TÜRKİYE CUMHURİYETİ'NİN BİR PROPAGANDA VE TANITIM HAMLESİ: 1926 SEYYAR SERGİ VE AVRUPA SEYAHATİ

    

           ÖZET

     1926 yılında Karadeniz Vapuru'nda oluşturulan Seyyar Sergi, erken Cumhuriyet döneminde vuku bulan uluslararası bir propaganda ve tanıtım aracı olarak tarihe kaydolmuştur.  Türk mamulâtı ve masnuatını ihtiva eden gemi, yaklaşık üç ay süren seyahati boyunca Avrupa'nın önemli limanlarını ziyaret etmiş ve Batılı ülkelerden övgüler almıştır. Karadeniz Vapuru, sadece bir ticaret gemisi olarak değil, aynı zamanda yeni Türk imajını da temsil eden bir propaganda aracı olarak işlev görmüştür. Gemide verilen balolar, personelin şıklığı ve zarafeti, Batılılarca Cumhuriyet Türkiye'sinin bir aynası olarak görülmüştür. Seyyar Sergi, Mustafa Kemal Paşa liderliğindeki Türkiye Cumhuriyeti'nin çağdaşlaşma yolunda ortaya koyduğu güçlü iradenin ve kararlılığın adeta bir simgesi olarak hatırlanmıştır.

Anahtar Kelimeler: Seyyar Sergi, Karadeniz Vapuru, Mustafa Kemal Paşa, Ali Cenani Bey, Raufi Bey.

     Giriş

     Sergiler, milletlerin maddi ve manevi zenginliklerini tanıttığı ve bunlar üzerinden ticari bir fayda sağladığı önemli teşhir mekanlarıdır. Tarihi oldukça gerilere giden sergilerin uluslararası bir nitelik kazanması 19. Yüzyılın ortalarına rastlamaktadır. Napolyon Savaşları'ndan sonra toparlanan İngiltere'nin ürettiği malları tanıtmak ve bu bağlamda yeni pazarlar bulmak için 1851'de Londra'da düzenlediği sergi, ilk uluslararası sergi olma özelliği taşımaktadır. Londra Sergisi'ne ABD, Fransa, İspanya, Portekiz, Prusya, Rusya, Flemenk ve Zolverein ülkeleriyle birlikte Osmanlı Devleti de katılmıştır.[1] Osmanlı Devleti, devletlerin bir nevi ekonomik ve mali güçlerini de sergilediği uluslararası sergilere mümkün mertebe katılmak azminde olmuştur. Böylelikle, hem ekonomik gücünü göstermek hem de batılı büyük devletler safında yerini almak istemiştir. Nitekim Osmanlı Hükümeti, 1851 Londra Sergisine katılma nedenini "ülke topraklarının verimliliğini göstermek, Osmanlı tebaasının tarım, sanayi ve sanat alanlarındaki kabiliyetini kanıtlamak ve Padişahın ülkenin gelişmesi yolunda sarf ettiği gayreti ortaya koymak" olarak açıklamıştır.[2]

     Osmanlı Devleti'nin katıldığı uluslararası sergiler şunlardır:

