Edip Cansever

 

Ünlü Fransız kritikçisi Gaeton Picon, “materyalist bir şiir olamaz,” diyor. Çünkü materyalizmin atmosferinde şiire yer yok. Şiir soluk alamaz ve ölür. Çıkış noktaları, büyüyüş ve gelişme şartları ayrı, şiirin ve materyalizmin. Bu hüküm nereye kadar doğru, bir şey denemezse de, materyalist bir şiir olsa olsa Yerçekimli Karanfil’deki şiirler gibi olur.

Edip Cansever hep eşyayla, eşyanın materyal olan yanıyla, maddeliğiyle ilgilenir. Mistik bir şair sanılmasın. Mistisizm eşyanın ötesindeki gerçeği arar, belki eşyadan geçerek. Cansever’e göre ise, gerçek maddedir, eşyadır. Şiirinde eşya çıplak bir madde, negatif bir şimdiki zamandır. Eşyanın hafızası, geçmiş zamanı ve geleceği yoktur. Cansever Tanrı’dan hiç, hatta inkâr için bile söz açmaz. Materyalizme kuşkuların en güçlüsünü ve en pozitifini yönelten ölümü inkârla yetinir (“Artık ölüm insanlardan olmuyor”). İnsan bile bir maddesel motif olarak girer şiirlerine (“Kim biner bu gemiye insandan kıyılar yapılırken”).

Eşya, Yerçekimli Karanfil’de, insan için fon, sığınak ve kaçış imkânı olmaktan çıkmış, kendi başına buyruk, kendi kanunlarıyla var ve yeter bulunuyor. Maddeyle insan arasındaki ilgi, nicelik olduğundan, Cansever, insanı hep niceliklendirir. O kadar ki “ben” bile tek değildir; tekil yoktur, Cansever tekilden şiddetle kaçar:

 

“Ben miyim şimdi nerede, ben çok ey!”

“Bana sen olmalıydın, koyulmalarından ötürü sığınacak

Ama hep bir oluyoruz dünyada

Biz.”

 

Cansever’in insan kuramı bence “çokçuluk”tur. Çoğa övgü diye de özetlenebilir. Bu kadarla yetinir ve ileri gitmez. Çünkü biraz kurcalansa bu, altından insana eğilme zorunluluğu çıkaracaktır. Bu da maddeci şairin işi değildir. Onu belki toplumcu sayacaksınız. Ben de uzun zaman bu şiirleri toplumcu saydım. Ama değil. Toplumcuların da insanla uğraştığını, insanı belli bir nitelikle donatma ilkelerini unutmayalım. Cansever, toplumcu olmaktan çok, “çokçu”dur. İnsanları ülküsüne bir kışla sembolü (“Borazan”) ile çağırır. Kilit ki bir eşyadır. İnanç, gönülden gönüle bağışlanan bir ışık değil, elden ele verilen bir karanfildir ve karanfilin en baskın niteliği yerçekimliliktir. Güzel bir ayak, şaire güzel atomları düşündürüyor. Ayak, hayalde yerini soyut bir uyuma bırakmaz. Asıl var olan atomdur, insan ve ayak ise sonuç:

 

“Atomlar bile güzel

Moleküller bile

Toplanıp ayak oluyorlar bende”

 

Aşkın onca anlaşılır yanı “kasıkları oğmak”tır, çok çok sevişmektir. Sevişmek. Çünkü, ancak sevişmekte insanların madde yakınlaşmalarına yer vardır. Maddeden başka hiçbir şeye inanmamanın bu noktaya varışına Batı şiirinde de rastlanmaz. Bu eğilimde o kadar ileri gider ki “sokağa inmek” yok, “sokağa dökülmek” ve bu dökülüşün fizikle açıklanması vardır:

 

“Sokağa dökülüyorsam belki ya su içmişimdir ya da yıkamışımdır yüzümü”

 

Örnekleri istediğimiz kadar çoğaltabiliriz: Bir balon, klâsik, hatta modern sanat eserinde, oldukça soy duyguları çağırmakta kullanılır. “Sarı Balon” filminde, çocuk ve suç masumiyet ilgisinin güzel bir anahtarıdır. Gelgelelim Cansever’de balon, şişmanlığı gidermek için, ayakların çevirdiği bir yuvarlaktır. (….)

