

II- EVRENSEL VE DOĞRU HUKUKUN TEMEL ÖĞELERİ

A- Hukuk Felsefesinin Öncelikli Ödevi

 Hukuk felsefesinin temel ödevi; hukukun özü, onun oluşum biçimi, bağlayıcılığının dayanağı ve evrensel hukuk değerlerinin belirlenimi gibi temel sorunlarla ilgili araştırma ve çözümlemelerde bulunmasıdır. Bu sorunlar genel ve soyut, geçerliliğin çok ötesinde sorunlar olarak görünseler de gerçekte böyle değildir; gerçekte bu genellemeler ve soyutlamalardır ki hukuksal çözümlemelerde geniş ve yetkin bir bakış açısı sağlar.

 Burada kuşkusuz felsefenin yardımı büyük önem taşır; gerçekte, felsefenin değeri onun kesinsizliğinde aranmalıdır daha çok. Felsefeden hiç pay almamış bir kimse, yaşamı boyunca, sağduyudan uzak, kendi çağının ve ulusunun alışılmış düşüncelerinden ve kendi özgür istencinin katkısı olmadan kavrayışında oluşan kararlardan türeyen önyargıların tutsağı konumundadır.[16] Hukuk felsefesinin en önemli ödevlerinden birisinin, içi boş bir çerçeveden oluşan ‘adalet’ kavramına, içeriksel ilkeler sağlamak yolunda çaba harcamak olduğunda kuşku yoktur. Hukuk felsefesi, bunu yaparken, elbette, yasalara yansıtılacak olan kendi çağına ve toplumuna özgü düşüncelere ya da kişisel görüşlere salt doğruluk vermek durumuna düşmekten kaçınmalıdır[17].

 Hukuk felsefesinin ödevi, yasakoyucular karşısında edilgen bir tutum alma anlamında yürürlükteki hukukla ilgilenmeye ve bununla sınırlanmaya özgülenmeksizin, hukuk normlarını belirli ölçülere göre değerlendirmeyi de içerir; bu anlamda bir savaşımın hukuk felsefesinin çekirdeğini ve sonsuz emeğini oluşturduğu; daha da önemlisi, hukuk felsefesinin bu bağlamda savaşımdan vazgeçmesinin kendi kendisinden vazgeçmesi anlamına geleceği söylenebilir.[18] Hukuk felsefesinin bu temel ödevine koşut olarak, hukukçu, çağdaş evrensel değerlerin bakış açısı içinde, hukuk düzeni ile toplumsal gerçeklik arasındaki ilişki ve etkileşimi bulgulayarak, hukuk normlarının gerçek adalet değerine yani evrensel hukuk değerlerine uygun olup olmadığını araştırmak durumundadır. Yürürlükteki hukuk, evrensel hukuk değerlerine uygun olup olmadığının ortaya konabilmesi amacıyla incelenmek zorundadır. Çağdaş deneyimler, hukuk olarak yürürlükte bulunan şeyin gerçekten de hukuk olup olmadığını soruşturmadan; hukukun, salt eylemsel olarak varolan bir şey ya da yasakoyucu tarafından önceden ‘vazedilmiş’ bir olgu olarak benimsenemeyeceğini açık bir biçimde ortaya koymuştur.

B-          Doğru Hukukun Temel Belirleyeni Olarak Nesnellik, İnsani Bağlayıcılık Ya da Etik-Hukuk İlişkisi

 Öncelikle belirtilmelidir ki, evrensel geçerliliğe sahip etik ilkelere inanç olmaksızın hukuk normlarının bağlayıcılığının temeli açıklanamaz. Hukukun amacı araştırılırken, etik normlarla hukuk normları arasındaki ilintinin ortaya çıkarılması gerekir. Bu, özgürlük düşüncesine aykırı değildir; çünkü burada sözü edilen etik ilkeler, yabancı bir yetke tarafından ve politik artdüşüncelerle beslenmiş bir zorbalık durumu olmayıp, insan kişiliğinde olması gereken ve insanı etik etkinliklere yönelten insancıl duyguların bir sembolüdür. Hukukun tek başına buyruksal ya da olgusal alanla özleştirilemeyeceği, vurgulanması gereken önemli bir noktadır. Bu nedenle hukukun, insanların adaleti ahlaksal bir değer olarak benimseyen genel eğilimi doğrultusunda, etik değerleri gerçekleştirmek durumunda olduğu belirtilmelidir. Bu durumda yasakoyucunun temel ödevi, kendi istenci dışında bir nesnelliği bulunan evrensel hukuk değerlerini saptayarak hukuk normlarını oluşturmaktır. Hukukun ahlak biliminin bir parçası ya da kolu olduğu; hukuk kurallarının sadece etik ilkelerin bir deyimlenmesini oluşturduğu; etik ilkeler ödev yükleyici bir niteliğe sahip olduklarından dolayı, bir kuralın aynı zamanda ahlak kuralı olmadıkça geçerli bir hukuk kuralı niteliğine sahip olamayacağı söylenebilir.[19]

 Hukuk bir norm, bir ‘olması gereken’ olduğundan, temel olarak bir değere, içimizde bulunan son bir ‘olması gereken’e, yani adalete dayanması ve onu yansıtması kaçınılmazdır. Bu açıklama biçiminden yola çıkıldığında, hukuksal bir ödeve uyan bireyler, bir zorunluluk ya da bir zorlamaya boyun eğmiş olmayıp; iç doğruluğu ve geçerliliğinden dolayı benimseyerek, kendi istençlerine uymuş olacaklardır. Görüldüğü gibi, ‘değer’ kavramı, temelde etik bir kavram olmakla birlikte, etikle hukuk arasında önemli ve yadsınamaz bir ilinti olması nedeniyle aynı zamanda hukuksal bir görünüm de taşımaktadır. Hukuk, etik bir temele dayanmak ve geçerliliğini buradan almak durumunda olduğundan dolayı; özsel olarak ahlaksallık alanına ilişkin olan ‘evrensel değerler’, hukuksal alanda da etkinliklerini göstermekte ve sonuçta evrensel hukuk değerlerinin oluşumunu sağlayabilmektedirler.

Yine bu bağlamda, ‘sevgi’ kavramıyla adalet ya da hukukun özünün algılanıp kavranması arasında, çok önemli ve belirleyici bir ilişki olduğuna da değinilebilir. Bu önemli ve belirleyici ilişki bilinmeden ve olumlu yönde işlevselleştirilmeden; adaletli ve barışçıl bir toplumsal yaşam düzenleme ödevindeki hukukun, kendisinden beklenen işlevi yerine getirmesi olanaklı olamaz. Hukuk’un en temel ve belirleyici öğesi ‘adalet’ kavramıdır. Hukuk bir bakıma adalete yönelik bulunan, en son ve nihai amacı adaleti sağlamak olan, idesi ve ideali adalet olan, bir toplumsal yaşam sistematiği bütünüdür. Hukukun ideal ya da olması gereken’e ilişkin temel öğesi olan ‘adalet’ kavramı ise, bir yandan böylece hukukun nihai amacı ve ereği olmakla ‘hukuksal bir değer’ olma özelliğindeyken; diğer yandan ise, subjektif (kişisel) ‘adaletseverlik duygusu’ anlamında, ‘ahlaksal (etik) değerler’ alanına ilişkin bulunmaktadır. Adaletseverlik, dürüstlük, hoşgörü ve benzeri ahlaksal değerlerin en temel özelliği ise, tüm zaman ve mekan koşullarında tüm insanları kesin olarak bağlayıcı olmalarıdır. Hangi zaman ve mekanda, hangi koşulda, hangi özellik ve konumda olursa olsun tüm insanlar, ahlaksal değerlerin bağlayıcı buyruklarına inanmak, onları içselleştirmek ve yaşantılamak sorumluluğundadırlar. ‘Sevgi’ kavramını adalet ya da hukukun özüyle ilintili kılan öğe, bu kavramın da ‘ahlaksal değerler’ alanına ilişkin bir temel değer oluşudur. Kuşkusuz burada dile getirilen ‘sevgi’, ‘tüm varlığa, etik değerlere, hakikate yönelik bulunan olumlu duygulanım ve düşünüm’ anlamında söz konusu edilmektedir: Hiçbir nedene dayalı olmayan, hiçbir ayrım gözetilmeden tüm insanlar ve varlıklar için geçerli bulunan, nesnel değerleri ve hakikati benimsemeye hazır konumda olmayı kapsayan bir olumlu içsellik durumu. Böylece belirtilen anlamıyla ‘sevgi’ özelliğine ve konumuna sahip olmak, özelde ‘adalet’ olgusundan ve genelde hukuktan beklenen işlevin gerçekleşebilmesi için, tüm bireyler ve özellikle hukuk ilgilileri açısından kesin bir gereklilik olarak kendisini sunmaktadır.

III- ÇÖZÜMSEL YAKLAŞIMIN ÖNCELİKLİ ÖĞELERİ

A-          ‘Herkes İçin Bağlayıcı Olduğuna İnanılan’ın Hukukun Değersel Belirleyeni Olarak Benimsenmesi

 İnsanlar herkeste herkesçe benimsenen ortak bir değere dayanamıyorlarsa, insan için insan anlaşılmaz kalıyor demektir.[20] Daha önce de belirtildiği gibi, hukuk felsefesinin en önemli ödevi ya da insanlığa sağlayabileceği en güzel katkı, hiç kuşkusuz, meşru ya da özdeş anlamıyla doğru bir hukuk anlayışıyla ilgili temel ölçütler yakalamak ve bunları vurgulamaktır. Bu temel ölçütler ise, tüm insanlık bilincinin ortak kazanımı ve uzlaşısı olma özelliğine sahip olan; Robert P. Geoorge’un anlatımıyla, ‘apaçık olan hakikatleri kavradığımız, çıkarımsal olmayan anlama etkinliği’[21] ile bulgulanan evrensel hukuk değerlerinden başka bir şey olamaz. Bu açıdan bakıldığında, değer teorisinin yer almadığı bir hukuk felsefesinin yetersiz kalacağı söylenebilir; bunun nedeni, hukukun, sonuçta insani değerleri gerçekleştirmeye yönelik bulunuşu ve dolayısıyla, biçimsel bir kalıp olmaktan çok, nesnel etik değerlerce belirlenmiş bir içeriği yansıtmak durumunda olmasıdır.

 Etik değerlerin iki önemli özelliği vardır ve bu iki özellik bir arada etik temellendirme için bir mantık geliştirmeye yeterlidir:[22] Birinci özellik ‘evrenselleştirilebilirlik’ özelliğidir ve bir olaya ilişkin olarak yapılan etik değerlendirmenin, bu olaya tam olarak benzeyen başka bütün olaylar için de yapılması gerektiğini deyimler. Temel ahlaksal ilkeler, doğaları gereği evrenseldirler; ahlaksal ilkelerimiz, yalnızca bizim için söz konusu değildir. İkinci özellik ise ‘bağlayıcılık’ özelliğidir. Etik değerlerin bu önemli özelliği, salt bir istemi dile getirip, insandan, buyurucu bir biçimde gerçekleşmeyi beklemelerini ifade eder. Bu ise, temel özellik taşıyan etik değerlendirmelerimizin eylem ve davranışlarımız üzerinde etkiye sahip olduğu; sözü edilen bu etik değerlere inanıyorsak, elimizden geldiğince onlara uygun davranmamız gerektiği anlamına gelir. Çünkü belirli bir eylem ya da olaya ilişkin yaptığımız etik değerlendirmeler, sadece o eylem ya da olayla sınırlı olmayıp, aynı zamanda o konuya benzer konulardaki genel ve gizil değerlendirmelerimizin somutlaşmış biçimidir de.[23] Bu iki biçimsel özellik, etik temellendirmeye yardımcı olacak bir mantık geliştirmeye kendi içinde yeterli olmaktadır.

 Etik ilkelerin salt bağlayıcı gücünü vurgulamış olması, Kant’ın bu konudaki görüşlerinin önem taşımasının nedenini oluşturmuştur. Kant, davranışlarımızın iyi olup olmadığını ‘kategorik emperatif’le belirler. Buna göre, bir davranış evrensel yasa olabilecek biçimdeyse ahlaksal açıdan iyidir; tersi durumda, yani evrensel yasa olabilme özelliğine sahip değilse, ahlaksal açıdan iyi bir davranış değildir.[24] Bir bakıma evrensel hukuk değerlerinin etik temellendirilmesini yapan Kant, rasyonel varlıklar olduğumuzdan dolayı, kendimizi evrensel uygulanıma sahip ilkelere uymak durumunda görmemiz gerektiğini savundu. Bu anlamda rasyonel olmak, bizim ve ilgili benzer durumlarda eylemde bulunan herkes için geçerli olan ilkeler doğrultusunda davranmaktır. Diğer bir anlatımla, ahlakın salt anlamda temel ilkesi, yalnızca, aynı zamanda evrensel bir ilke olması gerektiğine inanılan norm uyarınca davranmaktır. Bir kimse kendi yaşamını kendi uygun gördüğü biçimde düzenlemede özgür olması gerektiğini savunuyorsa, bu kişi, başkalarının da benzer haklarını tanıma ve benimseme konusunda bir tutarlılık ilkesine bağlı sayılır. Kant’a göre, ilkeye bağlılık, rasyonel varlıklar olarak doğamızın parçasıdır ve rasyonel varlıklar olarak bizim haklarımızı ve ödevlerimizi tanımlayan şey, evrensel yasalar olarak istenebilen haklardır. Bütün bunlar, aynı zamanda F. A. Hayek’in deyimlemesiyle “adil davranışın evrensel kuralları”[25] ile özdeş anlama sahip olan evrensel hukuk değerlerinin etik temellendirilmesini oluştururlar. Evrensel hukuk değerleri; nesnel ve salt bağlayıcı olma özelliğine sahip olan etik ilkelere dayanmakta ve bağlayıcılığını buradan almaktadır.

B-          ‘Bağlayıcı’ Ve ‘Evrensel’ Olma Özelliğinin Yalnızca ‘Hukuk Değerleri’ne Özgülenmesinin Önemi

 Hukukun özüne ilişkin tüm bu belirlemeler, hukukun istenilen biçimde karışılabilen bir oluşum olmayıp zaman ve mekan üstü bir içerik taşıdığını; yönetsel erk ya da yasakoyucunun bu gerçekliği görmezden ya da bilmezden gelerek, kendisini bu anlamda hukukun dışında ve üstünde göremeyeceğini açık olarak orta yere sermektedir. Ünlü hukuk filozofu Güstav Radbruch’un da önemle vurguladığı gibi, şu sınır kesin bir biçimde çizilebilir: Aynı zamanda çağdaş uygarlık aşamasını yansıtan adalet’in amaçlanmadığı, onun içeriğini oluşturan evrensel hukuk değerlerinin pozitif hukuk yapılırken bilinçli olarak yadsındığı yerde, yasa, yalnızca ‘yanlış hukuk’ olarak nitelendirilmekle kalmaz, aynı zamanda ve daha da önemlisi ‘her türlü hukuk olma özelliğinden yoksun’ duruma düşer.[26]

 Değişik kültürler açısından söz konusu edilebilecek herhangi bir gelişim yasası olup olmadığı tartışma konusu olmakla birlikte; günümüzde kültürel farklılıkların giderek azalmakta olduğu realitesi yadsınamaz bir görünüm sunmaktadır. Bunda hiç kuşkusuz kitle iletişim araçları ve benzeri çağdaş yayılma aygıtları yoluyla oluşmakta olan küresel topluluk olgusunun büyük etkisi olmaktadır. Tam bu noktada önemle vurgulamak gerekir ki, ‘bağlayıcı’ ve ‘evrensel’ olma özelliği yalnızca ‘hukuk değerleri’ne özgüdür. Başka bir anlatımla, tüm insanlık, toplum ve ülkeler açısından evrensel ve nesnel olarak geçerli ve bağlayıcı olması gereken değerler; hukuk-dışı alana ilişkin olarak nitelendirilebilecek kültürel ve özgün toplumsal yapıya ilişkin değerler değildir ve olamaz. Bu önemli ve duyarlı ayrımın kavranamaması, bu konudaki algılamaları karmaşık ve çözümsüz hale sokabilir. Temel sorun; tüm toplum ve ülkelerin insan hak ve özgürlükleri, demokrasi, hukuk devleti, toplumsal adalet, eşitlik ve özgürlük gibi tüm insanlığın ortak kazanımı olan evrensel hukuk değerlerini ve bu çerçevedeki temel ilkeleri kendi hukuk içeriklerinin temel dayanağı haline getirmeleri sorunudur. Bu alana ilişkin olmayan etkinlik ve farklılıklar, yine tüm toplumlar açısından, bir özgünlük ve serbesti alanı olarak teslim edilmek gerekir.

