Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu

Sosyolog, iktisatçı, fikir adamı (D. 1901, Tortum / Erzurum – Ö. 16 Kasım 1974, İstanbul). Ahmet Halil adının yanı sıra A. Çilingiroğlu, Ali Hikmet, Dr. M. Devecioğlu, Dr. M. Sertkaya, Kadıoğlu, Kadızâde imzalarını da kullandı. Kadı olan babası Halil Fahri Bey, annesi Fatma Zehra Hanım’dır. Çocukluk dönemi Doğu Anadolu’nun göç yıllarına denk geldiğinden ve babasının görevi nedeniyle sık sık şehir değiştirdi. İlkokulu Erzincan ve Hakkâri’de, ortaokulu Malatya ve Kayseri’de okudu. İstanbul Gelenbevi Lisesi’ni (1918) ve Posta Telgraf Mekteb-i Âlî’sini bitirdi (1922). Ardından İstanbul Darülfünunu (İstanbul Üniversitesi) Edebiyat Fakültesi’nde Felsefe öğrenimi almaya ve Posta Telefon Telgraf (PTT) idaresinde çalışmaya başladı. Mezuniyetinin ardından Anadolu’nun çeşitli şehirlerindeki liselerde felsefe, sosyoloji ve edebiyat öğretmenliği yaptı (1925-29). Doktora sınavını kazanarak Fransa’ya gitti. Strasbourg Üniversitesi Felsefe Bölümü’nde Ziya Gökalp Hayatı ve Sosyolojisi isimli teziyle doktorasını tamamladı (1936). Türkiye’ye döndüğünde İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesinde felsefe ve ahlak doçenti olarak göreve başladı. 1938'de İktisat Fakültesi'ne sosyoloji doçenti olarak geçti; 1942'de profesör, 1958'de ordinaryüs profesör unvanlarını aldı. 1972'de emekliye ayrılıncaya kadar sürdürdüğü sos­yoloji kürsüsü başkanlığının yanı sıra, İktisat Fakültesi dekanlığı, İçtimaiyat Enstitüsü ve Gazetecilik Enstitüsü müdürlüğü görevlerinde bulundu.

Sosyoloji alanındaki çalışmalarına öğrencilik yıllarında başladı. Anadolu Mecmuası(1925-26) ve Hayat'ta (Ankara, 1927-28) şiir­leri, yine aynı yıllarda Halk Bilgisi Mecmuası, Halk Bilgisi Haberleri dergilerinde halk edebi­yatı ve folklor yazıları yayımlandı. Ankara'da öğretmenlik yaptığı sırada 1927'de Türk Halk Bilgisi Derneği'nin kurucuları arasında yer aldı. 1928'de derneğin yayın organı olarak Halk Bilgisi Mecmuası'm yayımlamaya başla­dı. Aynı yıl Halk Bilgisi Toplayıcılarına Reh­ber adıyla bir halkbilim ve etnografya kılavuzu hazırladı. İktisat, sosyoloji ve hukuk konula­rında pek çok makalesi 1934'te kurduğu îş (1954'ten sonra îş ve Düşünce, 1936-73 arası, aylık, 278 sayı) dergisinde yayımlandı. Ayrıca Halk, Hâkimiyet-i Milliye, Cumhuriyet, Hür- söz (Erzurum) gibi gazetelerde halk edebiyatı üzerine yazılar yazdı. Muallimler Birliği'nin 1946'dan sonra yeniden kuruluşunda katkısı olan yazar, bu derneğin yayın organı olarak Bilgi Mecmuasını kurdu ve ayrıca Meslek Ga­zetesi adıyla da bir gazete yayımladı.

Fındıkoğlu, Hilmi Ziya Ülkenle birlik­te, Türk sosyolojisinde Ziya Gökalp ve Prens Sabahaddin’in takipçisi sayılır. Sosyolojide metot konusuna büyük önem veren Fındıkoğlu, sosyoloji metot­larının genel metot teorisine bağlı oldu­ğunu kabul ettiği için öncelikle "umumi metodoloji"yi görmek gerektiğini dü­şünmüştür. Bütün metot nazariyeleri­nin "akılcı", diğer bir ifadeyle "ta'lîlci" (dedüktif, tümdengelimci) ve "tecrübeci" (endüktif, tümevarıma) şeklinde ikiye ay­rıldığını belirten Fındıkoğlu, bilgi üretiminde birinci metodu kullandığı gerekçesiyle Marksist felsefeyi tenkit eder. Peşin hükümlerden uzak, müşahede­ye dayanan çok sebepli bir metodoloji benimsemiştir.