 

                                                                                                Sezai Karakoç

                                                                                       (Pazar 27 Nisan 1958 - 4 Mayıs 1958)

Yazar: SEZAİ KARAKOÇ

1940'da toplumcu ve gerçekçi bir özellikle başlayan yeni Türk şiiri,  1953'ten beri akıldışı bir yönde gelişmektedir. Özdemir Asaf, İlhan Berk, Oktay Rifat , Cemal Süreya, Edip Cansever bu şiirin belli başlı temsilcileri arasında görülüyor. Bu şairlerin ortak özelliği öyle kolay kolay anlaşılmamalarıdır.

Tabii, şu soru ile karşılaşmaktan kendimizi koruyamıyoruz: "yazdıkları neden kolay kolay anlaşılmıyor?" Hemen söyleyebiliriz, aklın baskısından kurtulmaya çalıştıkları için. Gerçekten şiir, akıldan çok çekmiştir. Ama onun baskısından nasıl kurtulacağız? Iki yol var: Ya akılla, kurallarıyla alay ederek, yada bilinçaltına sığınarak. Birinci yolu deneyenlerin başında Perçemli Sokak, Âşık Merdiveni şiir kitaplarıyla Bay Oktay Rifat gelir. İşin tuhafı akıldan kurtulmaya çalışırken şairin gene de akla sarılması, bizi aklımızı kullanmaya zorlamasıdır.   Bu  yüzdendir  ki yazdıklarında  şiiri  bulamıyoruz. Çünkü şair, kelime dizileriyle kendi iç yaşantısını, en karanlık, en gizli yönleri ile bizde uyandıracağı yerde, aklın kurallarıyla becelleşmenin verdiği yorgunluğu sinirlerimizde yaşatmaktadır.  Okuyun Âşık Merdiveni'ndeki şiirleri, siz de bunu göreceksiniz. Hiç bir şey bilmece kadar aklın ustalığını gösteremez. Bilmeceyi kuran akıl, onu çözen akıl. Şüphesiz bilmeceyi çözersek derin bir zevk duyarız. Ama bu aklın kendi gücünü görmüş olmasından doğan bir zevktir. Bu zevkin de şiir zevki ile herhangi bir ilintisi yoktur. Bay Oktay Rifat, akıldan kaçayım derken şiiri bilmeceye çevirerek gene onun ağına düşmüştür. Aşık Merdiveni'nden şu dizeleri okuyunuz:

 

Dişimde denediğim yumurtası kayıkların,

Üşürse deniz kızı mağazaları.

 

Ne anladınız demeyeceğim; ne duydunuz söyler misiniz? Buna karşılık aynı şiirin son iki dizisini okuyun:

 

Kalkar dağlar dağların üstünden

Evler evlerin üstünden

 

Bunlar da akıl kurallarına uymaz, açık olarak da bir şey söylemez. Ama içimizde, bir sürü çağırışımla birlikte, anlatılmaz izlenimlerin özetlendiğini duyuyoruz. Şiir budur. Yoksa:

 

Bütün insanlar sağ, vapurlar dinç, evler körpe kadınlar şamdanlarında incecik.

 

Veya

 

Koşuyorum seyrek sakallı bulutların Sırıtıyor yedek beygiri taflanların ardında.

 

1953'den bu yana denenmekte olan bir yol da, şiiri bilinçaltına bağlayan yoldur. Freud'dan beri, ilk üç yıldaki, çocukluk anılarının hep bilinçaltında kaldığını biliyoruz. Bu yok olup gitmiş sanılan duygu anılan (Souvenirs affectifs), yetişkinin davranışlarında etkilerini göstermekten geri kalmazlar ve beklenilmeyen anlarda belirsiz sebeplerle, yıllar öncesi bilinmeden yaşandığı zamanın bütün tazeliği ile bilince doğarlar. Bilinçaltı, yalnız çocukluk çağlarının iz bırakmadan geçip gitmiş sandığımız, ama gerçekte varlığımızdan ayrılmayan duygu-anılarını değil, gelecek günler üzerine kurulan ama unutulup giden özlemleri de kendine toplamaktadır. İşte bu duyguanılarla özlemlerin kaybolmuş görünen dünyasında yaşamak imkânını bulanlar şiire varabiliyor.

