Ferganî

Matematikçi ve astronom (D. ?, Fergana - Ö. 861). Tam adı Ebû’l Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Kesîr el-Fergânî’dir. Abbâsîler döneminin önde gelen matematikçi ve astronomlarındandır. Fergânî’nin yaşamı hakkında yeterli bilgi yoksa da Fergana’da doğduğu sanılmaktadır. IX. yüzyılın başlarında dünyaya geldiği kabul edilen ünlü matematik ve astronomi bilgini Ahmed Ferganî, çağının bilim ve kültür merkezlerinden olan Türkistan’ın Fergana bölgesindendir. Bilim ve kültür tarihimizin birinci elden kaynakları olan tezkireler (biyografik eserler) de doğum tarihi ile ilgili bir bilgi bulunmamakla birlikte, kendisi gibi bir astronom olan babasının adının Muhammed, dedesinin adının ise Kesir olduğu kayıtlıdır.

Ahmed Ferganî, ilk bilgilerini ünlü bilginlerin yetiştiği Fergana’da aldı ve astronomi konusundaki bilgilerini de babasından öğrendi. Belli bir seviyeye geldikten sonra da mevcut bilgilerine yeni bilgiler katmak amacıyla; çağının bilim, kültür ve aynı zamanda halifelik merkezi olan Bağdat’a gitti. Ömrünün yarısına yakınını orada geçiren Ferganî, kısa sürede matematik ve astronomi konularındaki bilgisini Bağdat bilim çevresine kabul ettirdi. Bilimin gelişmesine olan katkılarıyla bilim tarihinde adlarından övgüyle söz edilen Abbasi halifelerinden Me’mun ve el-Mütevekkil dönemlerinin en ünlü bilginleri arasına girdi.

Fergânî, astronomi, matematik, coğrafya ve mekanik alanlarında çalışmalar yaptı. Bunların arasında astronomiye daha çok ağırlık verdi. Bilimsel çalışmalarında deneye dayanan inceleme, araştırmalara girişti; gök cisimlerinin hareketleri üzerine çalıştı. Kur’an-ı Kerim’in ve aklın prensiplerine uymayan Batlamyusçu astronomiyi ilk kez eleştirenler arasında yer aldı. Gök cisimlerinin akıldışı kimi ruhî cisimler değil, onların aklî, katı, homosentetik daireler biçiminde devinimlere sahip olduklarını ispatladı. Evrenin ve gezegenlerin oylum ve büyüklükleri ile birbirlerine uzaklıklarını araştırdı. Yaptığı hesaplamalar, Kopernik’e kadar Batı astronomisinde değişmez ölçüler olarak kabul edilerek, yüzyıllarca kullanıldı.

İbn Ebû Usaybia’ya göre ise, Fergânî bil­gisine oranla fazla başarılı değildir ve başladığı hiçbir işi sonuçlandıramamıştır. Ancak bura­da, Fergânî’nin asıl mesleğinin mühen­dislik olmadığı ve bu yüzden teorik alan­daki bilgilerini pratiğe geçirmekte başa­rısız kaldığı söylenebilir.

