"Ne kadar hazin bir çağda yaşıyoruz,

                                                      bir önyargıyı ortadan kaldırmak;

                                                      atomu parçalamaktan daha güç."

                                                                                         (Albert Einstein)

 

 

90'lı yılların tartışma programı Siyaset Meydanı'nda Kürt meselesi tartışılırken sıra bölge insanlarına geldiğinde kadını, erkeği, genci, yaşlısı söze "Sayın Kırca önce akan kanın durması gerekir" diye başlardı. Savaştan Batı'ya göç etmiş Güneydoğulular yoksullukla pençeleşirken baskıyla ve önyargılarla dışlanıyordu.

Medya ise cehalet ve vurdumduymazlığını nefret diliyle sarmalamış yangına körükle gidiyordu. O günlerde Diyarbakır'a giden bir muhabirin izlenimlerini hiç unutmadım. "A bunlar da bizim gibi insan, yiyorlar, içiyorlar" kabilinden yazdıklarını herhalde uzaydan gelen biri kaleme alabilirdi.

Kimse kimseyi dinlemedi, o kan uzun yıllar aktı. Zor ve acımasız zamanlardı. 30 bini aşkın Türk ve Kürt birçoğu daha 20'li yaşlarda toprağa düştü.

İki yıldır silahların sustuğu Çözüm Süreci'yle birlikte kalıcı bir barış yolunda adımların atıldığı bir dönemdeyiz.

Tarihi Nevruz'un ertesi günü ünlü bir haber kanalı sabah Diyarbakır'a bağlandı. Haliyle medya bütün ağır toplarıyla oradaydı.

Merkezde haberleri sunan ve tartışma programları da yöneten genç haberci kardeşimiz sözlerine şöyle başladı: Bize 'günaydın' dediler.

Kağıt üstünde, barış olur olmasına da bu önyargıları nasıl yıkacağız asıl ve biricik meselemiz budur.

GAP gezilerinin programını bilirsiniz... Sabah Atatürk Havalimanı'nda buluşuyoruz. İlk durağımız Diyarbakır, havaalanından doğru Hasanpaşa Hanı'ndaki ünlü kahvaltıcıya gidiyoruz. Oradan meşhur surlarına çıkarak Dicle Nehri'ne bakıyoruz. Ünlü ozanlar Cahit Sıtkı Tarancı ve Ahmed Arif'in evini gezdikten sonra Gazi Köşkü'nde öğlen yemeğine oturuyoruz. Geleneksel Şark Sofrası'nda içli köftenin, çiğköftenin, duvaklı pilavın, sumaklı dolmanın, meftünenin tadına bakıyoruz. (Arka fonda "Makaram sarı bağlar, kız söyler gelin ağlar türküsü çalmaktadır) Finali ünlü burma kadayıfıyla yaptıktan sonra Hasankeyf'e doğru yola çıkıyoruz.

Klişeler ve folklorik önyargılarla dolu gezginlerimize bu kadar yeter. Tarihi insanoğlu kadar eski Diyarbakır'a ayrılan sürenin sonuna geldiniz.

Mehmet Atlı, Hepsi Diyarbakır kitabında "Dur ey yolcu" diyor. Buradan kimler geldi kimler geçti, bir de benden dinleyin...

Onu müzisyen olarak tanımıştım. Gitarıyla Kürtçe, Türkçe söylediği türküleri yorumlayışı dikkatimi çekmişti.

Mimarlık Fakültesi öğretim üyesi ve doktora öğrenciliğinin yanısıra aynı zamanda harika bir kalemi olduğunu da kitabından öğrendim.

Kitabının alt başlığı önyargıları aşma yolunda zor ama zorunlu bir yolculuğa çıkacağımızı muştuluyor: Herkesin bildiği kimsenin bilmediği...

Diyarbakır'ı biçimlendiren, anlamlandıran eski şehrin dört bir yanını saran surları ve Mezopotamya'nın simgesi Dicle nehridir.

Kentin en eski halkı Ermeniler'in sur içindeki yaşamını Mıgırdiç Margosyan ne de güzel anlatır. O günlerin Diyarbakır'ında kediler bile dört dil bilir. Kedi Mestan Türkçe, Kürtçe, Ermenice ve Zazaca seslenilmesine rağmen kilerden hırsızlık yapmayı sürdürür. Ta ki terliği yiyene kadar...

Mehmet Atlı, bu kadim şehrin surlarla, suyla olan ilişkisiyle başladığı kitabında kişisel tarihinden de örnekler vererek ilerliyor.

