Zehra Bilir

Halk Müziği Ses Sanatçısı, Müzisyen

Doğum
26 Mart, 1913
Ölüm
28 Temmuz, 2007
Eğitim
Lise
Burç
Diğer İsimler
Türkü Ana. Eliza Surhantakyan,

Müzisyen, Ermeni asıllı Türk Halk Müziği ses sanatçısı (D. 26 Mart 1913, Arapgir / Malatya – Ö. 28 Haziran 2007, İstanbul).  Doğum adı Eliza Surhantakyan. Türkü Ana lakabıyla da ünlüdür.

Zehra Bilir, 26 Mart 1913 tarihinde Malatya’nın Arapgir ilçesinde dünyaya geldi. Orta okul ve lise öğrenimini Elazığ ve Kayseri’de yaptı. Sabah Gazetesi'ne verdiği bir demeçte biyolojik babasının kendisi 1,5 yaşındayken I. Dünya Savaşı sırasında hayatını kaybettiğini söylemiş ve "Ben Türk babamı bilirim. Nüfusta adım Ermeni adıymış ama ben Türk'üm, Müslümanım." demiştir.

Müzik hayatına ünlü besteci Artaki Candan’dan usul ve nota dersleri alarak başladı. Profesyonel nitelikte assolist olarak sahneye çıktı. Mahalli giysi ve ağız ile türkü söyledi. “Türkü Ana” diye ünlendi.

Birinci Dünya Savaşı'na katılan babası bir daha geri dönmeyince annesi bir Türk ile evlenmişti. Üvey babası da genç yaşta ölünce annesi çocuklarını alarak İstanbul’a götürdü. İlköğrenimini Elazığ’da, ortaöğrenimini Kayseri’de tamamladı.

Zehra Bilir orta tahsilini tamamlayınca çalışma hayatına atılarak İstanbul’da gelince bir şapkacı yanında çalışmaya başladı. 1930'larda Darülbedayi'de balerin olarak çalıştı. Çeşitli işler denedikten sonra Şehir Tiyatrosu’nun bale kısmına girdi. Daha sonra Süreyya Opereti kadrosunun bale bölümünde yer aldı.

1943’te halk müziği radyo yayınlarına katılmaya başladı ve ilk olarak 1944 yazının 2 Haziran gecesi Küçük Çiftlik Parkı’nda sahneye çıktı.

Zehra  Bilir, ilk evliliğini Selahattin Bilir ile yaptı. Eşi kara yolları müeahhitlerinden olduğu için, onunla birlikte hemen hemen bütün Türkiye’yi dolaştı. Gezip gördüğü yörelerin halk türküleri ilgisini çekiyor ve öğrendiği bütün türküleri kayda alıyordu.

İstanbul’a döndüğünde, fark edilen müzik yeteneğini yönlendirmek amacıyla ünlü bestekar ve kanun sanatçısı Artaki Candan-Terziyan ile tanışınca, ondan usul ve solfej dersleri alarak müzik bilgisini geliştirdi.

Artaki Candan o dönem Sahibinin Sesi plak şirketinin müdürü olduğu için, Zehre Bilir’in ilk plakları Vahram Gesaryan’ın sahibi olduğu Sahibinin Sesi plak şirketinden çıktı. İstanbullu bir Ermeni ressama güzel bir resmini yaptırıp, Hagop Ayvaz’ın ‘Kulis’ dergisine defalarca konuk oldu. 

Profesyonel nitelikte ilk assolist olarak sahneye çıkan halk müziği sanatçısı olan Zehra Bilir, türküleri yerel ağızla okuyuşunun yanı sıra şalvar, güzel giysiler ve elinde ipek mendili sallayarak sahnelerde yer alıyordu.  Her yöreye ait türküleri otantik özellikleriyle okuyan Zehra Bilir, türkülerin gramofonlardan ve radyolardan dinlendiği dönemin adeta bir simgesi oldu.