SONUÇ

Evrensel hukuk değerleri bir gelişim ve ilerleme olanağını içerir. Adaletli, başka bir deyimle doğru hukukun içeriği ve ayrıntılarının ortaya konmasına ilişkin deyenimler, bu konudaki yaklaşımlar arasında bir farklılık olabileceğini ve evrensel hukuk değerlerinin içeriğinin ayrıntılarına ilişkin, henüz tam anlamıyla gerçekleşmiş bir uzlaşının kesin olarak mevcut olmadığını göstermektedir. Evrensel hukuk değerlerini içeren bir hukuk anlayışına ilişkin kavrayış, Fransız modern doğal hukuk kuramcısı Jacques Maritain’in de dikkat çektiği gibi,[27] insanlık tarihi boyunca ve birey ve toplumların kapasite ve yeteneklerine göre değişme özelliğine sahiptir. Öyle ki bu bağlamda birey ya da toplumların evrensel hukuk değerleri farkındalığının niceliksel ve niteliksel gelişmesinden bile söz edilebilir. Bu evrensel hukuk değerleri farkındalığının gelişimi açısından en önemli etken olarak, kuşkusuz, toplumların sosyo-ekonomik koşullarının insanca yaşamanın minimum standartlarını kapsar biçimde sağlanması noktasına vurgu yapılmalıdır. Dahası, evrensel hukuk değerlerinin küreselleşme olgusu karşısında insanlığa bir çözüm yolu olarak benimsenmesini içeren yaklaşımın, bu konuda; nesnel, salt bağlayıcı ve etik temele dayalı bir bakış açısına yönelik bulunduğu ve bunu amaç edindiği göz ardı edilmemelidir. Nesnel geçerlilik, sahip olunan ile değil, haklı istem anlamında savla ilgilidir; dolayısıyla, bu konuda temel sorunun, evrensel doğru ve belli sistematik ilkeleri olanaklı kılan gerçekçi ve doğru bir yöntem ortaya konabilmesi olduğu unutulmamalıdır.[28] Konuya etik boyuttan bakıldığında, evrensel hukuk değerleri savunusunun insanlığa bir çözüm yolu olarak ortaya konmasının temelinde, insanın acı çekmesinin ve özgürlüğünün kısıtlanmasının kötülük olduğunu içeren bir inancın yer aldığı; hukuksal açıdan ise, yalnızca hukuka ilişkin olan eylem ve davranışların nesnel bir geçerlilikle değerlendirilmesi ve muameleye tabi tutulması amacı taşındığı söylenebilir.

 Çağdaş dünya, Tocqueville’in deyimiyle, henüz bir emekleme dönemindedir ve zaman onu henüz kusursuzlaştıramamıştır.[29] Salt anlamda kusursuzlaşmanın olanaksız olduğu, ölüm ve kaçınılmaz acılara tutsak dünyamızda, hiç olmazsa, kaçınılmaz olmayan ve yaşanmaması mümkün acıların olabildiğince azaltılabilmesi ve kısmen de olsa adil ve esenlikli bir yaşamın ikame edilebilmesi için evrensel hukuk değerlerinin tüm toplumlarda egemen kılınması gereği ortadadır. Küreselleşme ve küresel topluluk realitesinin en çok şiddetin ve yıkımın egemenlik kurmasında araçsal işlev görme durumuna gelmesi istenmiyorsa; tüm insanlık bilincinin ve bu bilincin oluşturulmasında sorumluluk sahibi kişi, kurum ve toplulukların bu önemli konuda özen ve çaba sergilemesi gerektiğinde hiç kuşku yoktur.

 

 

ARAL, Vecdi : “Bir Adalet Bilimi Olarak Hukuk Bilimi”, by: ed. Adnan Güriz, Adalet Kavramı, Ankara 1994, s.41-50.

BİXS, Brian H. : “Doğal Hukuk: Modern Gelenek” (çev. Ertuğrul Uzun), by: Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk fakültesi Dergisi, Cilt:6, sy:2, s.291-343,İzmir, 2004.

BURNS, Edward McNall : Çağdaş Siyasal Düşünceler (çev. A. Şenel), Ankara, 1984.

CAMUS, Albert : Başkaldıran İnsan (çev. Tahsin Yücel), 3. Baskı, Ankara, 1990 (Metinde “Camus Bİ” olarak gösterilmiştir).

CAMUS, Albert : Sisyphos Söylemi (çev. Tahsin Yücel), İstanbul, 1983 (Metinde “Camus SS” olarak gösterilmiştir).

COPLESTON, Frederick : Felsefe Tarihi, Cilt:6: Çağdaş Felsefe, Bölüm:2: Kant (çev. Aziz Yardımlı), İstanbul, 1989.

DONNELLY, Jack : Teoride ve Uygulamada Evrensen İnsan Hakları (çev. Mustafa Erdoğan/Levent Korkut), Ankara, 1995.

EVERETT, Milliard Spencer : İdeals of Live, John Wiley & Sons Inc., New York.

GASSET, Ortega Y. : Tarihte Bunalım ve İnsan (çev. Neyire Gül Işık), İstanbul, 1992.

GIDDENS, Anthony : Modernliğin Sonuçları (çev. Ersin Kuşdil), İstanbul, 1994.

HAYEK, F. A. : Studies in Philosophy, Polities and Economics, London.

JHERING, R. Von : Hukuk Uğrunda Savaş (çev. Rasih Yeğengil), İstanbul, 1964.

KANT, Immanuel : Arı Usun Eleştirisi (çev. Aziz Yardımlı), İstanbul, 1993 (Metinde “Kant AUE” olarak gösterilmiştir).

KANT, Immanuel : Pratik Usun Eleştirisi (çev. İsmet Zeki Eyuboğlu), İstanbul, 1989  (Metinde “Kant PUE” olarak gösterilmiştir).

LA BOÉTIE, Etienne : Gönüllü Kulluk Üzerine Söylev (çev. Mehmet Ali Ağaoğulları), Ankara, 1995.

MAGEE, Bryan : Yeni Düşün Adamları (hazırlayan: Mete Tunçay), Ankara, 1985.

MORA, Jose : Ferrater Philosophy Today, New York, 1960.

PARSONS, T. : Societies, Evolutionary and Comparative Perspective, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, 1966.

POUND, Roscoe : Law and Morals, New York, 1969.

RADBRUCH, Gustav : Hukukta Bilgelik Dolu Özlü Sözler (çev. Prof. Dr. Vecdi Aral), s.32, Kocaeli, 2002.

RUSSEL, Bertrand : The Will to Doubt, The Wisdom Library, New York, 1958 (Metinde “Russel WD” olarak gösterilmiştir).

RUSSEL, Bertrand : The Problems of Philosophy, The Wisdom Library, New York, 1958 (Metinde “Russel PP” olarak gösterilmiştir).

SARTRE, Jean - Paul : Denemeler (çev. Sabahattin Eyuboğlu/Vedat Günyol), Say Kitap Pazarlama, İstanbul.

STAMMLER, Rudolf : The Theory of Justice (çev. Isaac Husik), Rothman Reprints, inc., New York, 1969.

STROLL, Avrum/POPKİN, Richard H. : Introdoction to Philosophy, New York, 1961.

TOCQUEVILLE, Alexis : Amerika’da Demokrasi (çev. İhsan Sezal/Fatoş Dilber), Ankara 1994.

 

HUKUK FELSEFESİ PERSPEKTİFİNDEN DİNSEL/İSLAMİ HUKUK KAVRAMINA İLİŞKİN BİR DEĞERLENDİRME

 

Prof. Dr. Ahmet GÜRBÜZ[1]

 

ÖZ

 

Günümüz İslam/doğu toplumlarının temel sorununun din-bilim uzlaşısı konusuna ilişkin olduğu, objektif bir bilimsel yaklaşım sergilendiğinde açıkça gün yüzüne çıkmaktadır.  Hukuk, ekonomi, demokrasi, kamu yönetimi vb. gibi çağdaş bilim/bilimsel alan ve ilkeleri din/İslamiyet’in dışında ve ona karşıt alternatif olgular olarak algılamak bu sorunların temel zeminini oluşturmaktadır.

Hukuk bilimi açısından, ifade ettiğimiz temel soruna bakacak olursak, ülkemiz ve diğer İslam ülke ve toplumlarının daha temel ve ciddi bir algı bozukluğu/karmaşası içerisinde olduğu realitesiyle yüz yüze kalmaktayız.

Bu bağlamda “İnsanlığın hukuku / beşeri hukuk” ile “dinsel/İslami hukuk”, özü itibariyle, çakışan/çakışabilen kavram ve olgular olarak değerlendirilebilir mi?

 

Kanımızca hem dinin temel değerlerinin kavranıp realize edilmesinde ve hem de diğer tüm bireysel/toplumsal davranış modellerinin/biçimlerinin belirlenmesinde temel kriterin, çağdaş/günümüz ifadesiyle objektif bilimsel/hukuksal değerler olduğu, İslam dininin temel buyruğu olarak algılanmalıdır. Günümüz İslam dünyasının içinde bulunduğu olumsuz konumdan kurtuluşunun yegâne yolunu da yansıtmaktadır bu yaklaşım aynı zamanda.

 

Anahtar Sözcükler: Dinsel/İslami Hukuk Kavramı,  İnsanlığın Hukuku / Beşeri Hukuk, Evrensel Hukuk, Günümüz İslam dünyası, Din-Bilim Karşılaştırması.

 

 

A STUDY ON RELIGIOUS/ISLAMIC LAW FROM THE PERSPECTIVE OF PHILOSOPHY OF LAW

 

ABSTRACT

 

With an objective scientific approach, reconciliation of the religion and science is the fundamental problem of contemporary Muslim/Eastern world.  This is essentially due to considering modern science and scientific fields and principles (i.e. law, economy, democracy, public administration) as non-religious/Islamic, and moreover, as an alternative to the religion/Islam.

In particular, regarding jurisprudence, our country and other Islamic countries and societies have a more fundamental and serious perception confusion.

In this context, could man-made law and religious/Islamic law be considered as fundamentally consistent concepts and facts?

 

In our opinion, objective scientific and juridical facts should be the principal criteria for understanding the essential values of the religion and for determining all other models/forms of individual/social behavior. This approach should be perceived as the fundamental command of Islam. In addition, this approach may reflect the only way for contemporary Muslim world to liberate from its current negative position.

Keywords: Religious/Islamic Law, Man-made Law, Universal Law, Today’s Muslim World, Comparison of Religion and Science

 

 

 

I-  GİRİŞ

Aydınların ve bilim insanlarının temel ödevinin yaşadıkları dünyanın barış ve esenlik dolu olması için doğru bildiklerini haykırmak olduğu bir hakikattir. Açığa çıkarılıp çözümlenmesi gereken temel sorunlar, görmezden gelinerek ertelenir/ötelenirse bu şekilde zamanla artık çözümlenmesi olanaksız bir hal ve niteliğe bürünebilir.

Günümüz İslam/doğu toplumlarının temel sorununun din-bilim uzlaşısı konusuna ilişkin olduğu, objektif bir bilimsel yaklaşım sergilendiğinde açıkça gün yüzüne çıkmaktadır. İslam dininin gerçekte tek temel kriterinin akıl/ilim/bilimsellik olma, bununla uyumlu olma kriteri olduğunun vurgulanması bu noktada büyük önem taşır. İslam dininin temel kaynağı olan Kur’an-ı Kerim ve İslam peygamberinin uygulamalarının temel esprisine bakıldığında, dinin ana vurgularının ve bununla birlikte tüm bireysel ve toplumsal sorunların çözümlenmesinin temel kriterinin tefekkür/akletme/fıkhetme yani akıl/ilim/bilimsellik olduğu açıkça görülmektedir. Başka bir anlatımla hem dinin temel değerlerinin kavranıp realize edilmesinde ve hem de diğer tüm bireysel/toplumsal davranış modellerinin/biçimlerinin belirlenmesinde temel kriterin, çağdaş/günümüz ifadesiyle objektif bilimsel/hukuksal değerler olduğu, İslam dininin temel buyruğu olarak algılanmalıdır. Günümüz İslam dünyasının içinde bulunduğu olumsuz konumdan kurtuluşunun yegâne yolunu da yansıtmaktadır bu yaklaşım aynı zamanda.

Konunun asıl önemi ve belirleyiciliği, toplumun hukuk algısının iradi ve sağlıklı olmaması durumunda hukukun toplumsal barış ve esenliği sağlama temel ödevini gerçekleştirememesinde yatmaktadır. Toplumun hukuku ‘meşru’ addetmesi toplumsal barış ve esenlik için büyük önem arz eder kuşkusuz. Peki, bu nasıl sağlanabilir? Başka bir anlatımla “İnsanlığın hukuku / beşeri hukuk” ile “dinsel/İslami hukuk”, özü itibariyle, çakışan/çakışabilen kavram ve olgular olarak değerlendirilebilir mi? Toplumsal yaşam açısından, adil ve esenlikli bir dünyanın kurulabilmesi açısından, yaşamın insanileştirilmesi açısından, toplumsal ahlak ve hukuk açısından önemli olan ve aynı zamanda dinin/İslamiyet’in temel değerlerinden birisini oluşturan “adalet” kavramı, teorik ve olgusal olarak hayatımızda yeterince ve bihakkın işlevselleşebilmiş midir?

 

II-  GENEL OLARAK

Günümüz İslam toplumlarının çağdaş bilim ve bilimsel kavramlar ile din/islamiyet inancını karşılaştırma bağlamında çok ciddi bir çıkmaz içerisinde olduğu önemle teslim edilmelidir kanımızca. Hukuk, ekonomi, demokrasi, kamu yönetimi vb gibi çağdaş bilim/bilimsel alan ve ilkeleri din/İslamiyet’in dışında ve ona karşıt alternatif olgular olarak algılamak ve geçmiş yüzyıllardaki zaman/mekan sınırlarında toplumsal sorunların çözümüne yönelik o günün bilginlerinin ve bilimsel çabalarının sunduğu yaklaşımları din/İslamiyet’in değişmez temel yaklaşımı olarak görmek bu sorunların temel zeminini oluşturmaktadır.

