Osmanlı bürokratı, Osmanlı Devleti’nin ilk istihbarat kurumu olan Teşkîlât-ı Mahsûsa’nın (şimdiki MİT) kurucusu ve ilk başkanı (D. 1873, İstanbul – Ö. 1964, Söke / Aydın). 1873’te İstanbul’da doğdu. Babası Sultan Abdülaziz’in kuşçubaşısı Mustafa Nuri Bey’dir. Dedesi de Osmanlı sarayında kuşçubaşı olan Eşref Sencer bunu önce unvan, daha sonra soyadı olarak aldı. Ailesi baba tarafından Çerkeslerin Ubıh koluna, anne tarafından Sultan Sencer’e bağlıdır.
Öğrenimini
askerî okulda yaptı. Mekteb-i Harbiye’nin son sınıfında iken Sultan
Abdülhamid’e karşı olan Yeni Osmanlılar’la iş birliği yapan babasıyla birlikte
Hicaz’a sürüldü. Bir yıl kadar Tâif’te kaldı; buradan firar ederek kardeşi
Selim Sâmi Bey’le birlikte mücadeleye başladı. Etrafına topladığı genç
subaylarla isyan edip üzerine gönderilen kuvvetleri yendi, bu sırada pek çok
silâh, para ve malzeme ele geçirdi.
Kendisi
gibi sürgünde bulunan veteriner Miralay Râsim Bey’in telkiniyle Teşkîlât-ı
Mahsûsa’yı kurdu (1898) ve ilk başkanı oldu. Bir ara Kıbrıs’a ve Avrupa’ya
gitti. Avrupa’da Jön Türkler’le temas kurdu. Hoca kılığında Makedonya’ya geçip
Üçüncü Ordu’nun kadrosuna girdi. Burada faaliyet gösteren İttihatçılar’dan
Niyâzi, Enver ve Eyüp Sabri beylerle sıkı iş birliği yaptı. Meşrutiyet’in
1908’de yeniden yürürlüğe girmesinde hizmeti geçti. Faaliyetlerini Meşrutiyet
döneminde de sürdürdü.
Bu
arada Teşkîlât-ı Mahsûsa, Sultan Reşad tarafından onaylanarak resmiyet kazandı
ve başkumandanlığa bağlandı (1910). Bu teşkilâtın başkanı olarak 1914 yılı
başlarında Hint Hilâfet Komitesi’nin Zürih’teki toplantısına gitti. Trablusgarp
ve Balkan savaşlarına da katılan Eşref Sencer, gönüllü milis kuvvetlerinin
başında Edirne’nin geri alınmasında ve Bâbıâli’ye rağmen Batı Trakya’da
müstakil bir Türk cumhuriyetinin kurulmasında önemli rol oynadı (1913).
Teşkîlât-ı
Mahsûsa reisi olarak I. Dünya Savaşı’nın ilk yılında beş arkadaşıyla birlikte
gizlice Hindistan’a giderek Pamir’den Türkistan’a geçti. Burada Ruslar’ı çok
zor durumda bırakan Yedisu-Kırgız ayaklanmasını başlattı. Büyük devletlerin ve
Araplar’ın Osmanlı Devleti aleyhine kışkırtmalarına karşı teskin edici
faaliyetlerde bulunmak ve İslâm birliği hareketini gerçekleştirmek için
teşkilât üyelerinden Said Nursi ile birlikte bir Alman denizaltısıyla Kuzey
Afrika’ya gitti. Libya, Cezayir ve Fas’ta dolaştı. Hayber’de muhasara altındaki
Osmanlı ordusuna para ve mühimmat götüren kafilenin başında iken İngiliz ve âsi
Şerif Hüseyin kuvvetlerinin pususuna düştü.
Kahramanca
bir çarpışmadan sonra ağır yaralı olarak ele geçti ve Malta’ya sürüldü.
Mütareke’den sonra Malta’dan kaçtı. İstanbul’da işgalcilere karşı ilk direniş
hareketini hazırladı. Çerkez Ethem’in İstiklâl Savaşı’na girmesini sağlayan
Eşref Sencer, Cumhuriyet’in ilânı üzerine kardeşi Hacı Selim Sâmi Bey’le
birlikte “Yüzellilikler” arasında yurt dışına çıkarıldı. Bu gurbet günlerinde
yine kendisi gibi vatanından uzakta Mısır’da bulunan Mehmed Âkif’le (Ersoy)
sürekli mektuplaştı. Türkiye’ye döndükten sonraki hayatını Salihli ve Söke’deki
çiftliklerinde geçirdi, 1964 sonbaharında Söke’de vefat etti.
Çalışkan,
cesur, teşkilâtçı bir kişi olan Eşref Sencer, uzun ömrü boyunca yaşadığı
olayları ve yaptığı hizmetleri Tarihe Benden Haberler adı altında kaleme
almıştır. İmparatorluğun son çeyrek asrına ışık tutan birçok gerçeği otantik
belgelerle ortaya koyan basılmamış bu hâtıratı Celal Bayar Ben de Yazdım adlı
eserinde kısmen kaynak olarak kullanmıştır. Ancak Cemal Kutay, Bayar’ın bu
hâtıratı ayıklayarak tarafgirane kullandığını öne sürer (Tarih Sohbetleri, I,
58 vd.). Tarihe Benden Haberler’in önemli bir kısmının Cemal Kutay’ın özel
kütüphanesinde bulunduğu ve bu tarihçi tarafından kısım kısım değerlendirildiği
anlaşılmaktadır.
KAYNAK:
Necmettin Şahiner / KUŞÇUBAŞI, Eşref Sencer (TDV İslâm Ansiklopedisi, 26. Cilt,
s. 471-472, Ankara 2002).
BİBLİYOGRAFYA:
Fuat Gücüyener, Sina Çölü’nde Türk Ordusu, İstanbul 1949, tür.yer.; Cemal
Kutay, Siyasî Mahkûmlar Adası: Malta, İstanbul 1963, tür.yer.; a.mlf., Birinci
Dünya Harbi’nde Teşkilât-ı Mahsûsa ve Hayber’de Türk Cengi, İstanbul 1964,
tür.yer.; a.mlf., Lavrens’e Karşı Kuşçubaşı, İstanbul 1965; a.mlf., Tarih
Sohbetleri, İstanbul 1966, I, 58 vd., 94-95, 163 vd.; a.mlf., Örtülü Tarihimiz,
İstanbul 1975, I, tür.yer.; Celal Bayar, Ben de Yazdım, İstanbul 1967, IV, 1229
vd., 1254 vd., 1289 vd., 1368, 1396; V, 1556, 1567, 1569 vd.; Ergun Hiçyılmaz,
Belgelerle Teşkilât-ı Mahsûsa ve Casusluk Örgütleri, İstanbul 1979, tür.yer.;
Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler, İstanbul 1989, III, 275 vd.,
286; “Kuşçubaşı, Eşref Sencer”, TA, XXII, 385.