Tarihçi, şair (D. 1880,
Beşiktaş / İstanbul - Ö. 10 Ekim 1937). Sultan Abdülaziz’in vekilharcı
Ürgüplü Ahmed Ağanın oğlu. Nasrettin Hoca, Rıfkı Ali adlarını da kullandı.
İlköğrenimini Beşiktaş Vişnezâde Mektebinde tamamladı. Kuleli İdadisi ve
Harbiye Mektebi (1898) mezunu. Toptaşı ve Soğukçeşme askerî okullarında
coğrafya, 1902’den itibaren Harbiye Mektebinde Fransızca öğretmenliği yaptı.
1903’te üsteğmen, 1907’de de yüzbaşı oldu. Balkan Savaşı sırasında orduda görev
aldı. Balkan Savaşı’ndan sonra emekli olduğu halde yeniden yüzbaşı rütbesiyle
orduya katılarak ordu arşivini düzenlemekle görevlendirildi. 1908’de Mekteb-i
Harbiye tarih öğretmenliğine başladı. 1909’da Erkân-ı Harbiyye-i Umûmiyye
Ceride Şubesinde görev aldı, Mecmua-i Askeriyye’yi yönetti. 1912’de
Balkan Harbi’nde askeri sansür müfettişi olarak çalıştı ve savaş bitiminde
emekliye ayrıldı. Birinci Dünya Savaşı sırasında bir ara Ulukışla’ya sürgün
gitti. 1915’de Eskişehir Askerî Sevk Komisyonu başkanlığını üstlendi. Bu sırada
şiddetli bir hastalık geçirdi. Daha sonra Hazine-i Evrak’ta çalıştı. 1916’da
Doğu Anadolu’ya görevle gönderildi. 1917’de terhis edildi. Birinci Dünya
Savaşı’ndan sonra Darülfünun’da tarih dersleri verdi, profesörlüğe yükseldi ve
bu görevde 1933’e kadar kaldı. Abdurrahman Şeref’in ölümü üzerine Tarih-i
Osmanî Encümeni başkanlığına getirildi (1924). Son yıllarını fakr-u zaruret
içinde geçirdi. Haydarpaşa Hastanesinde vefat etti. Büyükada Tepeköy
Mezarlığında yatmaktadır.
İlk yazı ve şiirlerini; yüzyıl başında İrtikâ,
Ma’lûmat, Hazîne-i Fünûn, Mecmua-i Ebüzziyâ gibi gazete ve dergilerde; daha
sonra İkdam, Yeni Mecmua, Tarih Encümeni Mecmuası, Harb Mecmuası, Türkiyat,
Hayat, Anadolu, Edebiyat Fakültesi Mecmuası, Peyam, Akşam, Cumhuriyet gibi
yayın organlarında yayımladı. Tercümân-ı Hakikat ve Millet gazetesi
başyazarlığı yaptı. Bazı eserleri gazetelerde tefrika edildi. Halka tarih
zevkini aşılayan üslupta eserler vermiş olması başlıca özelliğidir. Çoğu bestelenmiş
birçok şarkısı vardır. Alkole aşırı düşkünlüğüyle de tanınırdı. Demirbaş
Şarl adlı eserinden dolayı İsveç hükümeti tarafından kendisine bir nişan
verilmiştir (1918). Eserlerinin sayısı yüzden fazladır.
Ahmet Refik Altınay’ın “Geçmiş Asırlarda
Osmanlı Hayatı” başlıklı bir dizi halinde 1915-27 tarihleri arasında
yayımlanan on altı eseri, 2001 yılından itibaren Tarihe Yolculuk dizisinde
yeniden basılmaya başlandı. Fransızcadan üç ciltlik Târîh-i Medeniyyet (C. Seignobos’tan, 1912)’i çevirdi.
“(…) Ahmed Refik, asker ocağından yetişmiş
şuurlu bir aydındır. (…) Şâir ve sanatkâr ruhlu bir yazar olan Ahmed
Refik, belki tam bir tarihçi olarak kabul edilmeyebilir. Çünkü topladığı tarihî
malzemeyi derin ve ihatalı bir görüşle işleyerek bir terkibe ve senteze
ulaştırmış değildir. Ama devrinin târih anlayışına bir heyecan, yeni ve taze
bir ruh getirdiği, onu ‘vak’a-nüvislik’ten kurtardığı da söylenebilir. Ahmed
Refik daha ziyâde târihin edebiyatını yapmış, târihle edebiyat arasında bir
köprü kurmuştur. O yüzden kuru, sıkıcı bir târih yazarı değildir. Târihî konuları
sanatkâr bir ruhla ele alarak, kolay anlaşılan ve sevilerek okunan bir târih
anlayışını yerleştirmenin gayreti içinde olmuş, bunu da başarmıştır. Gazeteci
ve şâir tarafı târihî yazılarında da kendini göstermiş, tatlı, akıcı ve
sürükleyici üslûbu ile târihî eserlerin sevilip yayılmasında, geniş kitlelere
ulaşmasında ve okunmasında önemli bir görev ifa etmiştir. Ayrıca Hazîne-i
Evrak’ta bulup yayımladığı belgeler, Osmanlı târihi için çok değerli belgeler
olarak kabul edilmektedir.” (Mustafa Özbalcı)
ESERLERİ:
Gazevât-ı Celile-i Peygamberi (1908), İnkılâb-ı Azîm
(1908), Sultan Mehmed Han-ı Hamiş Hazretleri (1909), On Bir Nisan
İnkılâbı (1909), Devr-i Süleyman-ı Kanunî’de Birinci Viyana Muhasarası (1909),