İslam dininin temel kaynağı olan Kur’an-ı Kerim’e anlamsal vurgu/bütünsellik açısından bakıldığında, bireysel ve toplumsal yaşam bağlamında adaletseverlik, yardımseverlik, dürüstlük, sevgi, saygı, iyiniyet, tevazu, haksızlık yapmamak, zulmetmemek vb. gibi temel etik ve hukuksal değerlerin[2] bir temel anlayış/yaklaşım ruhu olarak vurgulandığı ve içinde bulunulan somut koşullar/sorunların bu temel anlayış/yaklaşım kriter alınarak çözümlenmesi gerektiğinin[3] önerilmekte / ifade edilmekte olduğu anlaşılacaktır.  Diğer yandan yine Kur’an-ı Kerim’e anlamsal vurgu/bütünsellik açısından bakıldığında, tüm bu etik (bireysel) ve hukuksal (toplumsal) değerlerin akıl ve bilgi doğrultusunda bilinip kavranması ve pratize edilmesi gerektiğinin önemle vurgulanıp ifade edildiği görülmektedir. Bu belirttiğimiz hususun en önemli kanıtı/göstergesi, Kur’an-ı Kerim’de nicelik olarak ta en çok tekrar edilen ve “bilmek, tefekkür etmek, akletmek, görmek, duymak, kavramak, düşünmek, ders çıkarmak” gibi benzer kavram ve ifadelerle yinelenen temel vurgunun akıl ve bilime ilişkin temel vurgu olması hususudur[4]. Dolayısıyla son tahlilde bireysel ve toplumsal yaşamın değerli kılınmasının biricik yolunun, etik ve hukuksal temel değerleri bilim ışığında kavramak ve uygulamaktan (Aral, 2014: 44-45) başka hiçbir yol olamayacağı, Kur’an-ı Kerim’e anlamsal vurgu/bütünsellik açısından bakıldığında açıkça anlaşılmaktadır kanaatimizce.

 

III- MEŞRU/EVRENSEL HUKUKUN TEMEL UNSURU

 

Hukuk bilimi açısından, ifade ettiğimiz temel soruna bakacak olursak, ülkemiz ve diğer İslam ülke ve toplumlarının daha temel ve ciddi bir algı bozukluğu/karmaşası içerisinde olduğu realitesiyle yüz yüze kalmaktayız.

Aynı zamanda meşru / evrensel ve nesnel olarak savunulabilir bir hukuk anlayışının (HIRSCH: 1987, s. 42-45)  en temel ve belirleyici öğesi ‘adalet’ kavramıdır. Soyut adalet düşüncesi etik bir değer olarak nesnel ve salt bağlayıcı olma özelliğine sahipken; bu soyut adalet değerinin içeriğinin oluşması ve ayrıntılarının belirlenmesi, belli uzay ve zaman koşullarıyla ilintilidir. Böylece soyut adalet düşüncesi nesnel, yani somut koşullara bağlı değilken; adaletin içeriği somut koşullarla ilişkilidir. Başka bir deyimle, somut uzay ve zaman koşulları ya da toplumsal koşullar; nesnel, salt bağlayıcı ve soyut olan adalet değerinin içeriğinin bulgulanmasında, algılanmasında ve yaşantılanmasında belirleyici olma anlamında büyük bir öneme sahiptir. Bütün bunlardan sonra, “evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin” soyut adalet düşüncesinin içeriğini oluşturdukları; bu evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin, bir yandan nesnel ve soyut etik değerlere dayanmakla aynı zamanda kendilerinin de nesnel ve soyut bir boyutlarının bulunduğu, diğer yandan ise, bunların somut içeriksel öğelerinin ayrıntılarının oluşması açısından somut koşullara bağlı oldukları söylenebilir.

 

 Böylece hukuk bir bakıma adalete yönelik bulunan, en son ve nihai amacı adaleti sağlamak olan, idesi ve ideali ‘adalet’ olan, bir toplumsal yaşam sistematiği bütünüdür. Hukukun ideal ya da olması gerekene ilişkin temel öğesi olan ‘adalet’ kavramı ise, bir yandan böylece hukukun nihai amacı ve ereği olmakla, ‘hukuksal bir değer’ olma özelliğindeyken; diğer yandan ise, sübjektif (kişisel) ‘adaletseverlik duygusu’ anlamında, ‘ahlaksal (etik) değerler’ alanına ilişkin bulunmaktadır (İBN MESERRE: 1999, s. 20-21). ‘Adaletseverlik, yardımseverlik, dürüstlük, iyiniyet vb.’ ahlaksal değerlerin en temel özellikleri ise, tüm zaman ve mekân koşullarında tüm insanları kesin olarak bağlayıcı olmalarıdır (ARAL: 1992, s. 101) . Hangi zaman ve mekânda, hangi koşulda, hangi özellik ve nitelikte olursa olsun tüm insanlar, ahlaksal değerlerin bağlayıcı buyruklarını bilmek, içselleştirmek ve yaşantılamak sorumluluğundadırlar çünkü.

 

 

IV-  HUKUK FELSEFESİ PERSPEKTİFİNİN ÖNEMİ

Konuya hukuk felsefesi açısından baktığımızda (RUSSEL; 1963, S. 91), esenlikli/adil bir toplumsal yaşamın kurulabilmesi adına, tüm insanlık tarihi için geçerli olmak üzere şu önemli soruları objektif/bilimsel bir yaklaşımla tefekkür etmek durumunda olduğumuzu görmek zorundayız

İnsan olarak varlığa, bireysel ve toplumsal yaşama, değerlere ilişkin iyi niyetli bir çaba hangi noktada “dinsel”, hangi noktada “felsefi” ya da hangi noktada “dinsel/islami hukuksal” ve hangi noktada “(beşeri) hukuksal” olarak nitelendirilmekte ve değerlendirilmektedir? Bunun ayrımı ve belirlenmesi nasıl ve hangi ölçütle yapılmaktadır?

Kanaatimizce sorunun özü ya da olay aynı ya da benzer olmakla birlikte yalnızca bunlarla ilgili yapılan adlandırma ve nitelendirmelerde bir farklılık söz konusudur. İnsanlık tarihine bakıldığında bazı medeniyet ya da toplumlarda bu bağlamdaki fikir, sorgulama, irdeleme ve uğraşılara “felsefe / (beşeri) hukuk”; diğer bazı medeniyet ya da toplumlarda ise “din / dinsel hukuk” adı verildiği görülmektedir. İnsanlık tarihi bu tezi destekleyen önemli tarihsel göstergeler ve olgularla dolu bulunmaktadır. Söz gelimi Eski Yunan ve Avrupa’da’, bu bağlamdaki yani insana, varlığa, bireysel ve toplumsal yaşama, değerlere ilişkin düşünsel sorgulama ve değerlendirmelere “felsefe/normativizm” adı verilmişken; doğu ya da islam toplumlarında bu kavramlar yerine “hikmet/irfan/fıkıh/şeriat (yasa)” vb. kavramlarının yerleşik ve kabullenilmiş olduğunu gözlemlemekteyiz. Avrupalı düşünürlerin birçoğunun, kendilerine “filozof/hukukçu” dendiği ve yaptıkları iş “felsefe/hukuk” olarak nitelendirildiği halde, yaptıkları, bütünüyle dinsel kaynaklı ya da en azından dinsellikle ilgili sorgulama ve değerlendirmelerdir[5]. Diğer yandan, Doğu ve İslam medeniyet ve toplumlarında, yine kendilerine “hakim/arif/fakih (hukukçu)” ve düşünsel aktivitelerine de “hikmet/irfan/fıkıh (hukuk)” denilmiş olduğu halde, birçok düşünür/bilge, genel olarak ya da o günün egemen ‘dinsel’ anlayışına aykırı ya da karşıt olduğu ileri sürülen görüş ve düşünceler ileri sürebilmişlerdir. Trajik olarak, bu ‘aykırı’ düşün şahsiyetlerinden bazıları; günün egemen güçlerince “dinsellikle savaş açma” ile itham edilerek öldürülmüş, sürgün edilmiş, cezalandırılmış oldukları halde yine de düşünce ve ilim literatüründe “hakim/arif/fakih (hukukçu)” olarak nitelendirilmiş ve düşünsel aktiviteleri de “hikmet/irfan/fıkıh (hukuk)” olarak değerlendirilmiştir.

 

 

V- HUKUK FELSEFESİ PERSPEKTİFİNDEN DİNSEL/İSLAMİ HUKUK

Hukuk felsefesi perspektifinden Dinsel/İslami hukuk kavramına bakıldığında şu önemli hususları tespit etmemiz mümkün görünmektedir.

İslam dininin temel kaynağı olan Kuran-ı Kerim’de dinin üç temel vurgusu/ilkesi olarak inanç/inanma, anma/ibadet ve adalet değerleri açık ve net olarak sunulmaktadır. Bu bağlamda diğer temel vurgular için de geçerli olduğu gibi, dinselliğin temelini yansıtan ‘adalet’ kavramının Kuran-ı Kerim ve peygamberin uygulamalarında yalnızca temel öz ve espri olarak yer almış olduğunu; yalnızca, adalet değerinin gözetilmesi gerektiğinin vurgulandığını ve adalet değerinin, ayrıntıları itibariyle somut biçimlerle sınırlandırılmadığını yani içinde bulunulan somut zaman-mekân koşullarının belirleyiciliğine aralanmış bir kavrayış yaklaşımının sergilendiğini görmekteyiz.

 

Yukarıda da değinildiği gibi islam dininin bu üç temel vurgusunun kavranması ve yaşantılanması açısından tek temel kriterin akıl/ilim/bilimsellik olma, bununla uyumlu olma kriteri olduğunun vurgulanması bu noktada büyük önem taşır. İslam dininin temel kaynağı olan Kur’an-ı Kerim ve İslam peygamberinin uygulamalarının temel esprisine bakıldığında, dinin ana vurgularının ve bununla birlikte tüm bireysel ve toplumsal sorunların çözümlenmesinin temel kriterinin akıl/bilgi/tefekkür kriteri olduğu açıkça görülmektedir. Başka bir anlatımla hem dinin üç ana vurgusunun kavranıp realize edilmesinde ve hem de diğer tüm bireysel/toplumsal davranış modellerinin/biçimlerinin belirlenmesinde temel kriterin, çağdaş/günümüz ifadesiyle objektif bilimsel/hukuksal değerler olduğu, İslam dininin temel buyruğu olarak algılanmalıdır. Günümüz İslam dünyasının içinde bulunduğu olumsuz konumdan kurtuluşunun yegâne yolunu da yansıtmaktadır bu yaklaşım aynı zamanda.

 

Toplumsal yaşam açısından önemli olan, dinselliğin üçüncü ana vurgusu yani ‘adalet’ değeridir. Adalet kavramının insanlar arası ilişkileri, toplumsal yaşamı, toplumsal ahlak ve hukuku ilgilendiren boyutu insani ve evrensel bir önem taşır ve bu yönüyle sosyal bilimler, özellikle hukuk açısından açıklanmak, anlaşılmak durumundadır.  Tersi durumda ‘hukukun meşruluğu’ sorunsalının sağlıklı bir öze ve işleve kavuşturulması olanaksızlaşacaktır (O’CONNOR: 1973, s. 6). Hukukçu olarak, insanımıza ya özü itibariyle hukukun aynı zamanda ‘dinsel / dinin temel özüne uygun’ bir mahiyet içerdiğini söylemek durumunda kalacağız ya da ‘din dışı, dinselliğe karşıt bir şey’ olduğunu ifade etmek durumunda kalacağız ki bu durumda da ”dinsel hukuk” teori ve pratiğine, bu yönlü uğraş ve çabalara bir yanıt verme sorunu ila karşı karşıya kalınacaktır.

 

Önemle vurgulamak gerekir ki hukuk felsefesi açısından dinsel/islami hukuk kavramına ilişkin yapılacak değerlendirmelerin belirtilen bu temel zemin üzerine kurulması toplumsal yaşamın insanileşmesi bağlamında büyük değer ve belirleyicilik taşımaktadır(JHERING: s.9; ÖZBİLGEN: s. 79).      

Yukarıda belirtildiği gibi hem İslam dininin üç ana vurgusunun kavranıp realize edilmesinde ve hem de diğer tüm bireysel/toplumsal davranış modellerinin/biçimlerinin bu ana vurgular ışığında belirlenmesinde temel kriterin, çağdaş/günümüz ifadesiyle objektif bilimsel/hukuksal değerler olduğu, İslam dininin temel buyruğu olarak algılanmalıdır. Günümüz İslam dünyasının içinde bulunduğu olumsuz konumdan kurtuluşunun yegâne yolunu da yansıtmaktadır bu yaklaşım aynı zamanda.

Günümüz İslam toplumlarında toplumun ve toplumu oluşturan bireylerin hukuku ‘meşru’ (nesnel doğruya dayanan ve aynı zamanda dinin özüyle çelişmeyen) olarak görmeleri, toplumsal barış ve esenlik açısından büyük önem arz etmektedir. Peki, bu nasıl sağlanabilir? “İnsanlığın hukuku” ile “dinsel/İslami hukuk” özdeş anlamlı şeyler mi, farklı ya da karşıt şeyler mi; bunun açıkça anlaşılır kılınması gerekir. Bu amaçla bir tez olarak denilebilir ki, dinin üçüncü vurgusu olan ‘adalet’ kavramı, kadim insanlığın ortak temel kabullerini yansıtan ve somut olarak ‘nesnel ve evrensel hukuk değerleri ve ilkeleri’ dediğimiz değersel kazanımları ifade eder. Dolayısıyla “insanlığın hukuku” ile “dinsel hukuk” bu noktada çakışmaktadır. Hukukun ve hukukçunun amacı ‘adalet’ dışında bir şey değildir ve olamaz; dinin vurgusu da adalettir. Dolayısıyla soyut adalet idesinden kaynaklanan nesnel ve evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin, özünü oluşturduğu bir hukuk kavrayışının aynı zamanda ‘dinsel (dine uygun) hukuk’ olarak nitelendirilmesi ve değerlendirilmesi olanaklı olsa gerektir.

 

Hukuk felsefesi açısından dinsel/İslami hukuk kavramına bakıldığında en önemli husus, din/İslamiyet’in temel üç vurgusunun en önemli özelliğinin, bu vurguların somut ayrıntılarına ilişkin kesin bir netliğin, belirlenimin ya da sınırlamanın söz konusu olmayışı hususudur. Bu bağlamda, üçüncü temel vurgu olan ‘adalet ilkesine’ bakıldığında, ‘adalet’ kavramının kaynaklarda yalnızca temel bir espri ve düşünce olarak belirtildiği, adalet değerinin gözetilmesi gereğinin vurgulandığı ve bunun ayrıntılarının somut biçimlerle sınırlandırılmadığı dikkat çekmektedir. ‘Adalet’ kavramının insanlar arası ilişkileri, toplumsal yaşamı, toplumsal ahlak ve hukuku ilgilendiren boyutu insani ve evrensel bir önem taşır ve bu yönüyle açığa çıkarılmak, anlaşılmak konumundadır. Bu bağlamda şu söylenebilir: Dinselliğin üçüncü vurgusu olan ‘adalet’ kavramı, insanlığın ulaştığı ve somut olarak ‘evrensel hukuksal değerler’ ya da ‘evrensel hukuk normları’ dediğimiz değersel kazanımları yansıtmaktadır. Dolayısıyla ‘insanlığın hukuku’ ile ‘dinsel hukuk’ bu noktada çakışmakta ve aynı tarihsel süreci barındırmaktadırlar. ‘Evrensel Hukuksal Değerler’ (GÜRBÜZ: 2013, s. 119 vd.) ya da evrensel hukuk normları, insanlığın, iyiniyetli ve başka bir deyimle ‘Tanrısal ya da dinsel’ adalet özünün ayrıntılarının ortaya konmasına yönelik çabalarıdır.

