Ebu Kâmil Şuca

Matematik bilgini (D. 850 ?, Mısır - Ö. 930 ?, Mısır). Tam adı Şuca b. Eslem b. Muhammed Hasib el-Mısrî olup, künyesi Ebû Kâmil’dir. Doğum ve ölüm tarihleri kesin değildir. Ancak kimi kaynaklarda 850-950 yılları arasındaki yıllarda yaşadığı ifade edilmektedir. Al Hasib (hesap eden) ya da el-Mısrî adlarıyla da bilinir. Hayatı hakkında çok ayrıntılı bilgiler bulunmasa da, aslen Mısırlı olduğu biliniyor.

Matematik ve özellikle de cebir dalındaki başarılarıyla dikkat çekmiş olan Ebû Kamil Şuca, Üünlü matematikçi Harizmî ile aynı devirde yaşadı. Harizmî’nin eserlerinden çok yararlanıyor,  ikinci dereceden cebir denklemlerini Harizmî’nin metodu ile çözüyordu. Ancak bununla yetinmeyen Ebû Kâmil, bu çözüm metodlarına kimi farklı izahlar getirdi. Lineer (birinci dereceden), kuadratik (ikinci dereceden) ve daha üst derecedeki denklemler, belirsiz denklemler ve tam sayı problemlerine ait çözüm yolları ortaya koydu. Cebir tarihinde ilk kez olarak ikinci derecenin üstünde denklemlerin çözümünü tam bir hassasiyetle çözmeyi sağladığı için, ona Harizmî’den sonra ikinci cebir teorisyeni gözüyle bakıldı. Cebirdeki bu otoritesini, İslâmiyet’te fıkıh bilgisinin en önemli konularından birisi olan ferâiz (miras taksimi) hesaplarının çözümünde de kullandı.

Cebir’in temellerini oluşturan Harizmî ile Haracî arasında bağ kurarak, matematik biliminin gelişmesinde büyük rol oynadığı, Fibonacci'nin kitaplarının oluşturulmasında da önemli bir işlevi olduğu; Batı’ya matematik bilimini tanıtan bilgin olduğu bilinir.

En ünlü eseri olan “Kitab-ül-Cebr vel-Mukabele”de Harizmî’nin cebirini geliştirmek amacını gütmüştür. Eserin önsözünde Harizmî’ye olan şükranlarını dile getirmiş, birinci bölümünde Harizmî’nin cebirini özetleyip eklerle açıklamıştır. Burada katsayıları irrasyonel (köklü) sayı olan karışık ikinci derecede denklemlerin çözümlerini göstermiştir. Böylece, Yunanlıların irrasyonel sayılarla ilgili yanlış bilgilerini çürütmüştür.

Eserin ikinci bölümünde, kendinden önce gelen Yunan ve İslâm matematikçilerinin çözmekte güçlük çektikleri, hatta çözemedikleri geometrik problemlerin, kendi buluşu olan, cebirsel çözüm metoduyla kolaylıkla çözülebileceğini ortaya koymuştur. Bu bölümde çözdüğü problemler, bir daire içinde çizilmiş eşkenar beşgen, ongen ve onbeşgenin kenarının uzunluğunun nümerik olarak tayinini içermektedir. Bu kenarları cebirsel denklemlerle hesaplayarak, cebirsel denklemleri Öklit geometrisine uygulamıştır.

Eserin üçüncü bölümüne, ikinci dereceden belirsiz eşitlikler ve bu tür eşitlik sistemleriyle başlamaktadır. Kendisi bu eşitliklerin kimilerinin yeni, bir bölümünün de daha önce incelenmiş olduğunu söylemektedir. Bu ikinci tip eşitlikler Ebû Kâmil’in, Diophantos ile Aritmeticca’nın etkisi altında kalmadığını göstermektedir. Bu denklemlerden sonra, birinci dereceden denklem sistemlerini de içeren eğlendirici (dinlendirici) matematik problemleri üzerinde durmaktadır. Eserinin sonunda muayyen bir sayıdan başlayan sayıların karelerinin toplamını veren ifadeler üzerinde bilgi verilmektedir.

Kitab-ut Taraif-fi’l-Hisab adlı eserinde üç, dört ve beş bilinmeyenli denklemlerin çözüm metodlarını, örnekleriyle açıkladı. Cebir problemlerinin çözümünde nesneler yerine harfler sembol olarak kullandı

Kendisini, El-Kerhi ile Ömer Hayyam izlediler. Batı dünyasında ise Leonardo Fibonacci, Ebû Kâmil’in metodunu benimsedi. Florian Cajori, matematik tarihi ile ilgili eserinde, miladi XIII. yüzyılın ortalarında Ebû Kâmil’in eserlerinin Batı bilim dünyasında ve İslâm coğrayyasında matematik bilimleri dalında tek başvuru kaynağı olarak kabul edildiğini ifade etmektedir. Matematik biliminde İslâm dünyasında Harizmî’den sonra en önemli çalışmalarını Abû Kâmil Şucâ yapmıştır. Cebir konusunda yazdığı “Kitâb el Cebr ve’l Mukâbele” adlı kitabın Arapça basımı İstanbul’da Beyazıt Kütüphanesi’nde 19046 numara ile kayıtlıdır. Bu metnin ayrıca Latince ile İbraniceye yapılan çevirilerinin yazmaları bulunmaktadır. Kitabın Arapça metin iki yüz sayfadır.

Ebû Kâmil’in söz konusu kitabına başka bilim adamları tarafından şerhler (açıklama) de yapılmıştır. Bunların en bilinenleri, Ali İbn Ahmed el-Imrâni ve el-Iştahri el-Hasib’in şerhleridir. Bu şerhler kaynaklarda söz konusu edilmekte, ancak bugün elimizde metinleri bulunmamaktadır.

BAŞLICA ESERLERİ:

Kitabu Kemal-il-Cebri ve Temamihi ve-Ziyadetihi fi Usulihi, Kitab-ut Taraif-fi’l-Hisab (Eserin bir nüshası Hollanda’nın Leiden şehrindeki kütüphanede bulunmaktadır), Kitab-üş-Şamil fil-Cebr vel Mukabele, Kitab-ül-Vesaya bil Cüzuri, Kitab-ul-Cem’ vet-Tefrik, Kitab-ül-Hataeyn, Kitab-ül-Kifaye, Kitab-ül-Mesaha vel Hendese, Kitabü’t-Tayr, Kitabul-Miftah-il-Felah, Risale fil-Muhammes vel-Mu’aşşar.

HAKKINDA: Prof. Dr. Melek Dosay Gökdoğan / Abû Kâmil Şucâ  (AÜ DTCF Dergisi, cilt: 32, Sayı: 1-2, s.127-130.) - “Abu Kâmil Şuca’nın Cebiri” (AÜ DTCF Dergisi, cilt: 34, s. 57-68, 1990), Rehber Ansiklopedisi (18 cilt, 1984), Ebu Kamil, Kitab al-Jabr wal Muqabala (Yay. Fuat Sezgin, Frankfurt 1986), “Ebû Kâmil” (TDV İslam Ansiklopedisi, s. 10, 1994).