Ebu'l Kasım Amâcur Et- Türkî

Astronomi Bilgini, Matematik Bilgini

Ölüm
-
Diğer İsimler
Ebu’l Kasım Abdullah bin Amâcur et Türkî el-Herevî

Matematik ve astronomi bilgini (D. ?  – Ö. 944). Tam adı Ebu’l Kasım Abdullah bin Amâcur et Türkî el-Herevî olup, IX.-X. yüzyıllarda yaşayan, başka matematik ve astronomi bilginleri de yetiştiren Amâcur Oğulları ailesindendir. Amacur ailesi, Ebu’l-Kasım Abdullah b. Amâcur el-Turkî, oğlu Ebu’l-Hasan Ali ve kimi kaynaklarda yine oğlu olarak gösterilen, kardeşi olması muhtemel olan Ali b. Amacur ile Ebu’l-Hasan’ın kölesi Muflih b. Yunus, İslam astronomi tarihinde en uzun rasat (gözlem) çalışmalarını yapan ve gözlem sonuçlarını çeşitli zic’lerde (yıldız kataloğu) bir araya getiren bir ailedir.

Klasik ve modern kaynaklarda, hayatları hakkında hemen hemen hiçbir bilgi bulunmayan ailenin fertlerinin adları arasında da kimi karışıklıklar, belirsizlikler vardır. Oğlu Ebu’l-Hasan Ali de babası tarafından yetiştirilmiş, telif eserleri bulunan bir bilim adamıdır.

İslam uygarlığında rasat çalışmaları dikkati çeken Amâcur ailesi, 885 ile 933 tarihleri arasında, uzun yıllar gözlem yaptılar ve bu gözlemlerin sonuçlarını pek çok eserlerinde kaydettiler. Rakka’da çalışan el-Battanî’yle çağdaş olan Amâcur ailesi, gözlemlerinin çok az bir bölümünü Şiraz’da, daha büyük bir bölümünü de Bağdat’ta yapmışlardır. Aydın Sayılı’ya göre bu aile, otuz ile elli yıl arasında sabit yıldızlar, güneş, ay ve gezegen gözlemleri yapmış ve İslam astronomi tarihindeki en uzun gözlem yapan bir aile olarak bir gözlemevine sahip olmuşlardır.

Amâcur ailesinden astronomi biliminde sesini ilk duyuran Ebu’l-Kâsım Amâcur et Türkî, ünlü Bağdat medreselerinde sağlam ve köklü bir İslâmi eğitim alarak yetiştikten sonra pozitif bilimlere yönelerek döneminin en ünlü astronomi bilginlerinden biri oldu. Abdullah b. Amâcur et-Türkî’nin astronomi bilimine yaptığı takdire değer en büyük hizmetlerinden birisi de, Türk asıllı büyük astronomi bilgini el-Harezmî’nin Sind-Hind usulüne göre düzenlemiş olduğu ziyc’i (yıldız kataloğu) yeniden gözden geçirmesi ve buna göre yeni bir ziyc düzenlemesidir. Bu eseri yenileyerek K. Ziycû’s Sind-Hind adıyla adeta yeni bir yıldız haritası kitabı meydana getirmiştir.

Amacur et-Türkî, yıldızları gözlemleyerek elde ettiği sonuçlarla, "K. el-Fen”, "K.ez-Ziyc, el-Ma'ruf  bi'l-Hâlis”,  "K.Ziycü's-SindHint”  ve "K.ez-Ziyc el Ma'ruf  bi'l-Bedi” adlı eserleri yazdı. Bununla da yetinmeyerek, oğullarından Ali ile Ebu’l-Hasan’ın da bu alanda yetişmesi ve astronomi biliminde belirli bir yere gelmesini sağladı. Böylece Türk astronomi ve astroloji tarihine “Amâcur Oğulları” olarak onurlu bir bilim ve kültür ailesi ortaya çıkmıştır. Ali b. Amâcur’un astronomi biliminde diğerlerinden ayrı bir yeri vardır. Başta kendisi olmak üzere, Amâcur Oğulları’nın astronomi bilimine olan bu derin ilgisi, büyük paralar harcayarak kendi olanakları ile Bağdat’ta bir rasathane (gözlem evi) kurmalarıyla kendini gösterdi. Bu özel gözetleme evinde 880’li yılların sonlarından başlamak üzere, nerede ise yarım yüzyıl yıldızları ve gezegenleri gözetlemişler ve elde ettikleri sonuçları gösteren ziyc’ler hazırladılar.

Ali b. Abdullah ve kardeşi bu gözlemler sonucunda; Ay yuvarlağının o zamana kadar kimsenin bilmediği önemli evrelerini keşfederek çok özel bilgiler elde ettiler. Yine o; bu ciddi çalışmaları sonucunda, Ay’ın hareketlerinin değişken ve düzensiz olduğunu ve kesin bir sonuç almanın olanaklı olmadığını ortaya koyarak; dönemin Türk asıllı büyük astronomi bilginlerinden Ebû’1-Vefa Bozcanî’nin Ay’ın üçüncü hareketinin değişkenliğini bulmasına ortam hazırladı. Kaynaklar onu bu alanda ve bu konularda birçok kitabının olduğunu belirtmektedir.

Bu Türk astronomi ailesine Müflih b. Yusuf’u da eklememiz gerekmektedir. Amâcur ailesinin aklı başında bir kölesi olan Müflih de astronomi bilimine büyük bir ilgi duydu ve bu Türk ailesinin kültür ortamında yetişmiş ve o da çok değerli bir astronomi bilgini oldu. Amâcur kardeşlerin yaptığı gözetlemelere katılarak, ve astronomide ziyc düzenleyecek kadar büyük bir bilgin oldu. Değerli bilim adamı ve bilim tarihçisi Aydın Sayılı’nın da dediği gibi, “Gerek Ahmed el-Fergâni ve gerekse Amâcur Oğulları ve onlar gibi Türk bilginlerinin adları İslâm dünyasının en eski astronomları arasında önemli ve belirgin bir yer tutmaktadır.”

Astronomi alanında yaptıkları uzun süreli gözlemlerle dikkat çeken Türk bilginleri Ebu’l-Hasan Ali b. Amcur et-Türkî ve oğlu Ebu’l-Kasım Ali b. Amâcur et-Türki’dir ile aynı aileden Ali İbn-i Abdullah İbn-i Amaâcur aynı gözlemevinde çalıştılar. Amâcurlar 887-934 yılları arasında elli yıl kadar gözlem yaptılar. Ünlü astronom İbn-i Yunus onların Ay gözlemlerinin Batlamyus’un gözlemlerinden daha doğru olduğunu belirterek çalışmalarında bu gözlemlerden yararlanmıştır. İslam dünyasında en uzun süreli ilk gözlemleri yapan baba-oğul Amâcur’lar birçok zic (katalog) yayımlamışlardır.

KAYNAKÇA: Emir Ali / Ruh-u İslâm (Çev. Ömer Rıza Doğrul, 1341),  Zeki Velidi Togan / Umumi Türk Tarihine Giriş (s. 90, 1946), Aydın Sayılı / Türkler ve Bilimler (1976), Emel Esin / Türk Kültür Tarihinin İç Asya’daki Erken Safhaları (s.19, 1985), Şaban Döğen / İslam ve Astronomi (s. 132, 1996), Zekeriya Kitapçı / Türklerin Arap Dili ve Edebiyatına Hizmetleri: Hilafet Ülkeleri (2004, s. 103), İhsan Işık / Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013). 

İLGİLİ BİYOGRAFİLER

Devamını Gör