 

VI- SONUÇ

 

‘Adalet’ kavramı özü itibariyle temel/soyut/ideal/nesnel bir söylem niteliğini ve görünümünü arz eder. Bu soyut ve asli kavramın içeriksel olarak ayrıntılarda belirlenmesi, içinde bulunulan somut toplumsal koşullar doğrultusunda olabilir ancak. Temel hak ve özgürlükler, demokrasi, hukuk devleti, insan hakları, sosyal adalet, eşitlik, özgürlük vb. biçimindeki somut içeriklerden oluşan ‘nesnel ve evrensel hukuk değerleri ve ilkeleri’; insanlığın, iyi niyetle ‘Tanrının adalet dediği şey’in içeriksel ayrıntılarının zaman ve mekân koşulları doğrultusunda ortaya konmasına yönelik uğraşılarının sonuçlarının bütününü yansıtmaktadır gerçekte.

 

Sonuç olarak hukukun özsel niteliğine hukuk bilimi ve felsefesi perspektifinden bakıldığında; hukukun özü itibariyle bir ve aynı olduğu / olması gerektiği, hukukun özünü oluşturan amaçsal/asli/etik temel değerlerin bir ve değişmez olduğu, hukukun özsel yapısının tezahür biçimini ifade eden araçsal/tali/teknik normların ise içinde bulunulan somut zaman-mekân koşulları çerçevesinde oluşum kazandığı hakikatiyle yüz yüze kalmaktayız. Bu hakikat ışığında algılanması ve savunulup yaşantılanması durumunda ancak hukuk kendisinden beklenen anlamda varlık ve işlerlik kazanabilir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

KAYNAKÇA

 

ARAL, Vecdi (1992), İnsan ve Mutlu Yaşam, İstanbul-1992.

ARAL, Vecdi (2014), Beklediğimiz ve Bizden Beklenen ADALET, İstanbul.

GÜRBÜZ, Ahmet  (2013),   Hukuk ve Meşruluk / Meşru Hukukun Temel Unsurları, yenilenmiş ve geliştirilmiş 3.baskı, İstanbul.

HIRSCH,  Ernst (1987),  “İktidar ve Hukuk” (çev. Hayrettin Ökçesiz), b. y. : Hukuk Araştırmaları, C. 2, Sy. 3, İstanbul.

 

İbn Meserre (1999), el-Münteka, Müttakilerin Yolu, İstanbul.

JHERING, R. Von (1964), Hukuk Uğrunda Savaş (çev. Rasih Yeğengil), İstanbul.

 

O’CONNOR, James (1973), The Fiscal Crisis of the State, New York.

 

ÖZBİLGEN, Tarık (1969). Hukukta Meşruiyet Meselesi Üzerine Bir Deneme (Ferdiyetçi Bir Hukuk Anlayışının Müdafası), İstanbul.

 

PLOTİNUS (1996),  Vatana Dönüş (Bulunduğu yayın: Prof. Dr. Erol GÜNGÖR: Tasavvufun Meseleleri, 6. basım, İstanbul.

RUSSEL, Bertrand (1963), The Problems of Philosophy, Oxford University Press, Oxford - New York.

SOYUT VE SOMUT BAĞLAMIYLA ADALET KAVRAMI VE TOPLUMSAL YAŞAM AÇISINDAN ÖNEMİ

 

I-  GİRİŞ

Hukukun norm, toplumsal olgu ve etik değer yani adalet öğelerinden oluştuğu; adalet etik değerinin bu oluşum içerisinde öncelik ve üstünlüğe sahip olduğu gerçeğinde hiç kuşku yoktur. Bu nedenle hukukun varlık bütününde sadece “çıkarlar çatışması”, sadece dışa dönük bir pozitivite ya da sadece ussal bir yapı görenlerin, hukuku “cansız ve ruhsuz bir iskelet, bir mekanizma”^[1] niteliğine sokmuş oldukları söylenebilir. Çünkü hukukun varlık bütününde, bütün varoluşsal gerçekliği ve ideyi bir oluş bütünselliği çerçevesinde algılamak gerekir. Hukuk çok yönlü bir bütünlük olduğundan dolayı, onun taşıdığı amaçlar, “araçsal amaçlar”dan başlayarak “yüksek ve ereksel amaçlar”a doğru uzanan bütünsel bir oluşum görüntüsü sunar. “Araçsal amaçlar”a, doğrudan doğruya insan yaşamından kaynaklanmaları nedeniyle, “deneysel amaçlar” denmesi de olanaklıdır. “Yüksek ve ereksel amaçlar”a gelince, bunlar, deneysel amaçların kendilerine göre uyumlulaştırılıp belirlendiği adalet etik değerini ve onun bir gereği olarak varlık kazanan eşitlik, özgürlük gibi diğer etik değerleri deyimler.

Taşıdıkları amaç açısından hukuk ile insanın toplumsal yaşamının bir özdeşliği yansıttığı söylenebilir. Hukuk, sürekli akış içerisinde olan özdeksel yaşam ile insanlık değerleri arasında yer alan bir ortamdır. Bu ortamda toplumsal yaşam ile insanlık değerleri karşılaşır; tarihsel süreç içerisinde değişen hukuksal içerik ile hukukun sürekli aynı kalan evrensel yönü aynı zaman kesiti içerisinde varlığını duyumsatır.^[2]

Hukuk bir bakıma adalete yönelik bulunan, en son ve nihai amacı adaleti sağlamak olan, idesi ve ideali ‘adalet’ olan, bir toplumsal yaşam sistematiği bütünüdür. Hukukun ideal ya da olması gerekene ilişkin temel öğesi olan ‘adalet’ kavramı ise, bir yandan böylece hukukun nihai amacı ve ereği olmakla, ‘hukuksal bir değer’ olma özelliğindeyken; diğer yandan ise, sübjektif (kişisel) ‘adaletseverlik duygusu’ anlamında, ‘ahlaksal (etik) değerler’ alanına ilişkin bulunmaktadır.^[3]  ‘Adaletseverlik, yardımseverlik, dürüstlük, iyiniyet vb.’ ahlaksal değerlerin en temel özellikleri ise, tüm zaman ve mekân koşullarında tüm insanları kesin olarak bağlayıcı olmalarıdır.^[4]  Hangi zaman ve mekânda, hangi koşulda, hangi özellik ve nitelikte olursa olsun tüm insanlar, ahlaksal değerlerin bağlayıcı buyruklarını bilmek, içselleştirmek ve yaşantılamak sorumluluğundadırlar çünkü.

 

 

 

II- SOYUT VE SOMUT BAĞLAMIYLA ADALET KAVRAMI

Adalet, soyut/formel anlamda, tıpkı Kant’ın kategorik emperatifleri gibi içi boş bir kategoriyi deyimler ve bu anlamda, bütün toplumsal erdemlerin en eskisi olup hiçbir biçimde yeniden tanımlanmaya gereksinme duymaz. Adalet kavramının temelinde yatan düşünce, burada değerli bir şey olarak benimsenen ve bütün insanlarda ortak bir yeti olan evrensel insan gizilgücü’dür. Soyut adalet düşüncesinin insanlık tarihindeki en önemli ve olumlu işlevinin, bireyi ve insan topluluklarını haklı saydıkları şey uğruna savaşım vermeye yöneltmek biçiminde, toplumsal yaşamda büyük bir etkinliğe sahip olması olduğu söylenebilir. Adalet, başlıca hukuk kavramı olarak en önde gelen hukuksal değer; gerçek, iyi, güzel gibi, kendi üzerine temellenmiş olarak, daha yüksek değerlerden çıkmayan genel bir değerdir.

Soyut/formel anlamda, yani içi boş bir kategori olarak adalet kavramı tüm insanlık tarihi boyunca gündemde kalmış olmakla birlikte; formel adaletle somut anlamda adalet arasında bir ilişkinin olduğu, başka bir deyimle, formel adalet düşüncesinin belli uzay-zaman koşullarında içerik kazanması gereği ortadadır. Bu bağlamda, adalet düşüncesinin somut içerikleriyle ilgili olarak yapılan tartışmaların soyut/formel adalet ile somut adalet arasındaki boşluğun giderilmesinde önemli işlevler gördüğü vurgulanmak gerekir. Hukukun son amacı olan adalet, bir değer olarak nesnel bir özellik taşımakla birlikte, somut tarihsellik ve toplumsallık boyutlarında, belirli zaman-mekân bağlamında gerçekleşeceği için, toplumsal yaşam gerçekliğinde sınırlarını bulur ve ayrıntılarının uygulanmasında bir görecelik söz konusu olur.

Adalet düşüncesinin bu iki boyutunun birbirinden ayırt edilerek, aynı zamanda bir bütünsellik içerisinde algılanması çok büyük önem taşımaktadır: Adalet bir erdem olarak zamana ve duruma göre değişen ve hiçbir kural yaratmayan ikircimli bir şey değildir. Tüm olanaklı deneyim nesneleri örnekler olarak işlev görebilirler ve bu bağlamda adalet, içeriği salt anlamda tüm ayrıntılarıyla belirlenmiş bir şey de değildir. Bu durum, yani bir erdem olarak adalet kavramının içeriğinin tüm ayrıntılarıyla belirlenmiş bir olgu olmaması durumu, adalet düşüncesinin bir kuruntu olduğunu tanıtlamaz. Hukukun her yer ve dönemde gerçekleştirmeyi erek edindiği temel amacının varlığı unutulmamalıdır ve bu amaç adalettir. Eğer hukukun her zaman adaleti gerçekleştirmeyi kendisine erek olarak edindiğini söylersek, birçok toplumda çatışan ve belirsiz değer sistemlerini ele almak yerine, evrensel olarak adalet kavramından yola çıkarak hukuka yaklaşabiliriz. Bu çerçevede belli toplumların değer sistemleri, evrensel adaletin belli uzay ve zaman koşulları altında ortaya çıkan görünümleri olarak değerlendirilecektir.^[5]

Hukukta adaletin bulunabilmesi için ve adaletin hukuk eliyle gerçekleştirilebilmesi için, çağın ideallerinin, başka bir deyimle evrensel hukuksal değerlerin formüle edilmesi gerekir. Eğer toplumsal, politik ve hukuksal idealler formüle edilmezse adaletin gerçekleştirilmesi olanaksızlaşır. Bu idealler moral idealler olduğundan, böylece aynı zamanda hukuk etike bağlanmış olmaktadır. Hukuk temel olarak adaleti istemektir; adalet ise, kimsenin adına sanına bakmadan yargılamayı, herkesi aynı ölçüyle ölçmeyi gerektirir. Yasalar adalet istemini bilinçli olarak yadsıyorsa, bu yasaların geçerliği yoktur ve bu durumda hukukçular, bu yasaların hukuksallık özelliğinin bulunmadığını açıklamak yükümlülüğündendirler.^[6] Hukuk, adalete yönelik bir toplumsal yaşam düzeni olmakla; adaleti gerçekleştirmek, düzen kurmak ve toplumsal gereksinimleri karşılamak gibi değişik amaçlara sahip bulunmaktadır. Hukukun bu amaçları aynı yönde olmadıklarından dolayı; aralarında çelişik, tümü hukukun niteliği gereği ve aynı zamanda geçerli olduğu için çatışık ilişkiler söz konusu olabilir. Hukukun işlevleri arasındaki bu çatışkılar hukukun niteliği gereği ortaya çıktığından dolayı, yapılması gereken şey, bu amaçlar arasında bir uyum sağlamak ve adaletin bu amaçlar arasında, hukukun temel amacı adaleti gerçekleştirmek olduğundan, bir üstünlük taşıdığını unutmamaktır. Hukuktan daha geniş bir içeriğe sahip olan adalet kavramı hukukun son amaç ve özünü, özlerinin en yücesini oluşturur ve böylece insan onuruna yaraşır bir hukuk düzeni tüm insanlığın son ereği olarak karşımıza çıkar.

Adalet düşüncesi, kişilerin temel haklarının korunması ve somut koşullarda gereklerinin, sürekli bir biçimde ülkeler ve dünya düzeyinde gerçekleştirilmesi istemi olarak ifade edilebilir.  Bu belirleme ışığı altında, adalet, bir üst ilke olarak karşımıza çıkmakta; toplumsal ve politik ilişkilerin düzenlenmesini belirleyen ilkeleri, her tarihsel zaman dilimi içerisindeki somut koşullara insan hakları düşüncesi ışığında bakarak türetmeyi istemektedir. Böylece adalet, insan haklarının ülkeler ve dünya düzeyinde korunmasını gerektirmektedir. Bunun nedeni, insan haklarının kişilerin insancıl yaşam olanaklarının gerçekleştirilebilirliğinin genel koşullarını dile getiriyor olmasıdır.^[7]

İnsan hakları, herkesin salt insan olarak sahip olduğu haklar olup, tarihsel ve kültürel özgüllükle bağdaşan bir temelde evrenseldirler. İnsan doğasının kültürel bakımdan çeşitliliği, insan haklarında kültüre göre önemli değişmelere izin verdiği gibi, bunu gerekli de kılar. Ne var ki bütün haklar sadece kültürel olarak belirlenmiş toplumsal kurallara dayansaydı, kişinin salt insan olduğu için sahip olduğu hiçbir hak var olamazdı. İnsan hakları tekil olarak “özünde tartışılabilir kavramlar”a benzerler; bu kavramların anlamına ilişkin sağlam ama oldukça genel bir uzlaşı var olmakla birlikte, yorumlanmaları açısından aynı ölçüde önemli ve çözümsüz bir anlaşmazlık söz konusudur. Bu gibi durumlarda kültür, yorumların seçilmesi için tutarlı ve savunulabilir bir oluşum işlevini görür. Ne var ki farklılıkların benimsenebilir ölçeği güçlü sınırlamalara da bağlı kılınmalıdır.  Bütün bu açıklamalar, sonuç olarak, bizi kültürel rölativizm ile insan hakları arasında bir seçim yapmak durumunda olmadığımız gerçeğine götürmektedir. Belirli bazı insan haklarının biçim ve yorumunda kültürlere bağlı olarak bir takım sınırlı değişikliklere hak vermek gerekli olabilse de, insan haklarının temeldeki ahlaksal evrenselliği vurgulanmalıdır.^[8]

Adaletin, nedensellik bağıntısı doğrultusunda, bir doğa olayındaki gibi doğal bir zorunlulukla gerçekleşmesi söz konusu olamaz. Dolayısıyla, adalete, doğada belli koşullar içerisinde zorunluluk sonucu gerçekleşen bir olaya güvenildiği gibi güvenilmesi de olanaklı değildir. Bütün bu nedenlerle, adaletin gerçekleştirilmeyi insanlardan beklediği anlaşılabilir. Dolayısıyla bu bağlamda adalet ilkesinin daha somut, açık ve benzer yardımcı ilkelerle açıklığa kavuşturulması, desteklenmesi gereği ortaya çıkmaktadır. Hukuk felsefesinin en önemli özelliği, adalet düşüncesi ışığı altında hukuku değerlendiren bir bilim olması; adalet kavramının nitelik, içerik ve kapsamını, adalete uygun davranışın ne olduğunu sağlıklı bir biçimde araştırma ödevinde olmasıdır.

Adalet öncelikle soyut/formel bir düşüncedir ve bu nedenle uygulanabilmesi, toplum içindeki somut ilişkileri düzenlemek amacıyla hukuk normları niteliğine kavuşabilmesi için bir içerik kazanması gereklidir. Adalete bir içerik kazandırıp uygulanmasını sağlamak yolunda saptanan ilkeler yeterli bir biçimde belirlenmiş olmadığından ve adalete somut bir içerik kazandırmak tamamlayıcı diğer ölçü ve ilkelerin bulunmasını gerektirdiğinden dolayı, bu yolda yapılacak çalışmalar ve düşünceler önem ve ivedilik taşımaktadır. İnsanlık tarihi boyunca ilgilenilip uğraşılan bu çerçevedeki düşünceleri veri almak bu yöndeki çabaların olumlu sonuçlar doğurmasına ivme kazandırabilir. Adaletin genel anlamının, toplumsal organizasyonun avantajları ve dezavantajlarının ahlaksal ölçüler çerçevesinde doğru bir biçimde dağıtılması ya da, hak edilenin ne olduğu sorusunu içermekle birlikte, “herkese hak ettiğinin verilmesi” olduğu söylenebilir.

