Takiyüddin Râşid

Astronomi ve matematik bilgini (D. 1526, Şam – Ö. 1585, İstanbul). Şam medreselerinde müderrislik yapan Maruf Efendi’nin oğlu. İlköğrenimini doğduğu şehirde Arapça ve Kur’an öğrenerek aldı. Sonrasında Kahire’de ve Şam’da çeşitli hocalardan dersler aldı. O yıllardan itibaren astronomi ve matematikle ilgilenmeye başladı. 1550’de ailesiyle birlikte İstanbul’a göç etti. Burada Çivizâde, Ebussuud, Kutbuddin, Saçtı Emir gibi dönemin ünlü hocalarının yanında öğrenimine devam etti. Tahsilini tamamlamasının ardından bir süre Şam ve Kahire medreselerinde müderrislik yaptı. Semiz Ali Paşa’nın sadrazamlığı döneminde İstanbul’da Edirnekapı Medresesi müderrisliğine atandı. Ali Paşa’nın Mısır’a vali tayin edilmesiyle Kahire’ye döndü; müderrislik ve kadılık yaptı. Bir süre sonra hocası Kutbuddin’in de teşvikiyle astronomi ve matematik araştırmalarına yoğunlaştı. Ali Kuşçu, Gıyaseddin Cemşid Kişi ve Kadızâde Rumî’nin bu konularda yazılan eserlerinden yararlandı. Tinnin kadılığı sırasında derin bir kuyu kazdırıp içine yerleştirdiği astronomi aletleriyle gözlemler yaptı. Sultan II. Selim zamanında yeniden İstanbul’a giderek müneccimbaşılığa (baş astronom) tayin edildi.

Gençliğinden itibaren astronomi ile ilgilenip eserler veren Takiyüddin, 1574 yılında Galata Kulesi’nde yaptığı rasat çalışmalarıyla Sultan III. Murad’ın hocası Hoca Saadeddin ile Sokullu Mehmed Paşa’nın dikkatini çekti. Bunun ardından 1579 yılında bir rasathane kurulmasına karar verildi. III. Murad’ın fermanıyla Tophane sırtlarında büyük bir alanda rasathane inşa edildi. Astronomi kitapları ve aletleri toplanarak bu rasathaneye getirildi. Takiyüddin bu rasathanede bir kütüphane oluşturarak eksiklikler gördüğü Uluğ Bey Zicci’ni tamamlamak ve yenilemek için çalışmalar yaptı. Bazı çevrelerin rasathanenin kuruluşundan itibaren gösterdiği tepkiler, bir kuyruklu yıldızın görülmesini izleyen veba salgınıyla iyice arttı. Şeyhülislam Kadızâde Ahmed Şemseddin Efendi’nin “Rasathaneler bulundukları ülkeleri felaketlere sürükler” fetvasının ardından III. Murad’ın emriyle yıktırıldı, içindeki aletler parçalandı (1580). Takiyüddin, tarihsel kaynaklarda döneminde Doğu’nun ve Batı’nın en iyisi olarak geçen Osmanlı Devleti tarihinde tek olan bu gözlemevi yıkıldıktan sonra köşesine çekildi ve bir süre sonra vefat etti.

İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi'ndeki Şehname ve Şemailname adlı yazmada yer alan bir minyatür, gözlem­evinde usturlap, kadran, mekanik saat, kum saati, gök ve yer küreleri ile çeşitli çizim araçlarının bulunduğunu ortaya koy­maktadır. Takiyüddin'in kitaplarına göre gözlemevinde halkalı araç, duvar kadranı, yıldızların yükseklik ve açıklığını ölçmeye yarayan açıklık aracı ve yıldızlar arasındaki benzer uzaklığı ölçen sekstant gibi taşına­maz araçlar da vardı.

