Matematik ve astronomi
bilgini (D.
?, Kûh / İran - Ö. 990-1000?). Tam adı Ebû Sehl Veycen (Vîcen) b. Rüstem
el-Kûhî’dir. İran’ın dağlık Mazenderan bölgesinde bulunan Kûh köyünde doğdu.
Yaşamı ve öğrenimi hakkında fazla bilgi yoktur. Bilimsel çalışmalarını, 969-989
yılları arasında Büveyhî emirlerinden Adudüddevle ile oğlu Şerefüddevle’nin
koruması altında Şîraz ve Bağdat’ta yaptı. Aynı zamanda astronomik gözlem aletleri
de icat eden Kûhî, 971’de Şîraz’da kendi aletleriyle güneşin sapmasını (deklinasyon)
gözlemlerken kış değişimini 16 Aralık (bugün 22 Aralık) ve yaz değişimini 17
Haziran (bugün 21 Haziran) olarak saptamıştır. Şerefüddevle tarafından Bağdat’ta
rasathanenin (gözlemevinin) başına getirildikten sonra, Haziran 988 yılı sonlarında
yaptığı gözlemlerine, dönemin önde gelen kadı, astronom ve matematikçilerinden
on bilgin tanıklık ederek düzenlediği bir tutanağı imzalamıştır. Kûhî’nin
tesbitlerinden, yaptığı aletlerin o güne kadar kullanılanlardan daha duyarlı
olduğu ve daha doğru sonuç verdiği anlaşılmaktadır. Birûnî’nin kaydettiğine
göre Şerefüddevle’nin ölümünden (989) sonra Kûhî’nin gözlemleri de sona
ermiştir.
Ömer Hayyâm’a göre mükemmel bir matematikçi olan
Kûhî daha çok geometri alanında başarı göstermiş, bu nedenle Öklid, Pergeli
Apollonios ve Archimedes’in takipçilerinden sayılmıştır. Günümüze ulaşan
eserlerinde ikinci dereceden daha yüksek denklemlere götüren problemleri
çözdüğü görülmektedir. Kûhî’nin çalışmaları Ebû Saîd Ahmed b. Muhammed
es-Siczî, İbnü’l-Heysem, Birûnî, Ömer Hayyâm, Nasîrüddîn-i Tûsî ve Ebû Nasr İbn
Irak tarafından takdirle karşılanmış, ayrıca Nasîrüddîn-i Tûsî Archimedes’in “Küre
ve Silindir”
kitabına onun çözdüğü küre parçası problemini eklemiştir.
Kûhî, basınç ve
ağırlık merkezlerinin hesaplanması hakkında eski Yunanlıların çalışmalarının
gülünç denilecek kadar basit ve bilimsel olmaktan uzak olduğunu belirterek,
kendi orijinal metod ve keşiflerini çok net bir delillendirme ile kanıtladı. Bu
konuda ortaya koyduğu nazariyeler o güne kadar bilinmiyordu. Matematikte,
analiz ve terkip (sentez) terimlerini ilk kez kullanan ve uygulayan bilgin oldu.
Böylece Kûhî, matematik analiz metodunun ilk kurucusu unvanını kazandı. Fen ve
doğa bilimlerinde, yani deneysel bilimlerde nihaî gerçeğe matematik
metodlarıyla ulaşılabileceğine inanıyordu. Onun bu ileri düzeydeki anlayışı,
yüzyıllar sonra Newton ve diğer bilim adamları tarafından benimsendi.
Çalışkan ve üretken bir
ilim adamı olan Kûhî, aynı zamanda döneminin önde gelen bir bilim
teşvikçisiydi. Onun çalışma ve gayretleri ünlü iki Müslüman astronomu olan
Ebü’l-Vefâ Buzcânî ile Ebû Hâmid Sağanî’yi gayrete getirmiş, onları bilimsel
çalışmalara teşvik etmiştir. Böylece Kûhî, o devirde fevkalâde yüksek düzeyde
bir bilimsel atmosferle akademik çalışmaların kurulmasına yol açmıştır.
Ebû Sehl’in basınç ve
ağırlık merkezi konusu üzerindeki çalışmaları, ondan yüzyıllarca sonra, ancak XIX.
yüzyılda, A. F. Mâbius tarafından ele alınmıştır. Bütün bunlar, İslâm bilginlerinin,
yüzyıllar önce, değerli birer bilim kaynağı olan pek çok eser ortaya
koyduklarını göstermektedir. Zamanın geometri üstadı olarak değerlendirilen
Kûhî’nin yaptığı çalışmalar hakkında araştırmalar devam etmektedir.
ESERLERİ:
Es-Sâire fil-Emtâr alâ Temâd-il E’sâr, Kitâbu
Merâkiz-il-Ekr, Kitâb-ul-Usûl alâ Tahrikât-ı Oklîdes, Kitâb-ül-Berkân-it-Tâm,
Kitâbu Merâkiz-ud-Devâir alel Hutût min Tarîk-it-Tahlîl Dûn-et-Terkîb, Kitâbu
San’at-il-Usturlâb bil-Berâhîn, Kitâbu Ihrâc-il-Hatteyn alâ Nisbetin,
Kitâb-ud-Devâir-il-Mütemâsse min Tarîk-it-Tahlîl, Kitâb-uz-Ziyâdât alâ
Arşimedes fil-Makâlet-is-Sâniye, Kitâbu İstihrâcı Dil-il-Misbâ’ fid-Dâire,
Kitâb-ül-Murâselât Beynel Kûhî ves-Sâbî, Risâletün fî Amel-i Muhammesin.
KAYNAKÇA:
Aydın Sayılı / The
Observatory in İslam (s. 104-107, 112-117, I960), Rüstem Kaya
/ Analitik Geometri (s. 150-151,
Eskişehir 1992), Mehmet Emin Bozhüyük / “Kûhî” (Türkiye Diyanet Vakfı İslam
Ansiklopedisi, c. 26, s. 346-347, 2002), İhsan Işık / Ünlü Bilim Adamları
(Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous
People (2013).