Hukuk felsefesi tarihinde özellikle Aristo’nun evrensel ve insandan bağımsız bir “doğal adalet” katkısıyla gündeme gelen soyut adalet düşüncesi, öte yandan, günümüz dünyasında “toplumsal adalet” olarak ta somutlaşmakta ve bu bağlamıyla giderek evrensel hukuksal değerlerin bir öğesini oluşturmaktadır. Toplumsal adalet düşüncesini açıkça hiçe sayan bir hukuk düzeninin meşruluğundan söz etmek olanaksızdır; böylece toplumsal adalet düşüncesinin, diğer evrensel hukuksal değerlerle birlikte bir meşruluk ölçütü konumunda olduğu vurgulanmalıdır. Bir toplum içerisinde belirli bir sınıf ya da grubun, diğerlerinin aleyhine sermaye biriktirmeye çalışmasına yardımcı olmak üzere zor aygıtlarını açıkça seferber eden bir hukuk düzeni ya da siyasal erkin, meşruluğunu yitirdiği söylenebilir.^[9] Toplumsal adalet kavramının tarihçesi ve yerleşmesi insan hakları, demokrasi gibi diğer evrensel hukuksal değerlerin somut içeriksel öğelerinin gelişimiyle ilintili olup, bunların yerleşmesiyle paralellik oluşturmaktadır.

Genel olarak adalet yaşantılaması “us” ve “kişinin kendini başkasının yerine koyması” öğelerinin birlikteliklerinden oluşur. Bunlardan sadece birinin alınıp diğerinin yadsınması eksik ve yanlış bir tavır olur. Toplumsal adalet düşüncesinin temel kaynağı özellikle “kişinin kendini başkasının yerine koyması” durumudur. Bireylerin, toplulukların ve siyasal erklerin bu düşünceden etkilenmelerini sağlayacak yetkinlikte bir kültürel ortamın oluşturulması, toplumsal adalet düşüncesinin hem bireysel ve hem de toplumsal bağlamda yerleşmesine ivme katacaktır. Toplumsal adalet ilkesine ilişkin temel öneme sahip nokta da burada yatmaktadır. Bunun dışında, yani diğer evrensel hukuksal değerlerin içeriksel öğelerinde de özdeş olarak geçerli olmak üzere, toplumsal adalet ilkesinin içeriğinin ayrıntılarıyla oluşması ve biçimlenmesi, doğal olarak, somut uzay ve zaman koşullarıyla ilgili olup süreçsel bir gelişmeyi içerir. Günümüz açısından bakıldığında toplumsal adalet düşüncesinin, en azından sözsel ve teorik bağlamdaki genel uzlaşı ölçü alınarak ve soyut anlamıyla sınırlı da olsa, evrensel bir hukuksal değer olmak durumunda olduğundan söz edilebilir.

 

 

 

III-  MEŞRULUĞUN KRİTERİ VE HUKUKUN BAĞLAYICILIĞININ TEMELİ OLARAK ADALET KAVRAMI

 

Meşru yani evrensel ve nesnel olarak savunulabilir bir hukuk anlayışının en temel ve belirleyici öğesi ‘adalet’ kavramıdır. Soyut adalet düşüncesi etik bir değer olarak nesnel ve salt bağlayıcı olma özelliğine sahipken; bu soyut adalet değerinin içeriğinin oluşması ve ayrıntılarının belirlenmesi, belli uzay ve zaman koşullarıyla ilintilidir. Böylece soyut adalet düşüncesi nesnel, yani somut koşullara bağlı değilken; adaletin içeriği somut koşullarla ilişkilidir. Başka bir deyimle, somut uzay ve zaman koşulları ya da toplumsal koşullar; nesnel, salt bağlayıcı ve soyut olan adalet değerinin içeriğinin bulgulanmasında, algılanmasında ve yaşantılanmasında belirleyici olma anlamında büyük bir öneme sahiptir. Bütün bunlardan sonra, “evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin” soyut adalet düşüncesinin içeriğini oluşturdukları; bu evrensel hukuk değerleri ve ilkelerinin, bir yandan nesnel ve soyut etik değerlere dayanmakla aynı zamanda kendilerinin de nesnel ve soyut bir boyutlarının bulunduğu, diğer yandan ise, bunların somut içeriksel öğelerinin ayrıntılarının oluşması açısından somut koşullara bağlı oldukları söylenebilir.

Diğer yandan tartışılması gereken önemli bir sorun, hukuk felsefesi tarihi boyunca, ahlaksallıkla hukuksallık ya da başka bir deyimle meşruluk arasında kesin çizgilerle belirlenmiş bir ayrımın niçin gündeme gelmiş olmasıdır. Gerçekten de ahlak ile hukuk arasında bir ayrım bulunduğu; ahlaksallığın iç yaşamla oysa hukuksallığın dış davranışlarla ilgili olduğu, hukuk felsefesi tarihinde hep işlenmiş ve bu nedenle ahlaksallığa hukuksallıktan daha çok önem verilmiştir. Oysa bu ayrımı sıradan bir zıtlığa dönüştürmektense, etik ve hukuksal sorunların daha geçerli bir karşılaştırmasının yapılması daha yararlı olabilir. İçsel olarak ahlaksallık ve dışsal olarak hukuksallık arasında olduğu söylenen zıtlığın vurgulanmasında önemli bir tehlike vardır: Hukuku etik temelinden ayırmak ve onu salt dışsal ve dayatılmış bir buyruk olarak sunmak, hukukun bağlayıcılığının temeli ile ilgili güçlü sorunlar yaratır. Oysa hukuk etikle temellendirildiğinde, bu, aynı zamanda özgürlüğün algılanmasını içerecektir.^[10]

Ahlaksallıkla hukuksallık arasındaki ilişkiyle ilgili olarak kesin bir biçimde denebilir ki, her ikisi de özdeş köke bağlıdır; her ikisi de insan istencinin değerlendirilmesi ve yargılanması ile ilgilidir. Dolayısıyla bunlardan hiçbirisi tek başına kendi yazgısını tam bir yetkinlikte belirleme olanağına sahip değildir. Bu gerçek daha binlerce yıl öncesinden Sokrates vb. düşünürlerce vurgulanmış; moral standartların hukukun ve politikanın nesnel özelliklerini oluşturduğu; dahası, etikin hukuk ve politika ile özdeş olduğu belirtilmişti. Bunların, yani etik ve hukukun birleşmesiyle temel ve evrensel kavram birliğini kurmayı önemle başarabiliriz. Günümüzde önemi gittikçe artan hukuksal antropolojinin kültürel farklılıkların ötesine geçerek, hukuk alanında insanlığın ortaklaşa paylaştığı değerlerin neler olduğunun araştırılmasına yöneldiğinin anımsatılması yararlı olacaktır. Adaletli bir hukuk kuramı tam olarak anlaşılabilmek için etiksel doktrine gereksinim duyar; özellikle her ikisinin de adaletsizliğe karşı savaşımda başarılı olabilmesi için birleşmek durumunda oldukları önemle vurgulanmalıdır. Özellikle hukukun bağlayıcılığının temeli sorunu ile ilgili olarak denebilir ki, hukukun konmasında olduğu gibi, ona uyulmasında da “sevgi” olmalıdır.^[11] Son yıllarda “Hukuksal Moralcilik (Legal Moralism)” denebilecek görüşün yaygınlaşması gerçeği de bizi bu noktaya götürmektedir. Toplumun özünü yansıtan normatif yapı, etik değerleri ve ayrışan-özelleşen ayrıntılı normları içerir. Söz konusu bu öğelerin meşru ve anlamlı sayılabilmesi için, kültürel referanslara, daha doğru bir deyimle evrensel ahlaksal ve hukuksal değerlere gereksinimleri vardır, yani onlara dayanmış olmaları gerekir.

Hukukun bağlayıcılığının temeli sorununa, iki açıdan; olgusal açıdan ve gereksel açıdan bakılabilir. Diğer bir anlatımla, eylemsel olarak belli zaman ve yer koşullarında, belli toplumlarda, o toplumu oluşturan bireylerin yürürlükte bulunan hukuka niçin uydukları sorusu sorularak varolan gerçeklik incelenebilir ve bu bağlamda, sözgelimi, bu koşullardaki toplum bireylerinin “yaptırım”, “düzenin sağlanması” vb. gibi nedenlerle hukuka uydukları belirlenebilir. Diğer yandan aynı sağlanması” vb. gibi nedenlerle hukuka uydukları belirlenebilir. Diğer yandan aynı sorun yani hukukun bağlayıcılığının temelinin ne olduğu sorunu, “olması gereken” açısından; hukuktan beklenen işlev ve bu işlevin gerçekleşmesinin sağlanması açısından, bireylerin hangi nedenlerle hukuka uymaları gerektiği açısından ele alınabilir. Bu noktada olgusal olanla yani eylemsel olarak var olan gerçekliklerle, gereksellik yani savunulan kuramlar arasında karşılıklı bir etkileşimin olduğu unutulmamakla birlikte, toplumsal-insani yaşam biçiminin belirlenmesinde, kuramın, "olması gereken" düşüncesinin etkin bir yeri bulunduğu vurgulanmalıdır.

Hiç kuşkusuz evrensel geçerliliğe sahip ahlaksal ilkelere inanç olmaksızın hukuk normlarının bağlayıcılığının temeli açıklanamaz.^[12]  Hukukun amacı araştırılırken, ahlak normu ile hukuk normu arasındaki ilintinin ortaya çıkarılması gerekir. Bu, özgürlük düşüncesine aykırı değildir; çünkü burada sözü edilen ahlak ilkesi, yabancı bir yetke tarafından ve politik artdüşüncelerle beslenmiş bir zorbalık durumu olmayıp, insan kişiliğinde olması gereken ve insanı ahlaksal etkinliklere iten insancıl duyguların bir sembolüdür. Hukukun tek başına buyruksal ya da olgusal alanla özleştirilemeyeceği, vurgulanması gereken önemli bir noktadır. Bu nedenle hukukun, insanların adaleti ahlaksal bir değer olarak benimseyen genel eğilimi doğrultusunda, etik değerleri gerçekleştirmek durumunda olduğu belirtilmelidir. Bu durumda yasakoyucunun temel ödevi, kendi istenci dışında bir nesnelliği bulunacak evrensel hukuksal değerleri saptayarak kuralları oluşturmaktır. Hukukun etikin bir parçası ya da kolu olduğu; hukuk kurallarının sadece ahlak kurallarının bir deyimlenmesini oluşturduğu; ahlak kuralları ödev yükleyici bir niteliğe sahip olduklarından dolayı, bir kuralın aynı zamanda ahlak kuralı olmadıkça geçerli bir hukuk kuralı niteliğine sahip olamayacağı söylenebilir.

Bu noktada belirtilmelidir ki etik değerlerin iki önemli özelliği vardır ve bu iki özellik bir arada etik temellendirme için bir mantık geliştirmeye yeterlidir.^[13] Birinci özellik “evrenselleştirilebilirlik” denilen özelliktir ve bir olaya ilişkin olarak verilen ahlak yargısının, bu olaya tam olarak benzeyen başka bütün olaylar için de verilmesi gerektiğini deyimler. Temel ahlaksal ilkeler, doğaları gereği evrenseldirler; ahlaksal ilkelerimiz, yalnızca bizim için söz konusu değildir. Bunun gibi, doğal haklar ve insan hakları kuramları da elbette doğaları gereği evrenseldirler. İkinci özellik ise “bağlayıcılık” özelliğidir:  Etik değerlerin önemli bir özelliği salt bir istemi dile getirip, insandan buyurucu bir biçimde gerçekleşmeyi beklemesidir. Bu ise, temel özellik taşıyan ahlaksal yargılarımızın eylem ve davranışlarımız üzerinde etkiye sahip olduğunu; sözü edilen bu ahlak yargılarına inanıyorsak, elimizden geldiğince onlara uygun davranmamız gerektiğini deyimler. Çünkü belirli bir eylem ya da olaya ilişkin verdiğimiz ahlaksal yargılar, sadece o eylem ya da olayla sınırlı olmayıp, o konuya benzer konulardaki genel ve gizil yargılarımızın somutlaşmış biçimidir. Bu iki biçimsel özellik, etik temellendirmeye yardımcı olacak bir mantık geliştirmeye kendi içinde yeterli olmaktadır.

 

IV-  ADALET KAVRAMINA DEĞGİN İSLAMİ/DİNSEL VURGU

İslam dininin temel kaynağı olan Kuran-ı Kerim’de dinin üç temel vurgusu/ilkesi olarak inanç/inanma, anma/ibadet ve adalet değerleri açık ve net olarak sunulmaktadır. Bu bağlamda diğer temel vurgular için de geçerli olduğu gibi, dinselliğin temelini yansıtan ‘adalet’ kavramının Kuran-ı Kerim ve peygamberin uygulamalarında yalnızca temel öz ve espri olarak yer almış olduğunu; yalnızca, adalet değerinin gözetilmesi gerektiğinin vurgulandığını ve adalet değerinin, ayrıntıları itibariyle somut biçimlerle sınırlandırılmadığını yani içinde bulunulan somut zaman-mekân koşullarının belirleyiciliğine aralanmış bir kavrayış yaklaşımının sergilendiğini görmekteyiz.

Kanımızca dinselliğin üçüncü vurgusu olan ‘adalet’ kavramı, insanlığın ulaştığı ve somut olarak ‘evrensel hukuksal değerler’ ya da ‘evrensel hukuk normları’ dediğimiz değersel kazanımları yansıtmaktadır aynı zamanda. Dolayısıyla ‘insanlığın hukuku’ ile ‘dinsel hukuk’ bu noktada çakışmakta ve aynı tarihsel süreci barındırmaktadırlar.

İslam dininin temel kaynağı olan Kur’an-ı Kerim’e anlamsal vurgu/bütünsellik açısından bakıldığında, bireysel ve toplumsal yaşam bağlamında adaletseverlik, yardımseverlik, dürüstlük, sevgi, saygı, iyiniyet, tevazu, haksızlık yapmamak, zulmetmemek vb. gibi temel etik ve hukuksal değerlerin bir temel anlayış/yaklaşım ruhu olarak vurgulandığı ve içinde bulunulan somut koşullar/sorunların bu temel anlayış/yaklaşım kriter alınarak çözümlenmesi gerektiğinin önerilmekte / ifade edilmekte olduğu anlaşılacaktır.  Diğer yandan yine Kur’an-ı Kerim’e anlamsal vurgu/bütünsellik açısından bakıldığında, tüm bu etik (bireysel) ve hukuksal (toplumsal) değerlerin akıl ve bilgi doğrultusunda bilinip kavranması ve pratize edilmesi gerektiğinin önemle vurgulanıp ifade edildiği görülmektedir. Bu belirttiğimiz hususun en önemli kanıtı/göstergesi, Kur’an-ı Kerim’de nicelik olarak ta en çok tekrar edilen ve “bilmek, tefekkür etmek, akletmek, görmek, duymak, kavramak, düşünmek, ders çıkarmak” gibi benzer kavram ve ifadelerle yinelenen temel vurgunun akıl ve bilime ilişkin temel vurgu olması hususudur. Dolayısıyla son tahlilde bireysel ve toplumsal yaşamın değerli kılınmasının biricik yolunun, etik ve hukuksal temel değerleri bilim ışığında kavramak ve uygulamaktan başka hiçbir yol olamayacağı, Kur’an-ı Kerim’e anlamsal vurgu/bütünsellik açısından bakıldığında açıkça anlaşılmaktadır kanaatimizce.

