Oyun yazarı (D. 1853, Bursa - Ö. 9 Eylül
1911). Özel öğrenim görerek yetişti. Arapça, Farsça ve Fransızca öğrendi. Henüz
onbeş yaşında iken Bursa vilayeti Mektubî Kaleminde memurluğa başladı (1867).
1870’te aynı kalemde mümeyyiz oldu. Hüdavendigâr gazete ve matbaası
müdürlüğü (1872-98) ve Bursa Mülkiye İdadisinde edebiyat ve ahlâk öğretmenliği
(1892-97) yaptı. 1883’te kurduğu özel basımevi Nilüfer (Bursa’nın ilk
dergisi, 1885-91, 60 sayı) ve Gündoğdu (1894) dergilerini çıkardı. Ahmet
Vefik Paşa’nın Bursa valiliği (1892-97) sırasında sürdürdüğü tiyatro
çalışmalarına yardımcı oldu. Bursa’daki Fasulyaciyan Kumpanyası oyuncularına
Türkçe diksiyon ve edebiyat dersleri verdi. Kırklareli Tahrirat Müdürlüğünde
(1902-11) görev yaptı. 1911’de Niğde’ye atanınca görevinden ayrılıp Bursa’ya
döndü ve aynı yıl kalp durması yüzünden öldü.
Dergilerde çıkan yazılarında Batı ve Doğu
kültürleri arasında bir denge kurmaya çabaladığı görüldü. Diğer Tanzimat
yazarları gibi İslâm ve Batı kültürü arasında bir denge gözetti. Yazı çalışmalarını
dil ve tiyatro üzerine topladı. Türkçenin sadeleşmesi ve yabancı sözcüklerden
arınması idealine bağlandı.
Ahmet Vefik Paşa’nın adaptasyon
çalışmalarından etkilenerek altı tane oyun yazdı. Oyun yazarlığı, bazı edebiyat
ve tiyatro tarihçi ve eleştirmenleri tarafından “bir Türk Molière’i” (Cevdet
Kudret, Behçet Necatigil), “Duru Türkçe yazmış bir Tanzimat Molière’i”
(Metin And) nitelemeleriyle övgüye değer bulundu. Eleştirmenler övgülerini,
Feraizcizâde’nin oyun tekniğinde gösterdiği ustalık kadar kullandığı dille
Türkçeyi sadeleştirme çabalarına yaptığı katkıya dayandırdılar.
“Olayların örülüşünde, karakterlerin
canlandırılışında ve kendi çağının töre ve düşüncelerinin verilişinde üstün bir
başarı gösteren yazar, konuşma dilini bütün incelikleriyle kullanmıştır. (…)
“Feraizcizâde, Batıdan alınan çerçeve içinde
kendi töre ve düşüncelerimizi vermek; karagöz ve ortaoyunu gibi geleneksel
oyunlarımızın öge ve yöntemlerini de bu çerçeve içinde yeni koşullara göre
yeniden değerlendirmek bakımından, ulusal tiyatromuzun Şinasi’den sonra en
önemli sanatçısı ve gerçek öncüsüdür.” (Cevdet Kudret)
ESERLERİ (Güldürücü
Manzaralar adı altında mizah): İnatçı
Yahud Çöpçatan (1883), İcab-ı Gurur yahud İnkılab-ı Muhabbet (1885),
Evhâmî (1886, latin harfleriyle C. Kudret tarafından, 1974), Kırk
Yalan Köse (1886, Yalan Tükendi ile yeni basımı, yay.haz. Nevin
Önberk, 1979), Yalan Tükendi (1886), Teehhül Yahud İlk Gözağrısı
(1886), İlk Göz Ağrısı Eski Türk Oyunları-5 (2002).
Ferâizcizâde’nin Perseng / Sarf-ı Lisân-ı
Âdemî, Şükûfe-Nisar-ı Zeban-ı Umumî ve Osmanî adlı el yazısı sözlüğü Millet
Kütüphanesinde (Nu. 128) ve TDK kitaplığında bulunmaktadır. İngilizlerin
Kutb-ı Şimaliye Seyahat-ı Fevkaladeleri adlı eseri ise bulunamamıştır.
HAKKINDA: Tahir Alangu / Feraizcizade Şakir
Efendi (Türk Dili, c. 2, sayı: 16, 1953), Niyazi Akı / XIX. Yüzyılda Türk
Tiyatrosu Tarihi (1963), M.N. Özön – B. Dürder / Türk Tiyatrosu Ansiklopedisi
(1967), Metin And / Duru Türkçe Yazmış Bir Tanzimat Molière’i (Türk Dili, sayı:
228, 1970) – Feraizcizade M. Şakir ve Tiyatrosu (Türk Tiyatrosu, sayı: 41,
1971) – Tanzimat ve İstibdat Döneminde Türk Tiyatrosu (1972, s. 262, 327-332),
Bursalı Mehmed Tahir / Osmanlı Müellifleri II (1972), Cevdet Kudret / Bir Türk
Molière’i: Ferâizci-zâde Mehmet Şakir (Devlet Tiyatrosu, sayı: 56, 1973) -
Ulusal Tiyatromuzun Öncüsü: Ferâizcizâde Mehmet Şakir (Devlet Tiyatrosu, sayı:
65, 1977) - Edebiyat Kapısı (1997, s. 461-473), Nurettin Albayrak / TDV İslâm
Ansiklopedisi (c. 12, 1995), Behçet Necatigil / Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü
(18. bas. 1999), Şükran Kurdakul / Şairler ve Yazarlar Sözlüğü (6. bas. 1999),
İlk Göz Ağrısı Eski Türk Oyunları-5 (Cumhuriyet Kitap, 31.10.2002).