Bilinçaltının bu verileri bizde şiir duygusunu neden mi uyandırıyor? Her şeyden önce faydacı ve maddeci yaşayışımızla ilişiklerini keserek, zaman içinde uzaklaşmış oldukları, çocukluk cennetinin havasını yarattıkları için.

1953'ten beri bizde de görülen bu şiirin en başarılı şairi hiç şüphesiz Edip Cansever'dir. Önceki şiirlerine göre dikkate değer bir gelişme göstermektedir. (…)

 (Düşün Payı, 1 Şubat 1959)

Yazar: SUUT KEMAL YETKİN

90’lı yılların başında iki yıl (1993-1994) kadar Balıkesir İl Kültür Müdürlüğü’nde müdür vekili ve müdür yardımcısı olarak çalıştım. Özellikle müdür yardımcılığım sırasında şehrin yazılı tarihine, özellikle Cumhuriyet Dönemi yazılı tarihine, yönelik yoğun araştırmalarım oldu. Balıkesir’de yayınlanan Gençleryolu dergisine, Balıkesir Halkevi’nin dergisi Kaynak’a (Yeni Seri-Kaynak’a), Balıkesir Lisesi’nin dergisi Alkım’a o zaman ulaşmış; Balıkesir’de basılan Türk Dili, Savaş, Balıkesir Postası, Ateş gibi gazetelerin koleksiyonlarına o yıllarda dalmıştım.

Bu araştırmalarda Orhan Veli Kanık’ın, Mehmet Başaran’ın, Sabri Altınel’in, Bülent Ecevit’in ilk şiirlerine; Pınar Kür’ün daha yedi yaşındayken yazdığı bir/ilk şiirine, Tarık Dursun K.’nın bir şiirine; Fahri Erdinç’in ilk yazılarına ve şiirlerine,  Attilâ İlhan’ın bir dizi yazısına, yirmi yedi yazı,  ulaşmış, onları çeşitli ortamlarda yazılı ve sözlü olarak gündeme getirmiştim. Burada Rüştü Onur’un Ercüment Uçarı’nın, İsmet Kür’ün, Ayhan Hünalp’in, Necati Cumalı’nın, Cengiz Tuncer’in Yeni Seri-Kaynak’ta yazdığı ve sözünü ettiğim kitaba aldığımız şiirleri de anmalıyım.

Kişisel dile getirmelerimin dışında,  Yeni Seri-Kaynak’tan derlediğim, dergi Arif  Hikmet Par’ın yönetiminde çıkıyor o zaman, şiirleri Balıkesir Genç İş Adamları Derneği’nin (BAGİAD) katkılarıyla “Kaynak’tan Seçmeler”  adıyla Balıkesir İl Kültür Müdürlüğü Yayını olarak kitaplaştırmıştık.

Yeni Seri-Kaynak’ta (Ömer) Edip Cansever’in de üç şiiri basılıyor (Ağustos 1948). Bunlar Küçük Şeyler, Çirozlar ve Serüven adlarını taşıyor. Dergide Edip Cansever’in adı ilk şiirin altına Ömer Edip Cansever, diğerlerinin altına Ö. Edip Cansever diye yazılmış.

 (Ömer) Edip Cansever’in bu şiirleri ne kendi sağlığında Yeniden  (Cem Yayınları) adıyla basılan toplu şiirlerinde ne de Sonrası Kalır  (İkindi Üstü) (Yapı Kredi Yayınları)  adıyla yayınlanan toplu şiirlerinde yer alıyor.

 (Ömer) Edip Cansever’in İkindi Üstü adlı kitabındaki şiirlerinin ve bu şiirlerinin Ömer Edip Cansever’e mi, yoksa Edip Cansever’e mi ait olduğu konusundaki yazıları/tartışmaları da unutmadan bu şiirleri edebiyat tarihimize/tarihçilerimize emanet ediyorum:

 

KÜÇÜK ŞEYLER

 

Bilmeden sevdiğim oldu

Ağacı, bulutu.

Portakalı yenirken,

Rüzgârı denizi bir arada.

 

Saadeti duydum duymadım,

Gündüzü geceyi

Avuttu beni şimdiye kadar,

Orhan Veli’nin yolculuk şiirleri…

 

İstanbul’u özlediğim oldu

Göztepe’yi, Kadıköyü’nü,

Kandilli’yi yatağımda düşündüm,

Ağacı, bulutu bir arada..