 

 

V-  TOPLUMSAL YAŞAM AÇISINDAN ADALET KAVRAMININ ÖNEMİ

 

İnsancıl yaşamın anlam ve değer kazanabilmesi, bir açıdan, insanın, kendisiyle barışık olması ve başkalarına saygı göstermesiyle olanaklıdır; bu nitelikler ise, insanın kendisinde taşıdığı evrensel karakterin bilincine varmakla ancak elde edilebilir. İnsan varlığının temeli ahlaksal bilinçtir. Ahlaksal değerler varlığımızın temelinde bulunduğundan; ahlaksal yaşam, ahlaksal bilince vararak, deneyimden kazanılanla insanın kendisinden gelenin dengeli bir biçimde aksiyonda bütünleşmelerinden oluşur. Sorumluluk, değere yönelmek, evrene katkıda bulunmak, yaratmak, yenilemek gibi özellikler insanın en önemli ve birincil özelliklerindendir. Güdü ve dürtülerin nedensel etkisini, akıl aracılığıyla değer amacına yöneltmekle insan kendi özüne doğru bir atılım gerçekleştirmiş olur. Yeni davranış olanakları yaratarak değerleri algılayıp yaşantılama çabasından, uygarlığa katkı sağlama potansiyeli doğar. İnsanın somut beni, ancak kendisini aşan değerlerle olan ilişkisi çerçevesinde var olmaktadır. Çağdaş filozofik düşünce, insanı, hiçbir zaman tüketilemeyen, sayıya gelmeyen, salt anlamda kavranması olanaksız olan, aynı zamanda soyut kavramlarla da deyimlenemeyen; ancak içten yaşanabilen, duyulabilen; dolayısıyla, değerlere doğru açılması gereken, oluş halinde somut ve çapraşık bir bütün olarak betimler.

Evrensel değerlerin toplumsal bağlamda yaşantılanması anlamında kültür, insanların yaşam sorununa topluca verdikleri bütüncül ve tümüyle varoluşsal bir yanıttır. Bu nedenle kültür, aynı zamanda yaşamın kaçınılmaz gereği ve insan yaşantısının temel bileşeni olan bir boyuttur; kültürün var olmadığı bir yaşam eksik, bozguna uğramış bir yaşamdır. Kültür olgusunun getirdiği yüksek insani değerlere uygun davranış biçimi, aynı zamanda toplumsal ahlakı gerçekleştirmektedir. Bunun temelinde sübjektif bir bireysellik değil, “insanlık”, tüm insanların ortaklaşa duyumsadığı genel duygu vardır ve bu yolla ortaklaşa değerler yaratılabilir. İnsanlık yalın bir biyolojik düzene karşı kültürel bir üstünlük sağlayan biricik varlıktır. Dolayısıyla, toplumsal ahlakın büyük bir değere sahip olduğu kuşkusuzdur. Toplumsal ahlaka ilişkin kültürel öğeler, belli bir toplumun moralitesi ile uyumlu olarak öğrenilen erdemler olsa da evrensel erdemlerdir. Hobbes gibi, düşünsel bir deney içinde bu erdemlerin bir an olmadığını düşündüğümüzde, yeryüzünde toplumsal ve bireysel yaşamın ne duruma düşeceğini tahmin edebiliriz.

Dolayısıyla değerlerin taşıdığı önemin yadsınması olanaksızdır. İnsanlık toplumunun varlık ve gelişmesi tinsel değerlerin varlık ve benimsenmesine ve onlara içerik kazandırılmasına bağlıdır; çağımızda yeni düzen arama çabalarının acımasız bir biçimde kanlı ve yıkıcı oluşunun nedenini de burada aramak gerekir. Geçmişte ve bugün her yerde ayrıksız bir “doğru-yanlış”, “iyi-kötü”, “güzel-çirkin” ayrımının yapıldığını; dünyanın neresine gidersek gidelim, buralarda, değişik görüşte olmakla birlikte yine de bu kavramlar üzerinde anlaşabileceğimizi görürüz. Bu ölçüler, aynı zamanda genel olarak insan doğası çerçevesinde insanların özgür koşullarda benimseyecekleri genel ölçüler olmaları nedeniyle insansal, dolayısıyla evrenseldirler. Bunun dışında ancak ayrıksı ya da uç aykırılıklar söz konusu olabilir. Dolayısıyla bu seçim ve tutum, insansal ve evrensel bir görünüm sunmaktadır. Bu ölçüler üzerinde yaygın bir uzlaşı olanağının nedeni, us ve anlamdan oluşmak üzere insanın tinsel bir yapıya sahip oluşu ve aynı zamanda bu durumun tüm insanlarda özdeş oluşudur. Bütün bunlardan, nesnel değerlerin var olduğu, değerlerin gerçekleştirilmesini deyimleyen ulusal ve uluslararası kültürün de ancak onlar aracılığıyla varlık olanağına sahip olduğu anlaşılmaktadır.

Temel ahlak ilkelerinin özsel olarak bütün toplumlarda hep bulunması, bize, bir yandan doğru buyrukların bilinmesi ve deyimlenmesi konusunda yardımcı olabilir nitelikteyken; diğer yandan, bunu belirlemenin bize bir hoşgörü düşüncesi kazandırması söz konusu olacaktır. Bir etik ilkenin doğruluğu hangi etik dilde deyimlenmiş olursa olsun değişmezdir.

 

 

VI- SONUÇ

 

‘Adalet’ kavramı özü itibariyle temel/soyut/ideal/nesnel bir söylem niteliğini ve görünümünü arz eder. Bu soyut ve asli kavramın içeriksel olarak ayrıntılarda belirlenmesi, içinde bulunulan somut toplumsal koşullar doğrultusunda olabilir ancak. Temel hak ve özgürlükler, demokrasi, hukuk devleti, insan hakları, sosyal adalet, eşitlik, özgürlük vb. biçimindeki somut içeriklerden oluşan ‘nesnel ve evrensel hukuk değerleri ve ilkeleri’, insanlığın iyi niyetle ‘adalet’ kavramının içeriksel ayrıntılarının zaman ve mekân koşulları doğrultusunda ortaya konmasına yönelik uğraşılarının sonuçlarının bütününü yansıtmaktadır gerçekte.

Hukukun temel amacı ve gerçek işlevi, yeryüzünde tüm insanların birbirleriyle ve bir arada insanca yaşayabilmelerini olanaklı kılan bir düzenin oluşturulmasını sağlamaktır. Bu günkü insanlık, düzene ve güvenliğe olduğu kadar adalet vb. evrensel hukuksal değerlere de gereksinme duymaktadır; bunun da ötesinde, insanlık değerlerini yeniden öğrenmek, onlara yeniden inanmak zorundadır.

İyi ya da kötü, var olan tek etik özne insanlardır; insanların ortaya çıkışıyla etik’in ortaya çıkışı eşzamanlıdır. Yalnızca insanlar kendi davranışlarını, benimsenmiş haklar ve ödevler, us aracılığıyla doğrulanan etik sorumluluklar temelinde kurulan ilişkilerde oluştururlar. Etik’in önemini çarpıcı bir dille vurgulayan Albert Camus’un deyimiyle, hiçbir şeye inanılmıyorsa, hiçbir şeyin anlamı yoksa, hiçbir “değer”e evet diyemiyorsak, her şey olanaklıdır, her şey önemsizdir; ne evet kalır ne hayır.^[14]

Günümüzün gerçek hukukçu ve aydını, hiçbir dünya görüşünün kör ve katı bir sözcüsü olma durumuna düşmeden; insanın tinsel boyutundan kaynaklanan adalet ve diğer yüksek etik değerlerin buyruğunda olmalıdır. Belirli bir uzay ve zaman ortamı içerisinde, her somut yaşam durumunda adalet ilkesi doğrultusunda özgürce değerlendirmeler yapmak gerekir. Bu bağlamda yapılacak çalışmalar ve gösterilecek çabalar, soyut ve formel adalet ilkesinin somutlaştırılmasında ve içeriğinin oluşturulmasında önemli katkılar sağlayacaktır.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

KAYNAKÇA

 

ARAL, Vecdi:  İnsan ve Mutlu Yaşam, İstanbul,1992.

CAMUS, Albert: Başkaldıran İnsan (çev. Tahsin Yücel), 3. Baskı, Ankara, 1990.

ÇAĞIL, Orhan Münir : Hukuk Başlangıcı Dersleri (Birinci Kitap), Genişletilmiş İkinci Baskı, İstanbul, 1963.

DONNELLY, Jack: Teoride ve Uygulamada Evrensen İnsan Hakları (çev. Mustafa Erdoğan/Levent Korkut), Ankara, 1995.

GÜRBÜZ, Ahmet  (2013):   Hukuk ve Meşruluk / Meşru Hukukun Temel Unsurları, yenilenmiş ve geliştirilmiş 3.baskı, İstanbul.

İbn Meserre: el-Münteka, Müttakilerin Yolu, İstanbul,1999.

KAUFMANN, Arthur: “Hukuk Felsefesi, Hukuk Kavramı, Hukuk Dogmatiği” (çev.            Hayrettin Ökçesiz), HFSA, 1. Kitap, İstanbul 1993, s.7-26.

KUÇURADI, Ionna: “Adalet Kavramı”, b.y.: (ed. Adnan Güriz) Adalet Kavramı, Ankara, 1994, s.27-33.

LLOYD, Dennis: The Idea of Law, Penguin Books, Baltimore-Maryland, 1964.

MAGEE, Bryan: Yeni Düşün Adamları (hazırlayan: Mete Tunçay), Ankara, 1985.

O’CONNOR, James: The Fiscal Crisis of the State, New York, 1973.

ÖZBİLGEN, Tarık:  Hukukta Meşruiyet Meselesi Üzerine Bir Deneme (Ferdiyetçi Bir Hukuk Anlayışının Müdafası), İstanbul, 1969.

PLOTİNUS:  Vatana Dönüş (Bulunduğu yayın: Prof. Dr. Erol GÜNGÖR: Tasavvufun Meseleleri, 6. basım, İstanbul, 1996.

RADBRUCH, Gustav: “Beş Dakika Hukuk Felsefesi” (çev. Hayrettin Ökçesiz), b.y.:HFSA,

   2. Kitap, İstanbul, 1995, s.7-8.

RUSSEL, Bertrand: The Problems of Philosophy, Oxford University Press, Oxford - New York, 1963.

STAMMLER, Rudolf: The Theory of Justice (çev. Isaac Husik), Rothman Reprints, inc.  New York, 1969.

 

UTILITARIANISM (İNGİLİZ YARARCILIĞI) VE BATIDAKİ SOSYO-POLİTİK ETKİLERİ

 

 

GİRİŞ

Kanımızca günümüz Batı siyasetinin temelini oluşturan, özelde "İngiliz Yararcı (Faydacı) Okulu" genelde ise "Yarar­cılık (Faydacılık)  Teorisi / Utilitarianism" denilen ahlaksal, siyasal ve hukuksal düşünce biçiminin, ahlak ve hukukun özü, kaynağı ve temel ereği­nin ne olduğuna ilişkin yaklaşımlarının kavranması, irdelenmesi ve değerlendirilmesi büyük önem taşımaktadır.

Yararcılık (Faydacılık) Teorisi / Utilitarianism, temel olarak İngiliz düşünürlerince sistemli bir biçimde ortaya konup savunulmuş olmakla birlikte, Eski Yunan düşünürlerinden Aristippus ve Epikür'ün hazcı (hedonist) ve yararcı (utilitarian) bazı düşüncelerine dayandırılmak­tadır. Bununla birlikte bu düşünce biçimi, İngiliz düşünürlerince açık bir biçimde ortaya konarak sistematize edilmiş ve olgunlaştırılmış olduğundan dolayı, İngiliz düşüncesinin özelde Batı, genelde dünya düşünce biçimi ve yaşamına bir eklentisi/katkısı olarak nitelendirilebilir.

Bilgi teorisi konusunda, Onyedinci ve Onsekizinci yüzyıllar İngiliz deneyci (ampirist) düşüncesi Yararcı Okulun düşüncelerine esin kay­nağı olmuştur.^[1] İngiliz felsefesi Avrupa felsefesinden oldukça farklı bir yol izlemiştir. Bunun nedeni, deneyciliğin (ampirizm) İngiliz karakterinin temelini oluşturmasıdır.  Karakterleri doğrultusunda, sadece gözlem ve deneye dayanmayı ilke edinen İngiliz düşünürler, bunu, hem bilgi te­orisi alanında ve hem de apriori (mutlak geçerli) ilkeleri yadsımak biçiminde, ahlâk alanında benimsemişlerdir. Doğa bilimleri konusundaki deneyci ve duyumcu bilgi edinme yöntemini ahlâk ve hukuk alanına aktarmaya çabalayan yararcılar, gözlem yoluyla, tüm insanların, yaşamlarında hazza ulaşmaya çabaladıklarının görülebildiğini, dolayısıyla, bu du­rumun aynı zamanda bir ahlâksal ve hukuksal değer olması gerektiği­ni savunarak temel düşüncelerini biçimlendirmişlerdir. Yararcı kuram, bütün zaman ve mekânlardaki tüm ah­laksal, siyasal ve hukuksal ilkelerin temelinde haz-yarar etkenlerini görmekte­ ve bunu aynı zamanda kendisi için bir ‘olması gereken’ ideal olarak savunmaktadır.

 

I. YARARCILIK TEORİSİNİN FELSEFİ DAYANAKLARI

 

Yararcılık kuramı, temelini, Antikçağda geliştirilip yaygınlaştırılmış olan bazı “hazcı”, “mutlulukçu” ve “yararcı” denilebilecek düşünce biçimlerine dayandırmaya çalışır. Hazcı yaklaşıma göre, bir eylem, ancak öncelikle bedensel anlamda ol­mak üzere haz getiren ya da bunu amaçlayan bir eylem olma duru­munda değerlidir. Bu kaba anlamdaki hazcılık Antikçağ filozoflarından Aristippus tarafından savunulmuş olmasına karşılık, hazcılığın daha inceltilmiş bir biçimi yine Antikçağ filozoflarından kendine özgü düşünceleriyle bilinen Epikür tarafından dile getirilmiştir. Burada artık insan eylem ve davranışlarının amacı, sadece bedensel hazza yönelmekten çok, en az acıyla yaşamayı sağlayacak sürekli bir denge ve hoşnutluk durumunun elde edilmesi­dir. Antikçağda geliştirilip yaygınlaştırılan bu düşünceler, modern ya­rarcılık kuramına büyük ölçüde esin kaynağı oluşturmuş ve onun sistematize edilmesinde büyük oranda etkili olmuştur. Yararcı kuram, bütün zaman ve mekânlardaki tüm ah­laksal, siyasal ve hukuksal ilkelerin temelinde haz-yarar etkenlerini görmekte­ ve bunu aynı zamanda kendisi için bir ‘olması gereken’ ideal olarak görmekte ve savunmaktadır.

Yararcı teoriye göre, tüm insanlar, kendi haz ve mutluluklarına ulaşmak için çabalarlar. Ancak, yararcı düşüncenin asıl temsilcisi olan Jeremy Bentham, toplumsal yararcılığın ilk formüllerini ve toplu­mun genel esenliğini en yüksek ahlaksal ilke olarak nitelendiren Hutcheson (1694-1747)'dan aldığı "en büyük sayıdaki insanın en büyük mutluluğu" ilkesini öne çıkararak, yararcılığın bireyci ve egoist bir ku­ram olmadığını izah etmek için çaba gösterecektir.