Surları mimari açıdan değerlendirdikten sonra insana yöneliyor:

"Surlar, içerisiyle dışarısını farklılaştırmış, yüzyıllar içinde Suriçi'ne özgü-her manada- bir asabiyet, bir insan tipi yaratmış gibidir. Öyle ki dünya, pek çok sur kentindekinden daha belirgin bir şekilde, surun içi ve dışı olarak ikiye ayrılmış durumdadır denebilir. İçeride, birçok dilini karışımından oluşan bambaşka bir dil konuşulur (du). Etnik- dinsel-mezhepsel-sınıfsal ve dahi cinsel çeşitlilikleriyle bir tuhaf karışım, uzun yüzyıllar kısmen birbirine değmeden, kısmen de değerek yaşamış, buralara özgü bir folklor yaratmıştır.

Alabildiğine karakteristik ama aynı zamanda geniş bir kültürel coğrafyayla akraba mimariler, süreç içinde oluşmuş ve dönüşmüş birtakım kentsel alışkanlıklar, ritüeller, müzikler ve bugünlere kadar süren, derin eski zaman izleri; folklorun ötesinde "metropoliten unsurlar" diyebileceğimiz dinamikler söz konusudur. Kentin bugüne kadar süren nüfus hareketleri, sürgünler, katliamlar, sığınanlar, iskan edilenler... Velhasıl, ister Ermeni, Süryani ister Kürt ya da Türk olsun, 16. ya da 20. yüzyılda yaşamış olsun, esasen Suriçili diyebileceğimiz bir Diyarbakırlı tipi (tipleri) neredeyse günümüze kadar söz konusudur."

Yazara göre; "bütün bunları bir duvar yapmış gibidir."

Şehir sur içine sığmaz olunca Ofis ve Yenişehir'e doğru büyür. Çok katlı apartmanlar, devlet binaları, anıtlar, okullar, hastaneler, sinemalar, pavyonlarla yeni bir yaşam tarzı inşa edilir.

Hemen yanıbaşında, ortasından tren yolunun geçtiği bir zamanlar mehru üzüm bağlarının olduğu alan gecekondularla dolar. Göçlerle büyüyen devasa bir yer olur Bağlar. Havaalanı, İstasyon ve işkenceleriyle meşhur Cezaevi de buradadır.

Mehmet Atlı, Bağlar'ın da fotoğrafını çekiyor... Ama orası hiç de folklorik, ilginç değildir. Orası "Diyarbekira Reş (Kara Diyarbakır), Diyarbekira Xopan (Viran Diyarbakır) ya da Diyarbekira Şewiti (Yanmış Diyarbakır)"dır.

"Göçmenler Caddesi, Pasaj ya da işhanı gibi dönemin alışveriş alışkanlıklarını yansıtan yenilikler... Şeytan Pazarı adında sevimli mi sevimli bir semt pazarı, canlılığını hala koruyan tren istasyonu ile kendiliğinden/organik mekansal ilişkiler kurmuş dokular... Okulları, camileri, Karadeniz balıkçısı, hatta birahaneleri, gazino benzeri ortamlarıyla yeni yeni kentsellikler üreten ya da bunlarla tanışan ve Kurmanci, Zazaki, Arapça konuşanlar, daha başka aksan konuşan Çüngüşlü yerli Türkmenler, Bulgaristan göçmeni Türkler'den oluşan ve Diyarbakır ağzında buluşan (bazen de buluşamayan) bir kalabalık. Okullarda, tandır başlarında, kahvelerde, damlarda, avlularda, boş arsalarda, sokak düğünlerinde birbirini ve Diyarbakır'ı ve şehri tanımaya başlayan bir kalabalık..."

Mehmet Atlı, anıtları, parkları, cemevini, cadde, sokak ve bulvarları da unutmuyor. 1915'teki Ermeni tehcirini anlattığı bölüm ise yüzyıllar ötesinden bir ağıt gibi...

Demiryolcu olan babasının izinden giderek istasyonlar ve çevresini ele aldığı bölüm, Diyabakırsporlu futbolcu Vehbi, tesisatçı Seyfi Usta ve dedesinin rüyası gibi kitaba serpiştirilen insan hikayeleri ise dili ve anlatımıyla övgüye değer. Ondan öyküler ve romanlar geleceğinin de müjdecisi sanki...

Atlı özetle diyor ki; Diyarbakır bir Kürt şehri olduğu kadar bir Türk ve Ermeni şehridir aynı zamanda... Diyarbakır bunca felaketten sonra bir dünya şehri olmalı. Ona yakışan da budur.