 

 

ÇİROZLAR

 

İplerde çirozlar asılı durur,

Ayakta çiroz gibi bir kadın.

Memesinde süt kalmamış,

Vakit akşama yakın.

 

Kapıdan rüzgâr geliyor.

Hem kadın hem çirozlar sallanıyor.

Çirozlar sallanıp duruyor da

Vakit bir türlü geçmiyor.

 

Kadın ellerini yıkadı.

Konuştu, bir şeyler geveledi.

Kapıları açıldı gazinonun

Gelen giden olmadı.

 

Bir çiroz tutturdum ben bu şiirimde

Kafam karmakarışık.

Denizin üstünde gözlerim

Burnum çiroz kokuları peşinde.

 

 

SERÜVEN

 

Ne sıcak şehirler vardı.

Yeni serüvenler peşinde koşardım.

Ne sıcak şehirler vardı

Yalnızlığımı bilmezdim.

 

Yollardan bisikletler geçerdi

Akşam serinliğinde

Sandiviç ve bira kokardı dükkanların önleri

Bütün genç kızlar terlerdi.

 

Bütün genç kızlar terlerdi

Bilmezdim yalnızlığımı

Yolun üstünde birkaç sütevi

Duvarlarda çiftlik resimleri asılı.

 

Sütevlerinin bitişiğinde

Güneş yakardı evleri

Bahçelere dolardı çocuklar

Meyva kokuları gibi.

 

Şaşkın bir ömür yaşadım

Çok zaman yalnız başıma

Ya treni ya vapuru kaçırırdım

Akşamları eve dönüşümde.

                                     

 

(*) Yeni Seri Kaynak, Balıkesir Halkevi Dergisi, Ağustos 1948.

 

(İbrahim Oluklu Arşivi)

Yazar: (*) Yeni Seri Kaynak, Balıkesir Halkevi Dergisi, Ağustos 1948. (İbrahim Oluklu Arşivi)

     Mehmet Can Doğan, “Kitaplarına Girmemiş Altı Şiiriyle Edip Cansever” ⁽¹⁾ adlı yazısının bir yerinde şöyle diyor:

“(…) Araştırmalarım sırasında, Cansever’in dergilerde kalmış “Ömer Edip Cansever” imzalı yeni şiirleriyle karşılaştım. (…)” ⁽²⁾

    Burada “karşılaştım” diyen Mehmet Can Doğan, “(…) 1948’de yayımladığı ve benim Öncesi de Kalır’ın yayımlanmasından sonra bulduğum üç şiir ile bir dergi yayını, bu iddiayı destekleyecek önemli birer göstergedir.” ⁽³⁾ derken “bulduğum”” diyor. “Karşılaşmak” ve “bulmak” arasındaki nüans sallantısı önemli!

    Mehmet Can Doğan’ın “Öncesi de Kalır” adlı eseri 2009’da (YKY) basılıyor.  Bu demektir ki yazar, “Edip Cansever’in kitaplarına girmemiş şiirleri” hakkında araştırma yapmış, ama şiirlerin hepsine ulaşamamış. Bir anlamda yeterli araştırmayı yapmamış. “Nüans sallantısı”nın nedeni de bu.

    Burada, Balıkesir Halkevi ve Halkevi Başkanı Esat Adil Müstecaplıoğlu hakkında İsveç’te yüksek lisans tezi hazırlayan Yunanistanlı bir arkadaşın, bilgi almak için, sora sora bana kadar ulaşması ve İstanbul’daki görüşmemiz geldi aklıma. Benzer bir durum olarak, Polonyalı bir yazarın Orhan Veli Kanık’ın Balıkesir’de basılan “ilk şiiri” üzerine benden bilgi istediğini belirtmeliyim. Mehmet Can Doğan da ulaşabilirdi. Çünkü araştırmacılığın bir boyutu da budur.

