Ebu'l Mansur Muvaffak

Kimya ve tıp bilgini (D.?- Ö. ?, 10. Yüzyıl). Tam adı Muvvaffak bin Ali el-Hirevî olup, künyesi Ebu’l-Mansur’dur. Doğum ve ölüm tarihleri bilinmemekle birlikte X. yüzyılın ikinci yarısında, 961-976 yılları arasında hüküm sürmüş olan Samanî Hükümdarı Emin Mansur bin Nuh ile aynı zamanda yaşadığı tahmin edilmektedir. Ebu’l-Mansur, kimya bilimiyle ilgili araştırma ve çalışmalarını, daha çok insanların günlük hayatları ile ilgili konular üzerine toplayarak; kimya biliminin pratik sonuçlarını, insan hayatında ilk kez kullanan bilgin olmuştur. Aynı zamanda, bilinen en eski Farsça tıp kitabının yazarıdır.

Ebu’l-Mansur, kalsiyum sülfatı belli sıcaklıkta ısıttıktan sonra, elde ettiği alçıyı yumurta akıyla karıştırarak kırıkların sarılmasında kullandı ve böylece, sarılan kırıkların kaymadan kolaylıkla kaynamasını sağladı. George Sarton, bilim tarihi ile ilgili eserinde, bu bilginden; “Ebü’l-Mansûr, zamanının bir tanesiydi. Bakır oksidi tam anlamıyla inceleyip, bilimsel tanımını ortaya koymuştur. Ayrıca sürme taşı, yâni antimonu da inceleyerek, günlük hayatta kullanılabilecek olduğu yerleri açıklamıştır.”

Ebu’l-Mansur Muvaffak, bakır üzerinde yaptığı incelemelerde, bakırın, hava ile teması sonucunda dış yüzeyinde yeşilimsi bir tabakanın oluştuğunu saptadı ve bu oksit tabakasını saçların parlak, siyah renge boyanmasında kullandı. Bakırın ve kurşunun bütün bileşiklerini biliyor ve çeşitli alanlarda kullanıyordu. Cıva üzerinde de araştırmalar yapan Ebu’l-Mansur, salisilik asidi (Aspirinin esas maddesini) imal etmeyi de başarmıştı. İlâç imalatında filtrasyon (süzme) ve buharlaştırma metodunu geliştirdi. Deniz suyunun filtrasyonunu yaparak arılaştırılmasını da başardı.

Bilim tarihçisi Celal Mazhar, “Eser-ül-Arab fil-Hadârât-il-Avrubiyyeti” adlı eserinde, çağdaş uygarlığın kuruluşu konusunu incelerken, Ebu’l-Mansur hakkında şu değerlendirmeyi yapmıştır:

“Milâdî X. yüzyılda, İslâm dünyası kimya dalında dahi bir kimyacıya tanık oldu. Bu bilgin, çok önemli kimyevî keşifler ortaya koymuştu. Adı Ebu’l-Mansur olan bu bilgin, kimya tarihinde ilk kez sodyum karbonat ile potasyum karbonatı birbirinden ayırt etmiştir. Böylece ‘kali’ ve ‘kalevi’ adını verdiği sodyum karbonat, Batı kimya literatürüne önceleri, bu ad altında geçmiş bulunuyordu. Bunun gibi o, ayrıca arseniği ve silikat asidi de tanımlamıştır.”

Ebü’l-Mansur Muvaffak, bilimsel çalışmalarında iki yol izliyordu. Birincisi, daha çok insan ve dolayısıyla toplum ağırlıklıydı. Ders okutuyor, günlük problemler ile ilgili ilâçları hazırlıyor ve uygulamasını yapıyordu. Yaptığı bu ilâçları piyasaya sürerek, ihtiyaç duyduğu âlet ve maddeleri satın almak için gerekli parayı kazanıyordu. Bu bakımdan, kimya sanayisinin piri ve kurucusu olarak kabul edilebilir.

Ebu’l-Mansur Muvaffak, bu bilimsel çalışmalarının yanında, ayrıca bizzat bilimsel bilgi ve yetkinliğini derinleştirmek amacıyla birçok yolculuğa çıkmış, birçok bilgin ve üstaddan yararlanmıştır. “Kitâb-ul-Ebniye fî Hakâyık-il-Edviye” adlı eseri ile erişilmez bir üne ulaştı. Yüzyıllarca en güvenilir kimya kaynaklarından biri olarak kullanılan bu eserinde 585 çeşit ilâcı tanımlamıştır. Bunlardan 466’sı bitkilerden çıkarılıyor; 75’i madenlerden, 44’ü de hayvansal ürünlerden yapılıyordu. Adı geçen eserinin ilâç imalatı alanında önemi çok büyüktür. Eser, deneysel ve endüstriyel kimya dallarında da rehber kitaplardan biri oldu.

Ebu’l Mansur Muvaffak’ın “Kitâbü’l-Ebniye” adlı bu eseri, tıp alanındaki ününün yanında ayrıca gerek üslûbu ve gerekse dil sadeliği ve ifade güzelliği ba­kımından Farsça düz yazının  en güzel örnek­lerinden biri kabul edilir. Önce Farsça olarak yayımlana eser, daha sonra aynı metne dayanılarak Abdulchalig Achundovv tarafından “Die Phar- makologischen Grundsâtze des Abı Mansur Muwaiîak bin Ali Harawi” adııyla Almanca’ya çevrildi (Halle 1893, 1968). Eserin son zamanlarda Ahmed-i Behmenyâr ve Hüseyin Mahbûbî-i Erde- kânî tarafından da yeni bir basımı yapıl­mıştır (1346 / 1967).

KAYNAKÇA: Mahmûd Necmâbâdî / Târth-i Tıb der İrân pes ez İs­lâm (s. 634-640, Tahran 1366), Seyyid Hü­seyin Nasr / İslâm ve İlim (Çev. İlhan Kutluer, s. 187, 1989), Ali Haydar Bayat / “Ebû Mansûr el-Herevî” (Türkiye  Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, cilt:10, s.180-181, 1994), İhsan Işık / Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).