KAYNAK: Fikret Eser / Mehmet Atlı’nın Hepsi Diyarbakır kitabı üzerine… (Sabah Kitap eki, 13 Ocak 2015).

 

 

 

Yazar: Fikret ESER

‘DİYARBAKIR KÜRT ŞEHRİ DEMEK DOĞRU AMA EKSİK’

 

EMRE CAN DAĞLIOĞLU Röportajı

Bugüne kadar şarkılarından ve güzel sesinden tanıdığımız Mehmet Atlı’nın ‘Hepsi Diyarbakır: Herkesin Bildiği Kimsenin Bilmediği’ isimli kitabı geçen ay İletişim Yayınları tarafından yayımlandı. Kitap, şehrin çeşitli bölgelerinin mimari tarihine farklı açılardan bakışı merkeze alan makalelerden oluşuyor. Atlı’yla kitabını ve kitabından yola çıkarak Diyarbakır’ın tarihini ve bugününü konuştuk.

 

§  Bu kitap nasıl ortaya çıktı? Bundan sonra ne gibi tasarılar var aklınızda?

Mardin Artuklu Üniversitesi Mimarlık Fakültesi’nde öğretim görevlisi olmanın yanı sıra doktora öğrencisiyim. Derslerde tartıştığımız konuları; güncel mimarlık/kent ve historiyografi sorunsallarını Diyarbakır özelinde ele alan yazılar yazıyordum. Yazıların ortak konusunun Diyarbakır olması onları, peş peşe bir doktora tezi ya da bir kitap gibi okunabilir kıldı. Yazıları birbirine bağlayan bir iç-diyalog (belki monolog) ve karakterler oluştu. Kitap, kendini bu doktora ödevleriyle süreç içinde kurdu. Başlangıçta sadece Diyarbakır tren garını ve istasyon yapılarını ele alan ve Tanıl Bora’nın editörlüğünü üstlendiği, ‘Tren bir Hayattır’ kitabı için yazdığım bir makale vardı elimde, Kemal Varol’un teşvikleriyle yazdığım. Şehir üzerine düşünmeye devam etmek istiyordum. Bu yazıdaki, teknik ağırlıklı bir analizden çok kişisel dil ya da üslup, diğer yazılar için de bir fikir verdi bana. Mimari gerçeklikleri anıların, edebiyatın, portrelerin ışığında tasvir ya da kritik etmek ya da şehri, içinde yaşayan birinin gözünden otobiyografik-monografik bir metin olarak kurarak;  şehri de bir aktör, edebi bir karakter haline getirerek mimarlıkla ilgili, roman gibi okunabilecek eleştirel metinler kaleme almak iyi bir fikir gibi geldi. Ve doktora programım da bu kitabın oluşmasına imkân/mekân oldu. Şehir hakkında gözlemler, okumalar yapıp düşünmeye ve yazmaya devam etmek istiyorum. Özellikle Kürt orta sınıfların mekânsal teşekkülü açısından Diyarbakır’ın oynadığı roller üzerine.

§  Kitabınızın alt başlığı ‘Herkesin Bildiği Kimsenin Bilmediği’. Diyarbakır’a dair herkesin bildiği ama kimsenin bilmediği nedir?

Bu alt başlık tek bir şeye değil birçok şeye gönderme yapıyor. Ama en genel anlamda, şehrin, herkesin bildiği/bildiğini sandığı, statik bir geleneksel yöre; hakkında söylenecekler söylenmiş, klişelerle anlaşılan ve anlatılan, karpuzu ve surları ile ünlü bir yöre olmaktan daha kaotik, daha öngörülemez, dinamik,  heterojen, metropoliten bir şeye dönüşüm sürecini ifade ediyor, “herkesin bildiği bir yerden kimsenin bilmediği bir yere” ifadesi. Bir de münhasıran Göçmenler Caddesi, Kuruçeşme, Körhat Mahallesi gibi ‘kenar’ addedilen; şehrin tarihi-turistik yerlerine öncelik veren kent rehberlerinde yer bulmayan bölgelerini işaret etmek için kullandığım bir ifade. Varlığını bildiğimiz ama görselleştirmeye, tarihini yazmaya değer bulmadığımız köşelerini…

§  Kitabın girişinde şehirlerin ‘yöreleşmesi’nin şehre dair üretimi engellediğini söylüyorsunuz. ‘Yöreleşmek’ten kastınız ne? Neden üretimi engelleyen bir şey?