     1851 Londra Uluslararası Sergisi

     1855 Paris Uluslararası Sergisi

     1862 Londra 2. Uluslararası Sergisi

     1863 İstanbul Sergi-i Umumi-i Osmani Uluslararası Sergisi

     1867 Paris 2. Uluslararası Sergisi

     1873 Viyana Uluslararası Sergisi

     1889 Paris 3. Uluslararası Sergisi

     1892 Chicago Uluslararası Sergisi

     1900 Paris 4. Uluslararası Sergisi[3]

     Osmanlı Devleti, 1863 yılında İstanbul'da düzenlediği "Sergi-i Umumi-i Osmani" adlı uluslararası sergiyle dünya devletlerine kendi organizasyon ve temsil becerisini göstermek istemiştir. Serginin amacı, öncekilerden farklı olarak Osmanlı ekonomisinin sorunlarını tespit etmek ve bunlara köklü çözümler aramaktı. Babıali, konuya verdiği önemin bir göstergesi olarak serginin işlerini yürütmek üzere kurulan üst komitenin başına dönemin Maliye Nazırı Prens Mustafa Fazıl Paşa'yı getirmişti. Başlangıçta, sergide sadece yerli ürünlerin teşhiri düşünülmüşse de sonradan Avrupa'dan gönderilecek yeni icat makine ve aletlerin de teşhirine karar verilmişti. Sergide oluşturulan 13 pavyonda 10 bin kalem teşhir edilmiştir. Sergi-i Umumi-i Osmani, Avrupa'da büyük ilgi uyandırırken, muhtelif ülkelerden çok sayıda basın ve meslek erbabı sergiyi ziyaret için İstanbul'a gelmiştir. Yaklaşık 5 ay açık kalan sergiyi 100-150 bin kişi ziyaret etmiştir.[4]

     Osmanlı döneminde uluslararası sergilere katılma hususunda ortaya konulan devlet iradesi, Cumhuriyet döneminde de devam ettirilmiştir. Devletin ilgili kurumları, en az siyasi bağımsızlık kadar önem atfettiği ekonomik bağımsızlığı güçlendirmek ve Türk ekonomisini evrensel boyutlara taşımak için uluslararası sergileri bir fırsat olarak değerlendirmiştir. Lozan Konferansı'nın ara döneminde toplanan İzmir İktisat Kongresi'nde, yeni Türk devletinin ekonomi ilkeleri belirlenirken uluslararası sergilere de güçlü vurgular yapılmıştır. Sabık Muhasebe-i Umumiye Müdür-ü Umumisi Raşit Bey, kongrenin hazırlık sürecinde Milli Türk Ticaret Birliğine gönderdiği raporda, Türk emtia ve mamulatının tanıtılması hususunda şu hususları önermişti:

     Madde 9: "Cihanın her tarafında tesis olunacak sergilere iştirak olunması, buralarda eşya teşhir edenlere Hükümetçe nakden muavenet ve ikramiye verilmesi"

     Madde 10: Türkiye'nin mahsulat ve mamulatını teşhir etmek üzere İstanbul'da saltanat-ı ferdiyenin lağvı hasebiyle boşta kalan saraylardan birinde büyük bir sergi vücuda getirilmesi"[5]

     Yine "İstanbul Vilayeti Esnaf Cemiyetleri Heyet-i Müttehidesi tarafından yapılan çalışmalar ve temsilcileri tarafından Kongre'de sunulacak esaslar" kısmının 13. Maddesi'nde "Milli mahsulat, mamulat ve masnuata ait bir meşher-i umumi bir mekteb-i sanayiin küşadı."[6] önerilmişti. Kongre'nin "Kabul Edilen Esaslar" başlığıyla tanımlanan "Ticaret-i Hariciye Müesseseleri" kısmının 5. Maddesi'nde "Ticaret-i hariciyeyi teshil için memleketimizin muayyen mahallerinde ticaret-i hariciye, mahsulat ve mevadd-ı ibtidaiye sergileri tesisi" kararına varılmıştı.[7]

     Türkiye Cumhuriyeti, İzmir İktisat Kongresi'nde alınan kararlara uygun olarak uluslararası sergilere katılım bağlamında önemli adımlar atmıştır. 1925 yılında Lozan, Paris ve Londra'da düzenlenen uluslararası sergilere Vekalet Müsteşarı Vahid Bey, müfettiş olarak görevlendirilmiştir. Aynı yıl Lozan'daki sergiye Ziraat Bankası Umur-u Ziraiye Şubesi Müdürü Daniş Bey müfettiş olarak gönderilmiştir. 1929'da kurulan Milli İktisat ve Tasarruf Cemiyeti, uluslararası sergilere katılım hususunda mesai sarf etmiştir. Macaristan'ın 1931 yılında Ankara'da açılan Ziraat Teknik Sergisine katılmasına karşılık, Cumhuriyet hükümeti de aynı sene Budapeşte Sergisi'ne katılmaya karar verirken, bu hususta Cemiyeti görevlendirmiştir.[8]

