Osmanlı coğrafya ve
kozmoğrafya bilgini (D. 1556-57, Trabzon - Ö. 1598, Şam). Trabzon’daki Hatuniye
Medresesi müderrislerinden birinin oğludur. İlk tahsilini burada yaptı. Yirmi
yaşlarında seyahate çıktı, yirmi beş yıl dolaştı. Bu arada doğuda ve batıda
bazı seferlere katıldı, çeşitli yerlerde mahkeme kâtipliklerinde bulundu.
Manisa’da bir buçuk yıl Şehzade Mehmed’in (III. Mehmed) divan kâtipliğini
yaptı. Daha sonra Şam’a yerleşti ve orada öldü.
Âşık Mehmed, hayatının
sonlarına doğru yazdığı Türkçe Menâzırü’l-avâlim adlı coğrafî,
kozmografik ve topografik eseriyle tanındı. Eserin giriş kısmında Allah’ın
varlığının delilleri, birinci bölümde kâinatın yaratılışı, gökler, yıldızlar,
cennet ve cehennem, ikinci bölümde yeryüzü, sonuç kısmında ise dünyanın ömrü ve
kıyamet söz konusu edilmiştir. Menâzırü’l-avâlim, Kâtib Çelebi’nin de
başlıca kaynaklarındandır. Hatta Fr. Taeschner’e göre Kâtib Çelebi’yi, Cihannümâ’sını
yazmaya sevkeden etkenlerden biri de Menâzırü’l-avâlim’dir. Bu eser, 17.
yüzyıl coğrafyacılarından Ebû Bekir b. Behrâm tarafından da kaynak olarak
kullanıldı ve Ortaçağ coğrafyacılığının son, Yeniçağ coğrafyacılığının ise ilk
örneklerinden sayıldı. Türkiye içinde ve dışında birçok yazma nüshası vardır.
HAKKINDA: Bursalı Mehmed Tâhir / Osmanlı
Müellifleri (1914-24, c. 3, s. 94-95), İsmail Hakkı Uzunçarşılı / Osmanlı
Tarihi (1947-59, c. 3, s. 507), Abdülhak Adnan Adıvar / Osmanlı Türklerinde
İlim (1943), İsmet Miroğlu / TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 3, 1991, s. 553).
