Tarihçi ve dilbilimci (D.
10 Mart 1917, Mamaş köyü / Kars – Ö. 10 Şubat 2005, Ankara). Kırzıoğlu adı,
aileden birinin lâkabından gelmektedir. Daha sonra soyad olarak kabul edildi.
Kars’ın en eski ve yerli bir ailesine mensup olan Kırzıoğlu Mehmet Derviş
Efendi’yle eşi Hâfıza Hesna Hoca Hanım’ın ilk çocukları dünyaya geldi. Henüz on
üç aylıkken annesi öldü. 1923 yılında Kars Numune Mektebine verildi. İsmet Paşa
İlkokulunu (1928), Kars Ortaokulunu (1931) ve Erzurum Lisesini (1934) bitirdi.
Ağustos 1935’te, Sağlık Bakanlığı hesabına yatılı öğrenc olarak İstanbul
Üniversitesi Tıp Fakültesinde öğrenime başladı. Ailevî nedenlerden dolayı tıp
tahsilini bırakarak memlekete döndü. Ailesinin geçimine katkıda bulunmak için
memuriyete başladı ve Hususî Muhasebe Tahsil Müfettişi olarak Posof’a (Kars)
gönderildi. Burada halk edebiyatı derlemeleri (1936-37) yaptı. Kars Lisesinde
yardımcı öğretmenlik (1938-41) yaptıktan sonra İstanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Tarih Bölümünü (1946) bitirdi. İki yıl İstanbul’da serbest çalıştı.
Tarih öğretmeni olarak Kars (1948), Diyarbakır (1951) ve Sakarya (1957)
liselerinde çalıştı.
Bu sırada Hazine-i
Evrakta ve kütüphanelerde araştırmalar yaptı. Sonra Millî Eğitim Bakanlığı
Arşiv Dairesinde müdür yardımcılığı, Türk Ansiklopedisinde uzmanlık
görevlerinde bulundu. 1961 yılında Ankara’da Millî Eğitim Bakanlığı Öğretmeni
İşbaşında Yetiştirme Bürosunda şube müdürlüğüne getirildi. Bu arada DPT’de
Sosyal İşler Dairesinde ve Devlet Bakanlığı Özel İstatistikî Bilgiler Grubunda
tarih araştırmaları uzmanı olarak çalıştı. 1953’te Türk Dil Kurumu üyeliğine
kabul edildi, ancak bu kurumun o dönemdeki dil politikasını benimsemedi.
“Osmanlıların Kafkas
Ellerini Fethi” adlı tezle doktorasını tamamladığı 1967’de Erzurum Atatürk Üniversitesi
Tarih Bölümü öğretim üyesi oldu. 1972-73 yıllarında bir süre Fransa’da kaldı. “Kür
ve Çoruk Boylarında Kıpçaklar” adlı tezle doçentliğe (1975), “Anı
Şehri Tarihi” adlı çalışmasıyla profesörlüğe (1982) yükseldi. Kadrosuzluktan
dolayı iki yıl Dışişleri Bakanlığı Araştırma Dairesinde arşiv uzmanı olarak
çalıştıktan sonra Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Tarih Öğretmenliği Bölümü
öğretim üyeliğine geçti. Sonraki yıllarda, bölüm başkanlığına yükseldi. Kasım
1980’den itibaren altı ay Lefkoşa’da kaarak, Kıbrıs’taki Türk-İslâm
kitabelerini inceledi. Bu arada Lefkoşa Özel Türk Üniversitesinde inkılâp
tarihi dersleri verdi. Emekliye ayrıldığı 1985’ten 1990 yılına kadar sözleşmeli
öğretim elemanı olarak aynı fakültede çalıştı.
Lise öğrenciliği
yıllarında okuduğu Erzurum Tarihçesi ve Erzurum Şairleri adlı kitapların
tesirinde kaldı. Bu etki ile daha o yaşlarda Kars’ın tarih ve edebî değerlerini
araştırmaya başladı. Kars Lisesindeki öğretmenliği sırasında Halkevi’nin aylık
dergisi Doğuş’un idaresini üstlendi. İlk yazı denemeleri ile daha önce
Posof ve Arpaçay’da derlediği halk kültürü verimlerini, bu dergide yayımladı. Doğuş’taki
yazıları ona, yurt çapında haklı bir ün kazandırdı. Yine bu dönemde Kars gazetesinde
birçok araştırma yazısı yayımlandı. Ülkü dergisinde çıkan ve daha sonra
kitaplaşacak olan Dede Korkut Kitabı’ndaki Coğrafî İsimler başlıklı
incelemesiyle, bilim dünyasının dikkatini çekti. Bu alanda uzmanlardan biri
kabul edildi. Üniversite öğrencisiyken araştırmalarını yayımlamaya devam eden
Kırzıoğlu, Çınaraltı, Bozkurt, Türk Yurdu, Tanrıdağ, Türk Amacı, Halkbilgisi
Haberleri, Tarihten Sesler ve Yücel dergilerinde araştırmalar
yayımladı.