     Türkiye'de Uluslararası boyutta bir seyyar sergi oluşturma fikrinin 2. Meşrutiyet Dönemine kadar gittiği bilinmektedir. İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası, 5 Teşrin-i Sani 1325 [18 Kasım 1909] tarihli ruznamesinde, "Emtia ve mahsulatı memlekete hariçte mahreçler tedarikâtını temin ve teshil etmek maksadile vapur dahilinde sabih sergi (seyyar sergi) vücuda getirilerek vapurun Bahrisefit ve Bahrisiyah sahillerindeki mühim limanlara uğratılması mes'elesi"ni ele almıştı.[9] Fakat, 1911'de başlayan Trablusgarp Savaşı ve akabinde devam eden Balkan Savaşları, Birinci Dünya Savaşı ve Milli Mücadele, seyyar sergi düşüncesinin hayata geçirilmesini engellemiştir. Nihayet, 1925'de TBMM'de cereyan eden bütçe görüşmeleri sırasında seyyar sergi fikri yeniden gündeme gelmiş, genç Türkiye Cumhuriyeti'nin azmi ve kararlılığı sonucunda 1926'da hayata geçirilmiştir.

     Bu makalede, 1926 yılında Karadeniz Vapuru'nda oluşturulan ve Türk mallarını Avrupa'ya tanıtmak ve burada yeni pazarlar oluşturmak amacıyla hazırlanan Seyyar Sergi'nin yaklaşık üç ay süren Avrupa seyahati ele alınmaktadır. Genç Türkiye Cumhuriyeti'nin çağdaşlaşma bağlamında projelendirdiği ve büyük önem atfettiği Seyyar Sergi hakkında maalesef akademik bir çalışma mevcut değildir. Seyyar Sergi hakkında yazılanlar, bölük pörçük anlatı ve hatıralardan ibarettir. Seyyar Sergi, 2006'da Garanti Bankası ile Netherlands Culture Fund’ın sponsorluğunda "Karadeniz: Seyr-i Türkiye" başlıklı bir belgeselle NTV kanalından yayımlanmıştır. Yaklaşık 57 dakika süren belgesel, Seyyar Sergi'nin Avrupa macerasını, yerli ve yabancı basından elde edilen bazı fotoğraf, metin ve anılar eşliğinde anlatmaktadır.[10] Belgesel, Seyyar Sergi'yi Türk kamuoyunun dikkatine sunması bakımından önemlidir. Makalenin araştırma safhasında Türk Devlet Arşivleri, TBMM Zabıt Cerideleri, dönemin basın yayın organları, özel kurum yayınları ve Karadeniz Vapuru'nu komuta eden kaptanların hatıralarına müracaat edilmiştir. Konu, ulusal boyutta ele alınmış olup, yabancı basındaki boyutuna değinilmemiştir. Seyyar Sergi'nin yabancı basındaki akisleri, taşıdığı derinlik ve hacim bakımından başka bir makalenin konusu olmalıdır.

     Seyyar Sergi'nin Gündeme Gelişi            

     Türkiye Cumhuriyeti'nde bir seyyar serginin oluşturulma fikri, 1341 (1925) yılında TBMM'de yapılan bütçe görüşmelerinde gündeme geldi. Görüşmelerde söz alan İstanbul Milletvekili Kazım Karabekir Paşa, 1923 yılında başkan olarak katıldığı İzmir İktisat Kongresi'ne vurgu yaparak kongrede alınan kararların bir layiha halinde İktisat Vekaletine sunulduğunu, özellikle Ticaret Vekaletine ait olan birçok önemli kararın uygulanmadığını hatırlattı. Karabekir Paşa, yeniden bir kongre toplamanın külfetinden bahsederek Ticaret Vekaleti'nin layihada belirtilen maddelerin "kabil-i icra ve idari" olanlarının derhal, diğerlerimin de tedricen uygulamaya geçirmesini istedi. Ayrıca, sergiler için ayrılan paranın bütçeden çıkarılmasını eleştiren Karabekir Paşa, "Halbuki İktisat Kongresi'nde bizzat göründü ki daimi sergiler, vatan malını göstermek, sevdirmek ve sarfettirmek için pek lazımdır. Yer yer böyle sergiler açanlara para vermeli, teşvik etmeli, daimi surette vatan malını teşhir etmelidir Onun için bu fasıldaki İktisat Kongrelerine ait para fazladır. Bilakis sergilere muavenet lazımdır" diyerek sergilerin önemini vurguladı.[11]