Osmanlı döneminde yaşayan önemli bilim ve düşünce adamları arsında yer alan Takiyüddin Raşid, matematik, astrono­mi, fizik, optik, mekanik ve tıp konuların­da çeşitli eserler kaleme aldı. Eserlerinden hareketle asıl ilgisinin astronomiye olduğu ve diğer bilimlerdeki bilgilerini de astronomi çalışmaları için kullandığı anlaşılır. Gözlemlerinden elde ettiği verilere da­yanarak yaptığı hesaplamaları ayın, yerin ve diğer gezegenlerin hareketlerindeki dü­zensizlikleri günümüz değerlerine yakın ölçülerde açıklaması onun bu konudaki bilgisini gösterir.

Takiyüddin, astronominin yanında matematikle ilgili de önemli çalışmalar yaptı. Trigonometri terimlerinin kanıtlarını yaptı, tanımlarını verdi ve sinüs ve tanjant tabloları hazırladı. Aritmetik alanında kendine özgü pratik bir rakamlama sis­temi geliştirerek altmışlı kesirlerin yerine ondalık kesirleri kullanmaya başladı. Ayrıca İslâm dünyasında yaklaşık sekiz yüzyıl önce başlatılmış olan optik çalışmalarının sonucunda ulaşılan ar­güman ve problemleri nedensel ve mate­matiksel bağlamda tekrar değerlendirip yeni yaptığı deneylerle destekledi.

ESERLERİ:

Sidretü Müntehe'l-efkâr fî melekûti'l-feleki'd-devvâr, Reyhânetü'r-rûh fî resmi'ssâ^cat ^calâ müsteve's-sütûh, Cerîdetü'd-dürer ve han­de tü'l-fiker, Dekâ'iku ihtilâf i'l-ufkayn, es- Simârü'l-yâni^ca min kutûfi'l-âleti'l-câ- mi^ca, ed-Düstûrü'r-ra- cîh li-kavâ'idi't-tastîh, Âlât-ı Raşadiyye li-Zîci 'ş-şehinşâhiyye, el-Mizveletü'ş-şimâliyye bi-fazli dâ'iri ufuki Kostantîniyye, Fevâ'id fi'stihrâci mıntıkati'l-kürre- ti ve ma^crifeti'l-ceyb, Risâle fî ma^crifeti'l-ufki'l-hadîş, Risâle fî evkâti'l-^cibâdât, el-Kevâkibü'd-dürriyye fî vaz'i'l-benkâmâ ti'd-devriyye, et-Turuku's-seniyye fi'lâlâti'r-rûhâniyye, Nevru hadîkati'l-ebşâr ve nu­ru hakîkati'l-enzâr, Buğyetü't-tullâb min ^cilmi'l-hisâb, Kitâbü'rı-Nise- bi'l-müteşâkile fi'l-cebr ve'l-mukâbele, Risâle ti ^cameli'l-mîzâni't-tabfî el-lezî yu'lemu bihî mâ fi'l-cismi'l-mürekkeb min ma'deneyn muhtelifeyn, Tercümânü'l-etıbbâ ve lisânü'l-elibbâ, Şerhu'l-ebyâti't-tis^c fi'stih- râci't-tevârîtıi'l-meşhûre, el-Meşâ- bihu'l-muzhire fî ^cilmi'l-bezdere.

KAYNAKÇA: A. Süheyl Ünver / İstanbul Rasathanesi (1969), Sevim Tekeli / İstanbul Rasathanesinin Araçları (1979), Büyük Larousse (c. 18, s. 11172-11173, 1986), Ana Britannica (c. 20, s. 348, 1987), Ekmeleddin İhsanoğlu vd. / Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi (1997) - Osmanlı Mate­matik Literatürü Tarihi (1999) - Osmanlı Tabii ve Tatbiki Bilimler Literatürü (2006),  Remzi Demir / Takiyüddin'de Matematik ve Astronomi (2000), Göğe Bakan Adam: 420. Ölüm Yıldönümünde Takiyüddin Raşid Sempozyumu (C. Şenel, A. Bir,  H. G.Topdemir,  İ. Fazlıoğlu, M. Kaçar,  R. Şeşen, R. Demir; 19 Kasım 2005), Hüseyin Gazi Topdemir / TDV İslam Ansiklopedisi (C. 39, s. 454-456, 2010), İhsan Işık / Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).