Ebu’l Vefa Buzcanî

Matematik ve astronomi bilgini, trigonometri biliminin kurucusu (D.10 Hazi­ran 940, Ho­rasan / İran - Ö. 998, Bağdat)  Tam adı Ebu el-Vefa Muhammed b. Muhammed b. Yahya b. İsmail b. el-Abbas el-Büzcanî olup, “Mühen­dis” ve “Hâsib” lakaplarıyla da tanınır. Yaşamı hakkında fazla bilgi yoktur. Herat ile Nişabur arasındaki Buzcân kasabasında (bugünkü Türbet-i Câm) doğdu. Matema­tik alanında temel bilgileri amcası Ebu Amr el-Mugâzilî ve dayısı Ebû Abdullah Muhammed b. Anbese’den aldı. Da­ha sonra Bağdat’a giderek devrin tanın­mış bilginlerinin yanında öğrenimini tamam­ladı ve Bağdat’ta ders vermeye, mate­matik ve astronomi alanında araştırma­lar yapmaya başladı. Rasatları­nın (gözlem) çoğunu burada Büveyhî emirlerinden İzzüddevle Bahtiyar b. Muizzüddevle döneminde yaptı. Bu konu­da görüşlerinden yararlanmak için Birûnî ile mektuplaşıyordu. Bu sırada Birûnî’nin Harizm’de, Ebü’l-Vefâ’nın Bağdat’­ta gözledikleri “birküs” olayının gözlem so­nuçlarını karşılaştırdılar. Ayrıca Birûnî kimi eserlerinde onun gözlemlerinden söz etmiştir. Ebü’l-Vefâ’nın, çağdaşı olan Ebu Ali el-Hubûbî ile de mektuplaştığı ve Hubûbî’nin üçgenlerin alanını bulma konusunda ondan kimi formüller istedi­ği bilinmektedir.

959 yılından itibaren ölümüne kadar Bağdat'a bilimle meşgul olan Ebu’l Vefa, matematik ve astronomi alanlarında temel eğitim aldı ve özellikle trigonometri üzerinde çalışmalar yaptı ve bu alanda kitaplar yazdı. Batlamyus’un ile Diophantos’un eserlerini inceleyip açıkladı, astronomi sahasında ise Ay'ın hareketleri üzerine çalıştı.

Matematik ve astronomideki hizmetleriyle bilim tarihinde önemli bir yeri olan Ebu’l Vefa, yıldızların eğimlerinin kesin ve doğru bir şekilde ölçülebilmesi için bir duvar oktantı geliştirdi. Bundan başka trigonometri çizelgelerinde hesaplamalar yapmak için gelişmiş metotlar üretti ve küresel trigonometrideki kimi problemlerin çözümü için yeni yöntemler buldu. Astronomik gözlemler için sinüs b (ceyb) ve tanjant b(zıl) değerlerini gösteren çizelgeleri on beşer dakikalık açı aralıklarıyla hesapladı.

Trigonometrinin altı esas oranı arasındaki trigonometrik münasebetleri ilk kez ortaya Ebu’l Vefa’nın belirlediği bu oranlar, günümüzde aynen kullanılmaktadır. Ayrıca küresel trigonometride sinüs teoremini açıklamıştır.

Ebu’l Vefa, Habeş el-Hasib ve el-Mervezi gibi önemli matematikçileri izleyerek tanjant ve sekant fonksiyonlarını tanımladı. Sekant kâşifi olarak genellikle Kopernik bilinirse de, ünlü bilim tarihçilerinden Monte Candon ve Carra de Vaux’un araştırmaları sonucu bu buluşun Ebu’l Vefa'ya ait olduğu saptanmıştır.

Trigonometrinin yanında cebir bilimi üzerinde derinlemesine çalışmalarda bulunan Ebu’l Vefa, o zamana dek bilinmeyen dördüncü dereceden denklemlerin çözümünü gerçekleştirmiş; eski Yunanlıların ve Hintlilerin çözemediği birçok problemi geometrik yollarla çözmeyi başarmıştır.

Ay üzerindeki bir kratere, ona ithafen, Abul Wafa adı verilmiştir. Ünlü bilim tarihçisi Plorian Cajori, “History of Mathematics” adlı eserinde onun hakkında şöyle demiştir:

“Ebu’l Vefa şüphesiz ki Harezmi'nin matematik ve geometrideki buluşlarını önemli ölçüde geliştirdi. Özellikle de geometri ile cebir arasındaki münasebetler üzerinde durdu. Böylece, bazı cebirsel denklemleri geometri yoluyla çözmeyi başardı ve diferansiyel hesap ve analitik geometrinin temelini kurdu. Bilindiği gibi, diferansiyel hesap insan zekâsının bulduğu önemli ve çok yararlı bir konu olup bilim ve teknolojik çağdaş gelişmelerin temel kaynağını oluşturmaktadır. Ayrıca Battani’nin trigonometriyle ilgili eserlerini inceleyerek girift ve anlaşılmayan yönlerini açıklığa kavuşturdu.”

En önemli eseri kabul edilen Kitab ül Kâmil, trigonometri ve astronomi hakkındadır. Eserin birinci bölümünde, yıldızların hareketinden önce bilinmesi gereken sorunları, ikinci bölümünde yıldızların hareketlerinin incelenmesi, üçüncü bölümde ise yıldızların hareketlerine arız olan şeyler anlatılmaktadır.

ESERLERİ:

Kitab'ül-Kamil (Trigonometri üzerine), Ez-Ziyc'üs Şamil (Astronomi üzerine), Kitabün fi Amel-il-Mistarati vel-Pergar vel-Gunye, Kitab ma Yahtacu İleyh-il-Küttab vel Ummal min İlm-il-Hisab, Kitabun Fahirün bil Hisab, Kitabun fi ilmi Hisab-il-musellesat-il-Küreviyye, Kitabun fil-Felek, Kitabun fil-Hendese, Kitab'ül-Medhal ila Aritmetik, Tefsir-üi-Harezmi fil Cebri vel-Mukabele.

KAYNAKÇA: Hilmi Ziya Ülken / Türk Tefekkür Tarihi (1933), S. N. Nasr / Kozmoloji Öğretilerine Giriş (1985, s. 84), Adnan Adıvar / Bilim ve Din (1980, s. 80),Yeni Rehber Ansiklopedisi (2. bas. c. 6, s. 148-149, 1993), “Ebü’l-Vefâ’ Muhammed” (TDV İslâm Ansiklopedisi (1994, c.10, s. 97), M. Şemsettin Günaltay / Ebü'l-Vefa Bozcani'nin Türklüğü ve Hayatı  Hakkında (tebliğ, Kayseri Zabıtları, s. 299), İslam Ansiklopedisi - İslâm Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Lügati (c. 4, Eskişehir 2001), İhsan Işık / Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).