Diyarbakır'daki
kitabelerin okunması çalışmalarında büyük emeği geçen Prof. Kırzıoğlu, Diyarbakır’dayken
yaptığı çalışmaları, çıkarmaya başladığı Kara Amid, Dicle ve İç Oğuz
dergileriyle diğer yerel gazetelerde yayımladı. Bu çalışmalarla şehrin sosyal
ve kültürel hayatına yeni bir soluk getirdi. Prof. Dr. Kırzıoğlu, özellikle
Doğu Anadolu ve Kafkasya tarihi ve bu bölgelerde yaşayan topluluklarla ilgili
araştırmaların uzmanı olarak tanındı.
Kırzıoğlu, Türkiye
Yazarlar Birliği tarafından Üstün Hizmet dalında 2004 Yılı Kültür Adamı
seçildi. Kars Turizm ve Tanıtma Derneği, Selçuklu Tarihi ve Medeniyeti
Enstitüsü, Türk Folklor Derneği, Türk Ocakları, Türk Dil Kurumu, Diyarbakır
Milliyetçiler Derneği, Diyarbakır Turizm ve Tanıtma Derneği, Türk Tarih Kurumu
gibi birçok derneğin kurucusu, yöneticisi veya üyesi olarak görev yaptı. Kalp
yetmezliğinden vefat etti. Ankara’da Cebeci Asri Mezarlığında toprağa verildi.
“Prof. Kırzıoğlu’nun,
Türk bilim hayatının çok önemli şahsiyetlerinden biri olarak Türkolojinin her
sahasında üstad olduğu, ilim çevreleri tarafından kabul edilmiştir. O, bu
sahalarda çalışan akademisyenlere rehber olmuştur. (…) Dil, tarih,
edebiyat, folklor, etnografya ve etnoloji dallarında çalışanlar, ona müracaat
etmektedirler. Türkolojinin en hassas sahalarında, kimsenin cesaret edip ele
alamadığı birçok konu, onun gayretiyle aydınlanmıştır. Söz konusu sahalarda
yazılmış yabancı eserleri, cebinden para harcayarak tercüme ettirmiş ve
bunlardan yararlanmıştır.” (Yunus Zeyrek)
ESERLERİ:
Malakanlar (1939), Kars
(1943), Kars Yaylası (1946), Cam-Cem Ayin (sadeleştirme, 1949),
Kars’ın Kurtuluş Hatırası (1950), Dede Korkut Oğuznameleri I. Kitap
(1952), Kars Tarihi (I. cilt, 1953), 1855 Kars Zaferi (1955), Kara
Amid / Diyarbekir Tarihçesi ve Abidelerinin Küçük Klavuzu (1956), Ziya
Gökalp Müzesi ve Ziya Gökalp (1956), Yazılı Vesikalara Göre Ziya Gökalp
(1956), Edebiyatımızda Kars II. Kitap (1958), Millî Mücadelede Kars
I. Kitap (1960), Kürtlerin Kökü (I. bölüm, 1962), Lehçe-i Erzurum
Yazmasındaki Halk Sözleri (1963), Her Bakımdan Türk Olan Kürtler
(1964), Kürt Aras / Aran Kürtleri (1966), Kürtlerin Türklüğü (1968),
Kars İli ve Çevresinde Ermeni Mezalimi 1918-1920 (1970), Karapapaklar
(1972), Kanada Karsı’na Armağan (1972), Lazlar / Canarlar (1972),
Gürcistan’da Eski Türk İnanç ve Geleneklerinin İzleri (1976), Malta
Konferansları - Ziya Gökalp (1976), Eski Yazılı Tarih Metinleri
(1976), Osmanlıların Kafkas Ellerini Fethi (1976), Türk İnkılâp
Tarihi Ders Notları (1977), Anı Şehri Tarihi (1982), Dağıstan-Aras-Dicle-Altay
ve Türkistan Türk Boylarından Kürtler (1984), Türk Millî Bütünlüğü
İçerisinde Doğu Anadolu (ortak, 1986), Karahanoğlu Aile Tarihçesi
(1986), Kâzım Karabekir (1991), Yukarı Kür ve Çoruk Boylarında
Kıpçaklar (1992), Bütünüyle Erzurum Kongresi (1993), Türk
Tarihinde Ermeniler (ortak, 1995), Tarihçe-i (Gazavat-i) Dağıstan
(2000), Dede Korkut Oğuznameleri I-II (2000).
Ayrıca basılmamış
eserleri de vardır.
HAKKINDA: Kars gazetesi
(31.3.1948), Hikmet Dizdaroğlu (Türk Dili, Kasım 1953), Ahmet Halil (Yeni
İstanbul, 6.10.1955), Cavit Orhan Tütengil (Dünya, 24.7.1956), Hikmet
Dizdaroğlu (Türk Dili, Kasım 1959), M. Ali Yörük (Bizim Anadolu, 18.12.1970),
Yavuz Akpınar (Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, İstanbul 1982), Ahmet
Karaca (Azerbaycan Kültür Dergisi, Kasım 1986), Kim Kimdir? (1987), Yunus
Zeyrek (Türk Kültürü, sayı: 480, 2003), Türk Dünyası Araştırmaları (sayı:143,
2003), Yunus Zeyrek (Türk Yurdu, sayı: 211, 2005).