Hobbes'un yararcılığı, diğer yararcı düşünürlerden farklı olarak çok daha bireyci ve bencil bir hazcılığa dayanmaktadır. Yararcı düşünürle­rin büyük çoğunluğu, "bir kimsenin hazzının diğer kimselerin hazzı kadar iyi olacağını" söylemelerine karşılık; Hobbes'un sisteminde, bir kimsenin, kendi haz ve mutluluğu dışındaki hiç bir haz ve mutluluğu iyi/haklı/doğru olarak kabul etmesi söz konusu değildir. İnsan eylem ve davranışları için en yüce sonuç olan "en büyük sayıdaki insanın en büyük mutluluğu" ilkesinin, Hob­bes'un yanında hiçbir kıymeti ve anlamı yoktur.^[2]

Teolojik yararcıların oluşturduğu akım, yararcılığı dinsel açıklama­lara dayandırmaya çalışmış olmakla birlikte, daha sonra gelen ve bu­nunla ünlenen Jeremy Bentham'ın yararlanabileceği düşünsel bir orta­mın sağlanmasına yol açmıştır. Bu bağlamda Bacon, Locke ve özel­likle David Hume, yararcı bazı görüşler ileri sürerek Bentham üzerin­de etki yaratmışlardır. Diğer yandan, Fransız düşünür Helvetius ve İtal­yan düşünür Beccaria da, yararcılık konusunda sistemli teori kur­mayı başaramamakla birlikte, İngiliz yararcılığının gelişmesinde çok önemli rol oynamışlardır. Alman hukukçu Jhering, de; felsefesi, gerek esinlendiği kaynaklar ve gerekse dayandığı ilkeler açısından İngiliz ya­rarcılığından ayrı olmakla birlikte, toplumsal anlamda bir yararcılığın savunucusu olarak nitelendirilebilir.

 

II. YARARCILIK TEORİSİNİN ANA ARGÜMANLAR

 

 "Doğa, insanoğluna iki egemen temel kural koymuştur; elem ve haz. Ne yapmamız gerektiğini ve ileride ne yapacağımızı bu iki temel kural belirler. Bunlar yaptığımız her şeyde, söylediğimiz her sözde, tüm dü­şüncelerimizde bizi yönlendirirler, bize egemendirler... Bir kimse bun­ların hükümranlığını yadsımak, bunlardan vazgeçmek savından bu­lunabilir ancak gerçekte bu kişi, her zaman için onların etkisi altında­dır, bunlara mahkumdur."^[3]

 

İngiliz yararcı okulunun kurucusu ünlü İngiliz düşünürü Jeremy Bentham'dan alınan bu alıntı, O'nun hazcılık konusundaki açıklığını ve bunu bir dogma (nas / mutlak kabul) olarak algıladığını açıkça ortaya koymaktadır. Bentham, kesin bir dille, doğanın, insanlığı acı ve haz adlı iki despot efendinin boyunduruğu altına soktuğunu; on­ların boyunduruğundan kurtulmak için yapılan her denemenin, sade­ce bu boyunduruğu bize göstermeye ve onu doğrulamaya yaradığını; bu despotlar karşısında yapılabilecek tek şeyin ne yapmamız gerektiği­ni belirlemek olduğunu söyleyerek; bundan, “yarar ilkesinin”  yani “olabi­len tüm koşullar altında olabildiğince çok mutlu olmanın” insan eylem ve davranışlarının amacı ve ereği olması gerektiği sonucuna varmaktadır.^[4]

Yararcı kuram, ahlaka ilişkin görüşlerini deneyci bir yöntemle yani reel olguyu kriter alarak oluşturmaktadır: "Ahlaken iyi"nin ne oldu­ğu sorusuna yanıt bulabilmek için, insan yaşamını gözlemlemek gere­kir. Gözleme dayanmayan bir ahlâk sistemi, kuşkuyla karşılanmalıdır. Her zaman için geçerli olacak olan ahlaksal ilkeleri, ancak gözlem yo­luyla bulabiliriz. İnsanların yaşamını gözlemlediğimizde, tüm insan­ların, yaşamın başından sonuna kadar tüm istek ve çabalarının ereği­nin mutluluğu çoğaltmak, eş deyişle hazza kavuşmak ve acıdan kaçın­mak olduğunu görürüz. Doğa, insanoğlunu, onun yaşamında temel be­lirleyici olan acı ve haz iki temel kuralıyla belirlemiştir çünkü.^[5] Böylece yararcılığının çıkış noktasının dayandığı ilke, olanaklı tüm eylemler arasında doğru olan eylemin olabildiğince en yüksek öl­çüde mutluluğa götüren eylem olduğu kabulüne dayanmaktadır. Öyle ki Bentham bu mutluluk ya da haz durumunun niceliksel olarak hesaplanabileceğine ve bu paralelde bir mutluluk çizelgesinin çıkarılabileceğine bile inanır.^[6] Bentham, bu bağlamda, ahlâkın yerine mutluluğun bütçesini dengeleyecek bir sanat getirmek gerektiğini ileri sürerek, gerçek bir haz aritmetiği kurmak istemiştir. Fontonelle'in, asılmak üzere olan bir suçlunun önünde söylediği şu ünlü söz, haz aritmetiğini somutlaştırır:^[7] "İşte hesabını yanlış yapmış bir adam!": Haz hesaplamasının yanlış yapıldı­ğını ifade eden kötü huylardan, mutsuzluğa yol açmaları nedeniyle ka­çınılmalıdır.

Bentham’ın en başta gelen takipçisi John Stuart Mill, yararcılığa yüklemeye çalıştığı çelişkili düşüncelerinin de bir sonucu olarak, birçok düşünürü ya da düşünceyi “yararcı” olarak nitelen­dirme eğilimine girmiştir. Bu bağlamda, Aristo'yu "akıllı bir yararcı" olarak nitelendiren Mill, İsa'nın söylediklerinin yararcı doktrinin düşüncele­rini içerdiğini ileri sürerek, yararcılığı, “İsa'nın Altın Kuralının bilimsel formülü” olarak düşünmüştür.^[8] Mill, İsa'nın ılımlı yolunda yararcı ahlâkın özünü eksiksiz bir biçimde görebileceği­mizi ileri sürmektedir. O'na göre, İsa'nın Altın Kuralı olan "insanın, başkalarına, kendisine davranılmasını istediği gibi davranması; kendisini sevdiği gibi komşusu­nu sevmesi" yararcı ahlâkın ideal bir ilkesini oluşturmaktadır.[9] Mill’e göre, insanlığın çoğunluğu yararcı etkenlerle yönlendirilmekte olmasına karşın, filozoflar, yanlış anlama nedeniyle bu öğretiye düşmanlık beslemektedirler. Tanrının, yarattıklarının mutluluğunu istediğine inanan herkesin "imanlı bir ya­rarcı" olduğunu ileri süren Mill'e göre, tüm değerlerin temelini "en bü­yük mutluluğun dile getirdiği yarar ilkesi” sağlamaktadır.^[10] Yararcılı­ğın Tanrısız bir öğreti olduğu görüşüne karşı çıkan Mill, bununla birlik­te, ahlâkın dine dayandırılması ve dinin ahlâk için vazgeçilmez ol­duğu görüşünü de reddetmektedir.^[11]

Bir eylemin değerinin belirlenmesinde ölçüt olarak benimsenen ya­rar kavramı, bir şeyin çıkar, haz, avantaj ve mutluluk üretme eğilimi ya da acının, mutsuzluğun önlenmesi eğilimi biçimindeki özelliğini dile getirmektedir.^[12] Yarar kavramının hazla olan yakın ilgisi, burada açıkça ortaya çıkmaktadır. Yarar, doğanın insanoğlunun yaşamında kendisine egemen kıldığı haz etkeninin, bir değer olarak benimsenme­sini ifade etmektedir. Bir şeyin kötülüğü önleme, iyiliği elde etme eğili­mi ya da özelliği olan yarar, aynı zamanda iyi kavramıyla özdeştir. Çünkü iyi hazdan başka bir şeyi ifade etmemektedir Yararcı düşünce biçimine göre. Yararcı kuram, aynı zamanda, yararı “en büyük mutluluk ilkesi” olarak, eş deyişle “en büyük sayıda insanın en büyük mutluluğunu” sağlamak için bir araç olarak ele alır. “En büyük sayıda insa­nın en büyük mutluluğu” ilkesi, yetenekli bir yasa yapıcıya evrensel bir araç sağlamaktadır.^[13] Bu araç sayesinde yasakoyucu, "usun ve huku­kun elleriyle mutluluk örgüsünü kurabilir". Çünkü bu ilke, insanın te­mel niteliğini ve değer ve güdülerinin her zaman ve her yerde geçerli ku­ramını sağlamaktadır. Diğer yandan Yarar İlkesinin reel olarak her zaman geçerli sayılması ve salt bir değer ölçüsü olarak alınması, aynı zamanda onun doğruluğunun kanıtı olarak gösterilir. Yarar ilkesinin doğruluğunu kavrayabilmemiz için, çevremizdeki in­sanların yaşamlarını gözlemlememiz yeterlidir. Böyle bir gözlem yap­mamız durumunda, insanların tüm eylem ve davranışlarında onlara yön veren gerçek etkenin yarar olduğunu açıkça görürüz. İnsanların büyük çoğunluğunun davranış ve eylemlerinde onu ölçü olarak benim­semiş olmaları, yarar ilkesini bir değer ölçüsü olarak almamız için ye­terli bir nedendir: "Daha yüksek bir nedene dayanmayan ve fakat her çeşit eylem için tek ve yeterli neden olan o nedeni gösteren, açıkça bu ya­rar ilkesinin kendisidir".^[14]

Yararcılık kuramı aynı zamanda bir anlamda metafizik ve soyut karakterli onsekizinci yüzyıl felsefesine karşı bir tepkiyi de dile getirmektedir. Bu çerçevede İngiliz yararcıları doğal hukuk'a karşı bir saldırı içine girmiş ve tüm doğal hukuk ilkelerini “boş ve anlamsız” kavramlar olarak nitelendirerek yarar kavramına dayandırmak istemiştir. Yararcılar, hukukun kaynağı olarak, sadece belli bir iktidarın emir­lerini (politik erkin buyruklarını) ifade eden irade açıklamasını kabul etmektedir. Bir toplum içerisinde, yasaları kim yapıyorsa hukukun kaynağı da odur: Adalet, doğal hukuk v.b. şeyler yasa yapamadıklarına göre bunlar, hukukun kaynağı olarak nitelendirilemez ve değerlendirilemezler. Bütün bu soyut kavramlar, tamamıyla anlamsız ve alda­tıcı olmaktan başka hiçbir şeyi ifade etmemektedir.^[15] Bu bağlamda, ‘doğal haklar’ kavramı da açık bir saçmalıktır; çünkü bire­yin sahip olduğu haklar "doğal" değil yasa tarafından verilmiş ya da müsade edilmiş haklardır.^[16] Böylece, ahlâk konusunda, olguların gözlemlenmesini temel alarak insan davranışlarını belirleyen etkenin çıkar ya da yarar düşüncesi ol­duğunu ileri süren Yararcı yaklaşımın, hukuk görüşünü de aynı temele dayan­dırdığı anlaşılmaktadır.

İngiliz yaracılarının başını çeken Bentham, yararcı yaklaşımlar çerçevesinde hapishanelerin düzenlenmesi soru­nuyla da özel olarak ilgilenmiştir. Bentham, bu bağlamda, "Panopticon" adını verdiği bir hapishane projesi hazırlamıştır. Bentham'ın, bu hapishane projesiyle cezaevle­rinde baskı ve işkenceye engel olmak ve hapishane koşullarını insancıllaştırmak idealini güttüğü ileri sürülmüşse de, Bentham'ın hapisha­nesinin, tutukluda iktidarın otomatik işleyişini sağlayan bilinçli ve sü­rekli görülebilirlik durumu yaratmak işlevinde olduğu bir realite olarak kendisini göstermektedir. Gerçekte, Bentham'ın hapishanesi, tutukluların, bizzat kendi­lerinin de taşıyıcısı oldukları bir iktidar durumunun içine alınmala­rını sağlamak amacını gütmektedir.^[17] Foucault’nun anlatımıyla, “Bentham'ın panopticon'unun ilkesi şudur; Çevrede halka halinde bir bina, merkezde bir kule, bu kulenin halkanın iç cephesine bakan geniş pence­releri vardır: çevre bina hücrelere bölünmüştür. Bunların her biri binanın tüm ka­lınlığını kat etmektedir. Merkezi kuleye tek bir gözetmen, her bir hücreye bir tutuk­lu, tutuklular tamamen bireyselleştirilmiş ve sürekli olarak görülebilir durumda­dır. Görülmeden gözetim altında tutmaya olanak veren düzenleme, sürekli görmeye ve hemen tanımaya olanak veren mekânsal birimler oluşturmaktadır... Tam ışık al­tında olma ve bir gözetmenin bakışı, aslında koruyucu olan karanlıktan daha faz­la yakalayıcıdır. Görünürlük bir tuzaktır”.[18] Bentham'ın, bu taslağı hazırlarken Le Vaux'un Versaillas'da kurduğu hayvanat bahçesinden ilham alıp almadığını merak eden Foucault, bunlar arasında bir özdeşlik görmektedir: "Panopticon bir krallık hayvanat bahçesidir; bireysel dağıtımın spesifik gruplandırılması yoluy­la hayvanın yerine insan ve kralın yerine de kaçamak bir iktidar makinesi geçmiş­tir”.[19]

İngiliz yararcılarının temel hak ve özgürlüklere objektif değerler olarak yaklaşmadıklarında hiç kuşku yoktur.  Dahası onların temel insan haklarına pek aldırış etmediği bile söylenebilir. Özellikle Bentham, bu bağlamda İnsan Hakları Öğretisini büyük ölçüde küçümsemiş, “anlam­sız ve saçma” diye nitelendirmiştir. Fransız devrimcilerinin İnsan Hakları Bildir­gesini yayımlaması zamanında onu “metafizik” bir çalışma olarak nite­lendiren Bentham, bu bildirinin maddelerini “anlaşılmaz olanlar”, “yanlış olanlar” ve “hem anlaşılmaz hem de yanlış olanlar” biçiminde üçe ayırmıştır.^[20] John Stuart Mill'in dediği gibi, Bentham da dahil olmak üzere yararcılar, temel hak ve özgürlüklere inandıkları için değil, yararlı bir yönetim sistemine inandıkları için Liberal olmuşlardır.     