Türkücülüğü bir meslek olarak seçenlere öncülük eden Zehra Bilir, çok sayıda plak doldurup ödül kazandı. "Tiridine Bandım" adlı türküyle ünlenen Eliza, "Kalenin Bayır Düzü", "Cemo Gül Açanda Gel", "Başındaki Tellere" gibi çok sayıda eser okumuştur. Türküleri yorumlarken yaptığı mimikler ve mizansen özellikleri günümüze kadar taşınmıştır.

Yine yıllar önce bir, "Tiridine Bandım" isimli kendi icadı olan çok bol maydanoz kullanarak yaptığı etli bir yemeğin tarifini vermiştir. Zehra Bilir çok titiz ve becerikli bir ev hanımı olduğu, hazırladığı davetlerin masaları dillere destan olmuş; evinde çok sık davetler düzenlemiştir.

Yakın yıllara kadar konservatuarda hocalık da yapan Zehra-Eliza, 1952 senesinde, zengin bir madenci ailenin oğlu olan Necmi Ergener ile evlendikten sonra, mali durumları iyi olduğundan, ardında pek çok plak bıraktığı müzik yaşamına nokta koymuştur. Çeşitli sahne çalışmaları yanı sıra 1971 yılında Amerika’da da konser vermiştir.

Doğum yeri olan Arapgir'i hiçbir zaman aklından çıkarmayan sanatçımız, 1985 yılında doğduğu şehri ziyaret etmiş, hemşehrilerini coşturmuştur. Bu ziyaret doğmuş olduğu evin bulunduğu caddeye "Zehra Bilir" adının verilmesine vesile olmuştur.

Gerçek adını, İstanbul’da tanıdığı Ermeni sanatkâr ve aydınlarına fısıltıyla söyleyen, kamu önünde hiç açıklamayan Eliza, hayat hikayesini anlattığı zaman da Artaki Bey’in Terziyan olduğundan hiç bahsetmez. Zehra Bilir’in Eliza Surhantakyan olduğunu bilen az sayıdaki insan, onu kalabalıkların önünde zor durumda bırakmamak için bu gerçeği dillendirmezler. Kim bilir, belki de zihinlerindeki, örnek davranışları ile ailesine, topluma ve yakın çevresine birçok faydalar sağladığından ötürü kendisine verilen "Türkü Ana" resminin bozulmasını istememişlerdir.

2006 yılının sonlarında düşme sonucu kalçasındaki protezin zarar görmesi nedeniyle uzun süre Göztepe Eğitim ve Araştırma Hastanesi'nde tedavi gören Bilir, Ocak 2007’de taburcu edildikten sonra Devlet Bakanı Nimet Çubukçu’nun, sanatçının huzurevinde barındırılması talimatı üzerine, Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu’na bağlı Küçükçamlıca’daki Bahçelievler Huzurevine yerleştirilmiştir. 28 Haziran 2007 tarihinde bu huzurevinde vefat etmiş, Zincirlikuyu Mezarlığında toprağa verilmiştir.

 

Albümleri:

 

Diyarbakır Şad Akar (1965, Coşkun Plak)

 

Popüler Türküleri:

 

Manda Yuva Yapmış Söğüt Dalına

Mecnunum Leylamı Gördüm

Cemo Cemile

Diyarbakır Şad Akar

Tiridine Bandım,

Bayır Düzü,

Başındaki Telleri.

 

KAYNAK: Bakan Çubukçu, Zehra Bilir’e sahip çıktı (hürriyet.com.tr, 19 Ocak 2007), Türkiye Kültür ve Sanat 2008 Yıllığı (2008), Unutulmayanlar-Zehra Bilir (YouTube · TRT Arşiv, 28 Haziran 2019), Yıl 1951... Türkü Ana Zehra Bilir, oğlu Ergün Bilir (malatyagazetecilercemiyeti.org, 14 Nisan 2020), Zehra Bilir (tr.wikipedia.org, 30.12.2022), Malatya Ermenileri (Մալաթիա) (facebook.com, 30.12.2022), Zehra Bilir - İstanbul Kadın Müzesi (istanbulkadinmuzesi.org, 30.12.2022), Zehra Bilir (eksisozluk.com, 30.12.2022).

İLGİLİ BİYOGRAFİLER

Devamını Gör