 Mehmet Can Doğan’ın  “karşılaştım” ve “buldum” diyerek sözünü ettiği  “üç şiir”e Balıkesir İl Kültür Müdür Yardımcısı olarak çalıştığım 1993-1994 döneminde ulaşmıştım. Bununla yetinmemiş, Balıkesir Genç İş Adamları Derneği’nin (BAGİAD) katkılarıyla “Balıkesir İl Kültür Müdürlüğü Yayını” olarak çıkardığımız “Kaynak’tan Seçmeler” (1994) adlı kitapta Edip Cansever’in “Çirozlar” (s. 37) ve “Serüven” (s. 38) şiirlerine de yer vermiştim. Kitaptaki bütün şiirleri ben derlemiş ve kitabın arka kapağındaki tanıtım yazısını da yazmıştım. Bununla da yetinmemiş, o şiirleri “Ömer Edip Cansever’in Kitaplarına Girmemiş Üç Şiiri” adıyla Varlık’ta⁽⁴⁾ gündeme getirmiştim. Hadi, Mehmet Can Doğan’ın bu kitaptan haberi olmadı diyelim; ama o, yazı yayımladığı Varlık dergisini de düzenli izlemiyor.

    Edip Cansever’in Balıkesir’de basılan şiirlerini “Seni Yazarak” (2004) adlı kitabımda, Balıkesir’in yerel gazetelerinden “Politika” ve “Yeni Haber”de; “Adam Sanat”, “Gösteri” ve “Düşlem” dergilerinde Cansever’in adını geçirerek hep konu ettim. “Varlık”ın üç ayrı sayısında Attilâ İlhan, Tarık Dursun K. ve Edip Cansever’in Balıkesir’deki ürünleri üzerine yazdım.

    Benim için Balıkesir’in Cumhuriyet Dönemi gazetelerini, dergilerini taramak, “karşılaşmak” ve “bulmak” çabalarını içeren ve aşan bir uğraştı. Hâlâ da öyledir.

   Bu nedenle Balıkesir’de yaptığım araştırmalarda Attilâ İlhan’ın “gençlik yazıları”na “Türk Dili” ve “Balıkesir Postası” gazetelerini ciltleri arasında ulaştım. (29 Ekim 1944-3 Eylül 1945 arasında çıkıyor bu yazılar.) Bu yazıları Attilâ İlhan’ın onayını da alarak “Tarih Öncesi Yazıları” (1998) adıyla kitaplaştırdım.  

   Aynı çabadan olarak Orhan Veli Kanık’ın ilk şiirinin Balıkesir’de çıkan “Gençler Yolu” dergisinin Mayıs 1929 (77. sayı)  sayısında çıktığını saptadım.

    Bülent Ecevit’in ilk şiirinin  “Türk Dili” gazetesinin 12 Şubat 1943 tarihli, Başaran’ın ilk şiirinin “Türk Dili” gazetesinin 20 Birinciteşrin (Ekim 1943 tarihli, Mustafa Seyit Sutüven’in ilk şiirinin Halkevi’nin dergisi “Kaynak”ın Temmuz-Ağustos 1933 (6-7 numaralı sayı) tarihli sayısında, Fahri Erdinç’in ilk şiirinin Halkevi’nin dergisi “Kaynak”ın 19 Eylül 1935 tarihli sayısında, Sabri Altınel’in ilk şirinin Balıkesir Lisesi’nin dergisi “Alkım”ın 15.1.1949 tarihli sayısında, Pınar Kür’ün ilk şiirinin (Şair olarak anılmasa da.) Yeni Seri Kaynak’ın Ağustos-Eylül 1949 tarihli sayısında yer aldığını belirledim. Bu bilgileri zaman zaman “yazarlar sözlüğü” hazırlayan İhsan Işık, Hikmet Altınkaynak ve Enver Ercan’la da paylaştım.

    Hadi, “Kaynak” dergisinin neden üç kez yayımlandığına, adının neden kaynak konduğuna girmeyeyim burada. Üçüncü kez yayımlanan “Yeni Kaynak/Edebiyat Sanat Fikir Dergisi”nin ilk sayısının 1 Ekim 1956’da çıktığını söyleyeyim ama.

    Diyeceğim, akademik araştırmalar yapan bir doçentin, araştırma perspektifini çok geniş tutarak, bunları gözden kaçırmaması gerekirdi. Diğer hâliyle insanın aklına akademik çevremizde sıkça karşılaştığımız “intihal” geliyor. O zamanda bu türden çalışmalar edebiyatımız için bir olanağa dönüştürülemiyor.

                   

^{1.  Varlık, Aralık 2016, sayı: 1311}

^{2.  Age.}

^{3.  Age.}

^{4.  Varlık, Nisan 2015, sayı: 1291}

    

    

(İbrahim Oluklu Arşivi)

Yazar: (İbrahim Oluklu Arşivi)