Yıllar yılıdır, Mıgırdiç Margosyan’ın kitapta da andığım, sevdiğim ifadesiyle, “bizim oralarda” yürütülen akademik çalışmalar, sinema-dizi filmler, fotoğraflar, imgeler genelde ya milliyetçi-ümmetçi bir bakışla illa ki ‘Türk ve Sünni Müslüman bir Diyarbakır’ın; başka merkezlere bağımlı, dolayısıyla siyasi tarihe paralel bir toplum ve mimarlık tarihi anlatısı ile maluller. Ya da sadece bunu görmek istediler. Şehir, Türkiye’nin pek çok yeri gibi taşralaştırıldı. Fizikî-mekânsal olarak da söylemsel olarak da. Bu taşralaştırmada “yöre”  kavramı belirleyici önemde, kritik bir role sahip. Bu tahayyül hala premodern kavram ya da örüntüler üzerinden kentleri okuyor, daha doğrusu okuyamıyor…  Kent tarihleri yazılamıyor. Karşımıza ünlü yemekler, yöresel türküler, “mahalli sanatçılar” çıkıyor çıkmasına ama bunların hiçbiri gerçekte görünür değil. Çünkü şehir ve içerdiği kültürel unsurlar ilişkide bulunduğu diğer şehirler, diğer kültürler, yollar ve en nihayet küresel ilişkiler içinde okunmadığı gibi tekil, özerk varlıklar olarak da okunamıyorlar. Somut tekil varlıklar olarak insanlar, mimari gerçeklikler ya da kentsel durumlar birer prototip ya da stereotip olarak anlaşılıyor. O yere dair ezeli ve ebedi, dolayısıyla tarihsiz, “yöresel kimlikler” olarak donduruluyor ve öyle görselleştiriliyor. Öyle olunca da ‘Kürt’, isterseniz ‘kıro’ deyin, bir tip oluyor. ‘Doğulu’ bir tip oluyor. Homojenleştirmeye ve totalitarizme, nihayet ırkçılığa giden yollar buralardan döşeniyor. Şehre dair bir şey söylermiş gibi yaparken hiçbir yere dair hiçbir şey söylemez oluyor sonuçta, yöreselleştirici dil. Nostaljik anlatılar da bir o kadar problemli. Burası hiçbir zaman bir cennet olmadı zira. Olduysa bile cennetin de (bin) bir tarihi olmalı. Yazılmadı, yazılamadı.

§  Diyarbakır’ın Türkleştirilmesi Cumhuriyet döneminin çok yoğun çabalarından biri. Sizce ne kadar başarılı olmuş bir girişim bu?

Kısmen başarılı ama hayırlı bir başarı değil bu. Karşıt tepkilerini ve bazen benzerlerini de yarattı çünkü. Çok büyük ve telafisi zor acılara neden oldu ve aslında “şehrin Türklüğüne” de zarar verdi. İstanbul Türkçesini esas alırsanız Diyarbakır’ın, Urfa’nın ya da diğer yöreleştirilmiş yörelerin kendilerine özgü Türkçelerini de heba edersiniz, karikatürize birer “bozuk şive” mertebesine indirirsiniz mesela. Bu oldu. Öte yandan tarihsel bir Diyarbakır’ın kaybına yol açtı. İnsanlarını, renklerini, seslerini, cemaatlerini eksiltti. Bunun –başta mimari– her alanda kayıplarını yaşadık/yaşıyoruz. Şehir homojenleştirilmeye çalışılırken taşralaştırıldı da. Sonuçta başarısız da oldu. Şehir bugün metropolleşme yolunda yürürken bir ‘Kürt metropolü’ olma yolunda da aynı zamanda.

§  Diyarbakır’ın bir ‘Kürt şehri’ olduğuna dair yoğun bir anlatı var, Amed olarak anılması da bunun bir parçası. Bu konuda ne söylersiniz?

Diyarbakır’ın bir ‘Kürt şehri’ olduğunu söylemek, bir Türk ya da Ermeni şehri olduğunu ya da bir güvercin kenti olduğunu söylemekten farklı değil. Yani hem doğru hem değil; eksik. Bazen düpedüz kötü niyetli, yanlış! Buradan da bir hayır çıkmaz. Bir metropol, geçmişte de kozmopolit bir yapısı olduğunu bildiğimiz bir metropol, etnik-dinsel kimliklerle sınırlanamaz; sınırlanmaya kalkıldığında felaket olur! Ağırlığını ve enerjisini kaybeder, yöreleşir, taşralaşır, dediğim gibi. Diyarbakır, olabilecekse, bir dünya şehri olabilir ve bence olması gereken, bunca felaketten sonra ona yakışan da bu. Bu ise hem Dikranegerd, Diyarbekir, Amed ‘i ve hem de Diyarbakır’ı tüm katmanları ile kabul etmekten geçiyor. Tarih yaşanmamış gibi yapamazsınız.