Ziyaeddin Fahri'yi sosyolojide tek bir ekole bağlamak isabetli değildir. Kendi­si Gökalp ekolünün körü körüne bir ta­kipçisi olmamıştır. Gökalp'le beraber Le Play ekolünün Türkiye'deki temsilcileri­nin fikirlerini incelemiş, yorumlamış ve devrin şartları bakımından önemini or­taya koymuştur. Emile Durkheim ve Le Play okullarından etkilendiği kadar ho­cası Mehmed İzzet’ten de etkilenmekle bir­likte hiçbir zaman taklit seviyesinde kal­mamış, bu düşünürlerin zıt gibi görünen fikirlerini olabildiğince birbirleriyle bağ­daştırmaya çalışmış, tenkit etmiş ve on­ları tamamlamıştır. Ona göre Prens Sabahaddin ile Gökalp ekolleri bağdaş­mayan iki sosyoloji akımıdır. Prens Sabahaddin'in benimsediği Batı libera­lizminin aşırı bireyci tutumuna kar­şı Gökalp’in, özel teşebbüsü Türkiye'­de canlandıracak bir eğitici ve yol gös­terici devletçilik fikrini benimsemiştir. Türkçe'nin tabii seyri içinde gelişme­sinden yana olan Fındıkoğlu, Türk dili­ni bozucu zorlamalara ısrarla karşı çık­mıştır.

BAŞLICA ESERLERİ:

TELİF: Erzurum Şairleri (1927), Bayburtlu Zihni (1928), Zora Dağlar Dayanmaz (1934), İbn Haldun (Hilmi Ziya Ülken'le birlikte, 1940), Fransız İhtilâli ve Tanzimat (1943), İçtimaiyat Dersleri, Birinci Cilt: İçtimaiyata Gi­riş (1944), Sosyalizm, Cilt 1, Kitap 1: Eflâtundan Marx'a Kadar (1949), İçtimaiyat, İkinci Cilt: Me­todoloji Nazariyeleri (1950), Sosyalizm, Cilt 1, Kitap 2: Karl Marx ve Marxizm (1952), Türkiye'­de Kooperatifçilik: Tatbiki Sosyoloji Denemesi (1953), İçtimaiyat, Üçüncü Cilt: Hukuk Sosyolojisi (1958), Le Play Mektebi ve Prens Sabahattin (1962), İktisat Sos­yolojisi Bakımından Sosyalizm (1965), Kooperasyon Sosyolojisi (1967), Doğu Kalkınması ve Er­zurum Şehirleşmesi ile İlgili Sosyolo­jik Meseleler (1970), Sosyoloji Doktrin ve Kolları (1971), Kal Marx ve Sistemi (1975).

ÇEVİRİ: Ah­lâk Tecrübesi (F. Rauh'tan, 1938), İçtimaiyata Başlangıç (G. Kessler'den, 1938), Ko­operatifçilik (G. Kessler'­den, 1940), Auguste Comte'un Felsefesi (Levy Bruhl'den, 1942).

KAYNAKÇA: Amiran Kurtkan / Fındıkoğlu Bibliyografya­sı: 1918-58 (1958), Cavit Orhan Tütengil / Bir Sosyologun Ölümü (1976), Hüseyin Avni Göktürk / Profesör Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu'nu Anarken (Fındıkoğlu Armağanı, 1977), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) - Ünlü Fikir ve Kültür Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 3, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013), Emre Kongar / Türk Toplumbilimcileri (1988), Nevin Güngör / Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu (1991), Mustafa E. Erkal / TDV İslam Ansiklopedisi (c. 13, s. 28-29-30, 1996), TBE Ansiklopedisi (s. 435-436, 2001).