Sahâif-i Muzafferiyât-ı Osmaniyye (1909), Tarih Sahîfeleri (1909),
Baltacı Mehmed Paşa ve Büyük Petro (1911), Büyük Târih-i Umûmî (6
cilt, 1912), Resimli ve Haritalı Târîh-i Umûmî (1912), Bizans
İmparatoriçeleri (1915), Kabakçı Mustafa (1915), Köprülüler (1915),
Lâle Devri (1915), Prusya Nasıl Yükseldi (1915), Târihî
Simalar (1915), Târihte Osmanlı Neferi (1915), Tesâvîr-i Rical (1915),
Felâket Seneleri (1094-1110) (1916), Memâlik-i Osmâniyye’de Demirbaş
Şarl (1916), Kadınlar Saltanatı (4 cilt, 1916), Padişahlarımızda
Din Gayreti-Vatan Muhabbeti (1916), Yirmi Beş Sene Siper Kavgası (1917),
Memâlik-i Osmâniyye’de Kral Rakoczi ve Tevâbii (1109-1154) (1917), Sultan
Abdülhamid-i Saniye Dâir (1918), İki Komite-İki Kıtal (1919), Kafkas
Yollarında: Hâtıralar ve Tahassüsler (1919), Onuncu Hicr-i Asrîde İstanbul
Hayâtı (961-1000) (1921), Sultan Cem (1923), Âlimler ve Sanatkârlar
(1924), Sokullu (1924), Türkiye Târihi (1. cilt, 1924), Bizans
Karşısında Türkler (1924), Kızlarağası (1926), Türkiye’de
Mülteciler Meselesi (1926), Samur Devri (1927), Fatma Sultan (tsz),
Çocuklarla Türk İstiklâl Harbi (1929), Anadolu’da Türk Aşiretleri (966-1200)
(1930), Hicrî Onikinci Asırda İstanbul Hayâtı (1930), Hicrî Onbirinci
Asırda İstanbul Hayâtı (1931), Büyük İskender (1931), Büyük
Frederik (1931), Eski İstanbul Manzaraları (1931), Kanije
Gazileri (1931), Mîmar Sinan (1931), Târihte Kadın Sîmalar
(1931), Turhan Valide (1931), Sokullu Mehmed Paşa (1931), Viyana
Önünde Türkler (1931), Türkiye Madenleri (1931), Çocuklara Târih
Bilgisi: Orta Yeni ve Yakın Zamanlar (1931), Orta Mektepler ve Muallim
Mektepleri İçin Kıraat (1931, Ocak Ağaları (1931), Kâtip Çelebi
(1932), Nâimâ (1932), Eski Türk Zaferleri (1071-1878) (1932), Fransız
Müverrihleri: Michelet Lavisse Vandel (1932), Alman Müverrihleri: Ranke
Mommsen Treitschke (1932), Târih ve Müverrihler (1932), Türkler
ve Büyük Petro (1932), Türklerin İstanbul Muhasaraları (1932), Türkler
ve Kraliçe Elizabet (1932), Osmanlı Devrinde Zorbalar (1932), Napoleon
(1932), Türk Akıncıları (1932), Hicrî Onüçüncü Asırda İstanbul Hayâtı
(1932), Çocuklara Târih Bilgisi: Eski Zamanlar Türkler (1932), Türk
Akıncıları (1932), Vaşington ve Amerika İhtilâli (1932), Onaltıncı
Asırda Rafızîlik ve Bektaşîlik (1932), Türk Hizmetinde Kral Tökö’li İmre
(1932), Lady Montague’in Şark Mektupları (1933), Peçevî (1933), Selânikî
(1933), Osmanlı Devrinde Hoca Nüfuzu (1933), Hoca Sadettin
(1933), Aşıkpaşazâde (1933), Osmanoğulları (1933), Türk
İdaresinde Bulgaristan (1933), Fındıklık Silâhtar Mehmed Ağa (1933),
Ege Havzası ve Yunan (1934), Tarih Öğreniyorum (1934), Onaltıncı
Asırda Osmanlı Hayâtı (1935), Türk Mimarları (1936).
KAYNAKÇA:
Mükrimin Halil / Müverrih Ahmed Refik (Millî Mecmua, sayı: 39, 1925), Reşad
Ekrem Koçu / Ahmed Refik: Hayatı, Seçme Şiir ve Yazıları (1938) - İstanbul
Ansiklopedisi (c. 2, s.732-743), Türk Ansiklopedisi (c. 11, s. 219, 1966), TDE
Ansiklopedisi (c. 1, s. 125- 126, 1977), M. Muzaffer Gökman / Ahmet Refik
Altınay (1978), Abdülkadir Özcan / TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 2, 1988), Behçet
Necatigil / Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü (18. bas. 1999), Şükran Kurdakul /
Şairler ve Yazarlar Sözlüğü (gen. 6. bas. 1999), Köprülüler Ahmet Refik Altınay
(Cumhuriyet Kitap, 1.11.2001), TBE Ansiklopedisi (2001), Dr. Mustafa Duman /
Trabzon’u Anlatan Birkaç Kitap (Cumhuriyet Kitap, 11.7.2002), Mustafa Özbalcı /
Büyük Türk Klâsikleri (c. 13, 2002), İhsan Işık /
Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) –
Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye
Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) -
Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).