Dokuzuncu yüzyılda yetişmiş ve ekliptik meyli ilk kez saptayan büyük astronomi ve matematik bilgini Fergânî’yi İslâm dünyasından çok Batı dün­yasında üne kavuşturan eseri “Cevâmi’u ilmi’n – nücûm” ve “Usûlü’l-harekâti’s-semâviyye” adlı çalışmasıdır. Bu eserin yazma nüshaları Oxford, Paris, Kahire ve Amerika’da Pirinceton Üniversitesi kütüphanelerinde bulunmaktadır. Batlamyus’un “el-Mecisti” adlı eserinin bir özeti niteliğinde olmakla birlikte, gerek birinci ve ikinci bölümlerinde takvim­lerle tarihler hakkında verdiği bilgiler, gerekse Batlamyus’a karşı ortaya koy­duğu kimi itirazlar bakımından ayrı bir öneme sahiptir. Daha önce birçok İslam astronomun kitapları Latince’ye çevrildiği halde hiçbiri Batı astro­nomları üzerinde “Cevâmi” kadar etkili olmamıştı. Bunun başlıca nedeni, kuşkusuz bu eserin içeriği gibi sistematiği­ ile söyleminin de kusursuzluğudur. Otuz bölümden oluşan “Cevâmi”yi, İbnü’n-Nedim “Kitâbü’l-Fusûl ihttiyârü’l- Me-cistî” adıyla verir. İbnü’l-Kıftî ise yukarı­da belirtildiği üzere, Ahmed b. Muhammed b. Kesir ile Muhammed b. Kesir’in iki ay­rı kişi olduğunu sanarak, eseri “el-Med-hal ilâ ilmi hey eti’l-eflak ve hare-kâti’n-nücûm” adıyla Ahmed Fergânî’ye, “Kitâbü’l-Fuşûl” ve “Kitâbü İhtişâri’l-Mecistî” adlarıyla da iki ayrı eser olarak Muhammet Fergânî’ye maleder. Bu durum “Cevâmi”in literatüre çok çok değişik adlarla geçtiğini göstermektedir. Ni­tekim Jacobus Golius tarafından 1669’da Amsterdamd’a yeni bir Latince çevirisiyle birlikte yayımlanan Arapça metnin dış sayfasında “Kitâb fi’l-hare-kâti’s-semâviyye ve cevâmi’u ‘ilm’n-nücûm”, iç sayfasında ise “Kitâb fi uşûli ‘ilmi’n-nücûm” adının verildiği görülmek­tedir. Eser, Batı dünyasında kısaca “Ele-menta astronomica” adıyla bilinmekte­dir. 

“Cevâmi”in çeşitli bölümlerinde Arap, Suriye. Roma, İran ve Mısır takvimleri; dünyanın uzaydaki konumu ve hareket­leri, ekliptik eğilim; ünlü ülke ve kentler; yeryüzü ölçümleri, güneş, ay, yıl­dızlar ve gezegenlerin konumu ve hare­ketleri; yıldızların ve ayın durumları; ayın safhaları; güneş ve ay tutulması gibi değişik konular ele alınmıştır. Tamamen tas­virî ve matematik dışı olan Batlamyus astronomisinin kapsamlı bir dökümünü veren “Cevâmi” iyi bir sistematiğe sahip­tir. Ancak Batı’daki çevirilerinin ilk baskılarında kimi rakamsal değer farkla­rı vardır.

Fergânî’nin bir başka eseri “ el-Kâmil fi şan’a-ti’l-usturlâb”dır. Geometri, yıldız hesapla­rı, usturlap ve matematik teorilerinden söz eder. Değişik yazma nüshaları vardır… Fergânî’nin ölüm tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, 861 yılında veya birkaç yıl sonra öldüğü tahmin edilmektedir.

BAŞLICA ESERLERİ: 

Usul el-İlm el-Nücum (Yıldızlarla ilgili bir eserdir ve diğer adları şunlardır: El-Medhal fi el-Mejisti, El-Medhal ila İlm el-Heyet el-Eflak, Kitab el-Füsul el-Selasin), İlelü Zici’l-Hârizmî (Bugün elde bulunmayan kitapta Fergânî’nin Hârizmî’nin hesap­larını açıkladığı bilinmektedir: Bîrûnî bu eserden yararlandığı belirtir.), Cedvelü’l-Ferğan’î, “Amelü’l-ruhâmât, İlmü’l-heye, El-Kamil fi el-Usturlab (Usturlab yapımına ilişkindir. Fi Sanat el-Usturlab adıyla da bilinir).

KAYNAKÇA: Mehmet Tahir Bursalı / Türklerden Yetişen Nücûm Heyet ve Riyaziye Ulemâsı (1897, s. 42), Prof. Dr. W. Barthold / İslâm Medeniyeti Tarihi (çev. M. Fuat Köprülü, 1940), Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (c.12, 1995), Henry Corbin / The Voyage and the Messenger: Iran and Philosophy, (North Atlantic Books 1998), Sir Patrick Moore / The Data Book of Astronomy (2000), İhsan Işık / Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).