Matematik ve cebir bilgini (D. 840 - Ö. 910). Cebir biliminin kurucularından olduğu kabul edilmektedir. Matematikçi, yine matematik ve cebir bilgini İbn Türk el-Cili’nin torunudur. Asıl ve tam adı Ebu’l-Fazl Abdülhamid b.Vasî b. Türk el-Huttelî el-Hasib’dir. Kendisinin ve yine bir matematikçi olan torunu Ebu Berze’nin taşıdığı İbn Türk künyesinden, Türk olduğu tahmin edilmektedir. Hicretin ikinci ve üçüncü yüzyılları arasında yaşadığı sanılmaktadır. Doğduğu ya da yaşadığı yerin Hazar Denizi’nin güneyindeki Gilân ya da Çin Türkmenistanı’nın batısındaki Huttal olabileceği sanılmaktadır.
İbnü’n-Nedim “el-Fihrist”inde, Abdülhamid b.Vasî’den söz ederken, onun “Kitabü’l-Câmi fil-hisâb”, “Kitabü’I-Mu’amelât” adlarını taşıyan iki kitabının bulunduğunu belirtir. İbnü’l-Kıftî ise yine ondan söz ederken, onun İbn Türk el-Cilî olarak tanındığını; matematik biliminde çok bilgili ve maharet sahibi olduğunu, bu bilimin mensuplarının her zaman ondan söz ettiklerini söylemekte; söz konusu iki eserinden başka “Kitabü Nevadiri’l-hisab” ve “Havassül-â’dad” adlı iki kitabının daha bulunduğunu bildirmektedir. Ancak bu iki adın bir tek esere ait olması da mümkündür
Kâtip Çelebi ise, “Keşfü z-zünun”da, Abdülhamid b. Vasî’nin torunu Ebu Berze’nin dedesi hakkında verdiği, onun cebir biliminin kurucusu olduğuna ve bu konuda Muhammed b. Musa el-Harizmî’den önce geldiğine dair bilgiyi aktarmaktadır.
Ebu Kâmil’in bir kitabı ile Harizmî’nin iki kitabının Arapça asılları ve çevirileriyle birlikte bugüne kadar ulaşmış olmalarına karşılık, Aydın Sayılı’nın yayımladığı kısa bir yazısı dışında, ne Abdülhamid b. Vasî’nin, ne de Ebu Berze’nin eserlerinin elde olmayışı, cebir konusundaki ilk kitabı yazanın kim olduğunu saptamak zorlaşmaktadır. Salih Zeki’ye göre, Abdülhamid b. Vasî’nin, Harizmî’den önce yaşadığı kesin olarak bilinmektedir. Aydın Sayılı ise konuyu genişçe inceledikten sonra, ikisinin aşağı yukarı çağdaş olduklarını ve belki Abdülhamid b. Vasî’in biraz daha önce yaşamış olduğunu, Harizmî’nin bu bilim dalında öncü olduğu savında bulunmayışının da, Ebu Berze’ye hak verdirebileceğini, ancak bugün için yine de kesin bir şey söylenemeyeceğini ifade etmektedir.
Aydın Sayılı söz konusu çalışmasında, Abdülhamid b. Vasî’nin bir kitabına ait olması gereken “ez-Zarürat fil’l-mukterinât min-Kitabi’l-cebr ve’l-mukabele liebi l-Fazl’ Abdülhamid b. Vasî b. Türk el-Cilî” başlıklı bir parçanın iki yarı nüshasını karşılaştırarak incelemiştir. Bu risalenin (küçük kitap) Arapça metni ve Farsça çevirisi Ahmet Ararim tarafından “Risalei ez Karni Sivvom-i İlmi-i Hicri der Cebr u Mukabele”, (Mecelle-i Sühan, III/II-12, Tahran 1343) adıyla yayımlanmıştır: Aydın Sayılı’nın “Katışık Denklemlerde Mantıkî Zaruretler” olarak çevirdiği bu yazıda, Abdülhamid b. Vasî, üç tip ikinci derece denklemini sistemli bir yaklaşımla ve geniş açıklamalar yaparak ayrıntılı bir biçimde çözmektedir. Çözüm için seçtiği yöntem, geometrik yoldur ve Mezopotamya geleneğini sürdürmekte olup, formül kullanmadan sözlü anlatımla sonuca varmaktadır. Denklemleri incelemesi, kendinden önce gelenlerden biraz farklı ve sonrakilere yol gösterecek özelliktedir. “Kitabü l-Cebr ve’l-mukabele”de aynı konuyu işleyen Harizmî’nin ise denklemleri, Abdülhamid b. Vasî kadar sistemli biçimde ele almadığı ve ayrıntıya girmeden çok kısa bir açıklamayla çözüme vardığı görülmektedir.
Aydın Sayılı ise, bu duruma Harizmî’nin konuyu meçhul saymamış, bu nedenle de ayrıntılara girmeye gerek görmemiş olabileceği biçiminde bir yorum getirmekte ve onun ilk cebir kitabını, İslâm dünyasında da, Batı dünyasında da cebir biliminin kurucusu olarak kabul edilen Harizmî’den önce yazmış olabileceği olasılığının pek zayıf sayılamayacağı sonucuna varmaktadır. İbn-i Haldun “Mukaddime”nin 3. cildinde, yalnız Harizmî ile Ebu Kâmil’den söz etmekte ve olasılıkla Ömer Hayyam’a da göndermede bulunmaktadır. İbn-i Haldun’un adının edilmemesine karşılık, İbn-ün Nedim ve İbn-ul Kıfti’nin ondan övgüyle söz etmeleri ve Ebu Kâmil’in de Ebu’l Berze’nin savını şiddetle reddederek, onu Harizmî’ye rakip gördüğünü belli etmesi, Abdulhamid b. Vasî’nin o dönemin büyük bir matematikçisi olduğunu kesin olarak ortaya koymaktadır.
HAKKINDA: Erdoğan
Sakman / Çağlar Boyu Bilim ve Teknik Adamları (1984), Abdülhakim Koçin / Çağını
Aşanlar (1993), Şaban
Döğen / Müslüman İlim Öncüleri Ansiklopedisi I (s. 58, 2004), Müslüman İlim Öncüleri
(Heyet, 2005), Şevki Ebu Halil / İslâm ve Dünya Medeniyetler Tarihi (2005).