‘Amed’  ise daha karmaşık bir durumu ima ediyor. Kürtlerin gönlünde bütün bir tarihlerinin, siyasi varoluşlarının, mücadelelerinin, kazanımlarının ve bundan sonraki ufuklarının da bir simgesi olmuş durumda, Cumhuriyet’in ‘Diyarbakırı’na karşı. ‘Diyarbakır Cezaevi’ ve onca faili meçhul cinayet yaşanmamış gibi de yapamayız.

Bu ölçüde olmasa da kutsanmış bir Amed’i, ‘İslami-ümmetçi Diyarbakır’ tahayyülünde de görebiliriz. Son bir-iki yıldır ‘Amed’in fethi’,  kutlanıyor, birileri tarafından. İslam ordularının şehre girişinden 1374 yıl sonra! ‘İstanbul’un fethi kutlamaları’ pespayeliğinden daha beter bir durum.

§  Diyarbakır Ermenilerinden bahsettiğiniz bölümde Mar Yeşua’dan yaptığınız bir alıntı var ve bölüm Sergius’a yazdığınız bir mektupla başlıyor. Neden Sergius’a mektup yazıyorsunuz?

Çünkü mektup güzel bir şey, seviyorum. Yazması da alması da… Ama yola çıkarken amacım bu değildi tabii. Surp Giragos Kilisesi üzerinden Türkiye kent ve kasabalarının, Diyarbakır’ın dinsel ve etnik homojenleştirilmesine ve buna dirençler, Diyarbakır’ın bu konuda aradığı yeni dile, yeni bakış açılarına dair bir şeyler yazmak istiyordum. Surp Giragos Kilisesi restorasyonunun anlamına bakmak istiyordum. Kitaplığımda bulunan ‘Diyarbakır ve Urfa’nın Felaket Çağı’ isimli kitap, 1915 benzeri felaketlerin, katliam, kuşatma ve saldırıların 5. yüzyıldaki bir tanıklığı idi. Mar Yeşua da benim yaptığıma benzer bir şey yapıyordu. Ya da ben onunkine benzer bir vakanüvisliğe öykündüm ve onun dilini, üslubunu ödünç aldım. Ben de Mar Yeşua gibi Sergius’a mektup yazıyormuş gibi anlatayım ‘Diyarbakır ve Urfa’nın Felaket Çağı-II’yi, dedim.

§  Mar Yeşua’nın alıntı yaptığınız kitabının ismi ‘Urfa ve Diyarbakır’ın Felaket Çağı 494-507’. Siz de 1915-2015’i bir felaket çağı olarak isimlendiriyorsunuz. Neden bu yüz yıl bir felaket çağı?

Çünkü aradan geçen bin beş yüz yılda insanın insana zulmü katlandı, azalmadı. Daha da kitlesel boyutlara, daha da üstün teknolojilere, daha da ‘incelikli’ retoriklere kavuştu. Çünkü felaket, 1915 ve Ermenilerle sınırlı kalmadı, devam ediyor ve edecek gibi de görünüyor; biz bu felaketi yaratan zihniyet dünyasından çıkmadıkça. Söyleşimizi, sorunuza karşılık ben de bir soruyla bitireyim. Acaba –Ermeniler başta– gayrimüslimlere yönelik ‘Büyük Felaket’in, Diyarbakır gibi şehirlerimizdeki mimariler açısından ne gibi sonuçları olmuştur? Yalnız yapılar değil, daha da önemlisi bu alandaki emek kaynağı, bilgi, beyin, duyarlık, yetenek, görgü kaybının ne gibi sonuçları olmuştur? Şehrin seslerine ne olmuştur? Buyurun mimarlık ve müzik tarihçilerine dev bir akademik çalışma alanı. Madem ki konuyu ‘tarihçilere bırakmak’ lazım!

KAYNAK: ‘Diyarbakır Kürt Şehri Demek Doğru Ama Eksik’ (agos.com.tr, 01.11.2014).

Yazar: EMRE CAN DAĞLIOĞLU Röportajı