1820-1903 yılları arasında İngiltere'de yaşamış olan Herbert Spencer, yararcı görüşe kendi felsefesinin temeli olan "evrim" düşüncesini de ekleyerek, kanımızca insanlık açısından en tehlikeli bir sonuca ulaşmayı amaçlamıştır. Spencer'e göre, canlıların başlangıç durumundan yüksek ve dış ko­şullara daha iyi uyarlanabilen çeşitli biçimlere doğru evrim göstermesi gibi, evren de, bütünüyle ilkel kaos durumundan, örgütlenmiş durum­lara doğru bir evrim içindedir. Aynı durum insan için de geçerli olup, insan çabası da, kaba istek ve anlaşmazlıkların kaos evreninden ussal ve toplumsal bir yapı evresine doğru ilerlemektedir. Ne var ki in­sanların birçoğu, biyolojik ve tinsel yönden "geri kalmış" olduğundan dolayı, hâlâ "atomlar zihniyetini” sürdürmekte ve bunun sonucu olarak toplumsal yaşama uyarlanamamaktadırlar. Bu nedenle, Spencer'e göre, bunlar için "ahlâksal" yasalar öngörmek gerekir. Ahlâkın son amaç ve gayesini, yaşama yararlı olmak yani insan türünün ko­runma ve gelişmesine yardımcı olmak biçiminde gösteren Spencer, bu nedenle, yaşama uyum göstermeyi başarmış olan kimselere bundan yararlanmalarının da sağlanması gerektiğini savunmakla "daha güç­lünün haklı olacağı" gibi bir düşünceye yaklaşma tehlikesi içerisine gir­mektedir. Spencer, "yaşam kendi kendini ayarlasın" derken bu düşün­celere yaklaşmaktadır.^[21] Spencer'in, değişik kültürel evrimden geçmeleri nedeniyle insan ırk­larının ahlâksal ve diğer yetilerde birbirlerinden ayrı değerlendirilme­leri gerektiği yönündeki savları, aşikar bir biçimde, Batılı toplumları üstün tutmayı da içeren ırkçı yaklaşımlar sergilemektedir. Spencer, bu yönlü savları çerçevesinde, kendi deyimiyle “yabanılların (Avrupalı olmayan insanların)” Avrupalılara karşı ahlâksal olarak daha aşağı bir düzeyde bulunduğunu bile ileri sürebilmiştir. Spencer’in bu yaklaşımı; sağlıklı bir eğitim verildiğin­de herhangi bir insan ırkının başka ırkların yetenek ve başarılarına denk bir kapasiteye erişeceği yolundaki çağdaş bilimsel kanıtlara ters düşmenin^[22] ötesinde, asıl olarak İngiliz Yararcı Düşünürlerinin, kendilerinden saydıkları Batılı Toplumlara ve insanlığın bunun dışında kalan diğer tüm kesimlerine hangi gözle ve niyetle baktıklarını açığa vurması açısından çok önemli ve dikkat çekicidir.

Yararcılık Akımının çağdaş takipçisi ve yorumlayıcısı olarak nitelendirilebilen bir diğer düşünür de çağdaş siyaset bilimcisi Karl Popper’dir. Karl Popper, yararcılığın "en büyük sayıda insanın en büyük mutluluğu" ya da kısaca "mutluluğu en çoğalt" formülü yerine, "herkes için kaçınılabilecek acıların en az olması" ya da kısaca "acı çekmeyi en azalt" for­mülünün konmasını önermektedir. "Herkes için kaçınılabilecek acıların en az olması" ya da "acı çekmeyi en azalt" biçiminde ifade ettiği bu “basit” for­mül, Popper'a göre, ka­mu politikasının temel ilkelerinden biri yapılabilir nitelikte olmasına karşılık, “en büyük sayıda insanın en büyük mutluluğu” ya da "mut­luluğu en çoğalt" ilkesi "iyiliksever bir diktatörlüğü" türetmeye yatkın­dır.^[23] Eleştirel olarak bakıldığında Karl Popper’in anlatım ve önerilerinin temel anlam ve içerik olarak Bentham’ın kaba anlamdaki yararcılığıyla özde benzeşik olduğu vurgulanmalıdır. Yararcılık akımının insanlık yaşamı ve tarihi açısından taşıdığı en büyük handikap ve olumsuzluk; “mutluluğun çoğaltılmasını” ya da Popper’in, temel anlamı saklı ifadesiyle “acının azaltılmasını” savunmak değil, bunu yaparken bağlayıcı hiçbir nesnel ve insani kriter ve ilkeye bağlı kalınmaması sorunudur. Sonuç olarak, kendisine sadece “mutluluğu artırmak” ya da “acıyı azaltmak” kriterini temel ölçüt olarak alan ve bu bağlamda hiçbir sınır ve nesnel ilke tanımayan bir anlayışı yansıtan yararcı felsefe, bu temel belirleyici yapısından hiçbir zaman kurtulamamıştır. 

 

III. YARARCILIK TEORİSİNİN BATI TOPLUMLARINDAKİ SOSYO-POLİTİK ETKİLERİ

    

Günümüz Batılı toplum ve devletlerinin ahlaksal, siyasal ve hukuksal temel yaklaşım ve anlayışlarının kökeninde İngiliz Yararcılığının olduğu söylenebilir. Dahası, Dekartçı Okulun, bilgi teorisinde yaptıklarını siyaset, hukuk ve ahlak felsefesinde de İngiliz Yararcılarının yaptığı bile ileri sürülmüştür.[24] "En büyük sayıda insana en büyük mutluluk, ahlâkın da yasaların da temeli budur". Yararcılığın dayandığı temel sav olan bu görüş, ondokuzuncu yüzyılın son yarısından itibaren Britanya'daki egemen sınıfın düşüncesini belirlemiş ve bu etki, özelde bu günkü Britanya toplumunda, genelde de tüm Batı toplumlarında en etkili yaşam felsefesini oluşturmuştur.^[25]

Yararcı teorinin, çağdaş Batı düşünce sistemlerini belirleyen ve etkileyen temel kuramlar arasında önemli bir yere sahip olduğu kuşkusuzdur.^[26] Yararcılık akımının bu denli etkileyici ve çekici olmasının temelinde, bu akımın, ilk bakışta dışarıdan insancıl görünen, “doğru davranış/yaklaşımının daha çok kişiye daha çok iyilik getirecek davranış/yaklaşım olduğu” yönündeki söyleminin yattığı ileri sürülmüştür. Yararcılık kura­mının, insan mutluluğunu en üst düzeye çıkarmak için yapılan eylemi doğru olarak görmesinden kaynaklanan temel çekiciliğinin etkisinde kalan bir takım çağdaş ahlâk ve hukuk felsefecileri; bu kurama yapılan eleştiri ve karşı çıkışların ışığında yararcılıktan cay­mak yerine, çoğu kez bu eleştiri ve karşı çıkışlara, yine yararcı denebilecek bir yoldan yanıt vermeye kalkışmışlardır.^[27]

Yararcılık akımının İngiliz düşünce yaşamında ele geçirdiği egemen­lik öylesine güçlü olmuştur ki, Adam Smith, Malthus ve Ricardo gibi ünlü liberal ekonomistler de onun etkisinde kalarak, hukukun temel amacının "en büyük sayıdaki insanın en büyük mutluluğunu” sağla­mak olduğu biçimindeki yararcı görüşe katılmış; buna karşılık ta, Bentham ve taraftarları, serbest ekonomi ilkelerinin ekonomik alanda birey­sel ve toplumsal mutluluk açısından en olumlu koşulları yaratacağına inanmışlardır.^[28]

Yararcıların kalıtlarının son derece etkili oluşu, Anglo-Sakson hukukundaki liberal geleneğin, toplumsal refahın azami derecede artırılmasının yasal etkinliğin en uygun amacı olduğu temel görüşünü yansıtmasından da anlaşılacaktır.^[29] Çağdaş Anglo-Sakson akımının, tümüyle yararcı düşüncenin etkisi altında olduğu söylenebilir. “Enstrümantalist görüş” te denilen bu akım, hukuku salt bir araç olarak görmekte ve amacını da, sosyal dengenin sağlanması ve bireysel yarar olarak belirlemektedir. Yararcılık ve demokrasiyi savunan bu akım, hukukun insan eseri olduğunu, sosyal gelişme içinde ele alınması ge­rektiğini ve hukukçuluğun bir sosyal mühendislik olduğunu ileri sür­mektedir. Böylece, çağdaş Amerikan yararcı akımlarının, hukuksal pozitivist düşünceyle klasik yararcılığı birbiriyle yoğurma ve uzlaştırma çabası içinde oldukları anlaşılmaktadır.

Yararcılık akımının düşünce sisteminin natüralist / biyolojik anlamda doğalcı temel özellikleri göz önüne alındığında, yararcılık akımıyla diğer benzer Batılı akımlar arasındaki bu ilişki ve etkileşimin daha da büyük olduğu daha açık bir biçimde görülecektir.  Asıl önemli ve dikkat çekici olan, natüralist (maddi anlamda doğalcı) temel anlayışlı görüşlerin, günümüz Batı dünyasında olduğu gibi, dünyanın diğer egemen güç ve toplumlarında da aynı biçimde etkinlik ve hâkimiyetini sürdürüyor olmasıdır. Öyle ki, bu görüşlerin, günümüz dünyasının güçlü ve egemen Batılı ve diğer toplum ve devletlerinin temel politikalarını ve yaşam biçimlerini belirlediği ya da en azından etkilediği kesin olarak söylenebilir. İnsan doğasına, dinsellik ve maneviyata ilişkin çok ayrı ve karşıt görüşlerin egemen olduğu toplumların devlet siyasetlerinin, oldukça birbirine benzer olması çok ilginç bir olgu olarak dikkat çekmektedir. ^[30]

 

SONUÇ

    

Yararcı düşüncenin temel savı, insan doğasına ilişkindir. İnsan do­ğasına ilişkin olan bu temel önerme, sonradan tüm ahlaksal, siyasal ve hukuk­sal yaklaşımların temelini oluşturmaktadır. İnsan doğasına ilişkin olan temel sav şudur: İnsan, doğal olarak “haz ve acı” denilen iki “despot” belirleyicinin egemenliğindedir ve onun tüm yaşamsal-varoluşsal etkinliklerinde, bu iki “despot”, temel belirleyici rolünü oynamaktadır. Yararcıların insan doğa­sına ilişkin bu belirlemeleri, öncelikle eksik, tek taraflı ve abartılmış bir görünüm sunmak­tadır. Çünkü insan yaşamında ve varoluşunda haz ve acı belirleyicilerinin etkin ol­ması gibi, bunlar dışında, insan yaşamını ve varoluşunu etkileyip belirleyen anlama ve değere ilişkin çok önemli başka belirleyici etkenler de söz konusudur. İnsan, aynı zamanda doğal olarak, yararcı teorinin ileri sürdüğü gibi sadece kendi bireysel duygulanımlarını, eş deyişle bencil hazcılığını yaşayan bir varlık olmakla kalmamakta; yine aynı insan, belirli bir amaç ve gayeyle, haz ve yarar etkenlerinin gereğinin tersine, farklı ve ahlaki bir varoluşsal etkinlikte bulu­nabilmekte, daha doğrusu böyle davranmayı tercih edebilmektedir.

Yararcı düşünce, insan doğasına ilişkin bu tek taraflı ve eksik savı­nı ileri sürmekle yetinmemekte, tüm ahlâk ve hukuk felsefesini bu sav üzerine kurmaktadır. Öyle ki "doğal olarak hazza ulaşma ereğiyle be­lirlenmiş insanın” bu, "doğal ve gerçek" durumu, aynı zamanda bir "ideal, olması gereken, de­ğer" derecesine yükseltilmektedir. Yararcıların deyimiyle, gerçek olan, insa­nın haz peşinde olduğudur ve ahlâksal olarak, bir değer olarak insanın bu durumda olması aynı zamanda iyi ve değerlidir. Görüldüğü gibi, burada, "olması gerekeni” ifade eden değer ve ahlâken iyi, "olanı” ifade eden "gerçek"ten çıkarılmaktadır. Hemen ilk bakışta, bu yöntem ve çıkarsamanın, insan hayatı ve varoluşunda tüm anlamsal ve değere ilişkin olanın red ve inkâr edilmesi, dışlanması tavrını ve tutumunu içerdiği açıkça ortaya çıkmaktadır. Çünkü bu yaklaşımda, insan varoluşunun anlamını ifade eden "irade (istenç)" ve "tercih (seçi)" değerlerinden yoksun diğer varlıkları belirleyen etkenlerin, "irade" ve "tercih" sahibi insanı da belirlediği be­nimsenmekte ve böylece insan, nedenler evreni ve zincirinin bir nesnesi ve tutsağı haline düşme durumuyla baş başa bırakılmış olmaktadır.

Yararcı düşünce, insan doğası ve ahlâka ilişkin bu temel önermeler doğrultusunda, hukuku, adalet ve doğal hak gibi ahlâksal değerlere da­yanan özelliğinden soyutlayarak onu "egemen gücün iradesine” indir­gemekte ve amacını, "insan doğasının temel özelliği olan hazzı artırma" biçiminde belirlemektedir. Bir zorunluluk sonucu, "bireysel yararla - toplumsal yarar" arasındaki dengeyi sağlama sorunuyla karşılaşıldı­ğında çözüm olarak getirilen "en büyük sayının en büyük mutluluğu" ilkesi de, temel haz ve fayda düşüncesiyle çelişmekten kurtulamamış ve “insanın, te­mel erek olan ‘kendi hazzını’ artırmayı bırakıp niçin başkalarının hazzıyla ilgilenmesi gerektiği” sorusu yanıtlanamamıştır. Anlam’a ve değer’e ilişkin ahlaki inanca ve ilkelere dayanmadan bunun yanıtlanması beklenemez çünkü.

Asıl olarak tüm insanlık için adalet ve barışa dayalı bir toplumsal yaşam olanağı sağlama ödev ve sorumluluğunda olması gereken hukukun, mutlak ve nesnel insani ahlâk değer ve ilkeleri benimsenmeden, kendisinden bekleneni gerçekleştirebilmesi olanaksız görünmektedir.

 

KAYNAKÇA

 

BENTHAM, Jeremy:  A Fragment on Government and an Intro­duction to the Principles of Morals And Le­gislation (ed.Wilfrid Harrison), Basil Blackwel, 1948.

BURNS, Edward McNall: Çağdaş Siyasal Düşünceler (Çev. Alâeddin Şenel), Ankara-1984.

DAVIDSON, William L: Political Thought in England/The Utilita­rians From Bentham to Mill, University of Oxford Press, London-1947.

DEL VECHİO, G: Hukuk Felsefesi Dersleri (Çev. Sahir Er­man), İstanbul-1952.

DICEY, A. V: Lectures on the Relation between Law and Public Opinion in England, London-1940.

DUNNING, William Archibald: A History of Political Theories/From Rous­seau to Spencer, The Macmillan Company, New York.

FAUCAULT, Michel   : Hapishanenin Doğuşu (Çev. Mehmet Ali Kılıçbay), Ankara-1992.

FRIEDMAN, W: Legal Theory, Stevens and Sons Ltd., London-1947.

GÖKBERK, Macit: Felsefe Tarihi, Dördüncü Basım, İstanbul-1980.

GROWITZ, Samuel: John Rawls: Bir Adalet Kuramı (Çev. Serap Can), Anthony de Crespigny, Kenneth R. Mino- gue (der.): Çağdaş Siyaset Felsefecileri, İstanbul-1981.

GÜRİZ, Adnan: Faydacı Teoriye Göre Ahlak ve Hukuk, An­kara-1963.

GREGOIRE, F: Büyük Ahlâk Doktrinleri (Çev. Cemal Süreya), İstanbul-1971.

HEINEMAN: Etik / Günümüzde Felsefe Disiplinleri (Çev. Doğan Özlem), İstanbul-1990.

MAGEE, Bryan: Yeni Düşün Adamları (Çev. Mete Tunçay), An­kara-1985.

MILL, John Stuart: Essays On Ethichs, Religion and Society (ed. Robson-Sctt, J. Strachey), The Hoggort Press, London-1962.

OKANDAN, Recaî G: Umumi Amme Hukuku Dersleri, İstanbul-1955.

PLAMENATZ, John: The English Utilitarians, Basil Blackwell, Oxford-1949.

POPPER, Karl: Açık Toplum ve Düşmanları, C. l, İkinci Basım (Çev. Mete Tunçay), İstanbul-1989.

RUSSEL, Bertrand: History of Western Philosophical Thought, London-1948.

RYAN, Alan: Introduction, Alan Ryan (ed): Utilitarianism and Other Essays J. S. Mill And Jeremy Bentham, Penguin Books, London-1987.

SAHAKIAN, William S:  Felsefe Tarihi (Çev. Aziz Yardımlı), İstanbul-1990.

SELBY-BİGGE (ed.):  British Moralists, Lib, of Liberal Arts, New York – 1964.