     Ticaret Vekili Ali Cenani Bey, bakanlığın sergiler hususundaki hassasiyetini belirterek Avrupa'nın muhtelif şehirlerinde açılacak altı sergiye katılım amacıyla hazırlıklar yapıldığını vurguladı. Özellikle Londra'da açılacak tütün sergisi, önemli bir tütün üreticisi olan Türkiye için ayrı bir öneme sahipti. Bu hususta, Londra sefareti bilgilendirilerek İstanbul Ticaret Odası ve diğer tüccarın desteğiyle sergide iki pavyon inşasına başlanacaktı. Ali Cenani Bey, Paris'te açılacak bir sanayi tezyiniye sergisi için de hazırlıkların yapıldığını ve bu amaçla burada bir pavyonun inşa edildiğini belirtti. Kütahya çinileri, Gaziantep el işleri, bakırcılık, dökmecilik ve özellikle halıcılık hususunda Türkiye'nin önemli kalemlere sahip olduğunu vurgulayan Ali Cenani Bey, sergiye katılım konusunda Türk tüccarına devlet desteği sağlanacağını kaydetti. Ayrıca, Lozan ve Leipzig'de açılacak iki panayır için de güçlü bir iradenin olduğunu vurgulayan vekil, Ticaret Vekaleti'nden burada bir komiserin görevlendirilerek panayıra katılmak isteyen tüccara kılavuzluk yapılacağını açıkladı.[12]

     Ali Cenani Bey, hükümetin ülke içinde planladığı ticaret sergisi için bütçeye koyduğu 15 bin liranın gayet yetersiz olduğundan bahisle, böyle bir sergi için 3-4 yüz bin belki de bir milyon liralık bir fona ihtiyaç duyulduğunu vurguladı. Ali Cenani Bey'in buna bir çözüm önerisi olarak sunduğu plan hayli ilgi çekiciydi:

   "Bir ticaret sergisini meydana getirmek kolay bir şey değildir. Bunun yerine bir seyyar sergi teşkilini düşündüm. Belki ekser arkadaşlarımızın hatırına gelir. Ruslar, bundan on beş sene evvel bir seyyar sergi tertip etmişlerdi. İstanbul'a ve Akdeniz'in meşhur limanlarına göndermişlerdi. Bir vapur içinde mahsulat ve masnuatı dahiliyeyi birleştirerek içinde tüccarları da ihtiva etmek üzere gelen bu Rus sergisi İstanbul'da beş, on gün kaldı ve Avrupa'nın limanlarına giderek muhtevi olduğu eşyayı teşhir etti. Bendeniz de düşünüyorum ki Seyrisefain'den bir vapur alalım. Mesela Karadeniz Vapuru'nu düşündüm. Bunun içinde 130 yatak vardır. Tüccarlarımızdan 130 kişiyi alabilir. Ambarlarda elektrik tertibatı yaparak bir meşher haline koyabiliriz. Bütün mahsulatımızı ve masnuatımızı bu vapurda sergi halinde gösterebiliriz"[13]

     Ali Cenani Bey, seyyar sergi için yaklaşık 80 bin liralık bir masraf öngörmekteydi. Bu ücret, bütçeye dokunulmadan vapurda eşyasını teşhir eden tüccarın kamara ücretlerinden sağlanacaktı. Bakanlık, vapurun yalnızca seyir ve sefer masraflarını karşılayacaktı. Buna ilaveten, Türkiye'nin dünyaca ünlü tütünleri hem natürel hem de kullanıma uygun paketler halinde vapurda satışa sunularak ayrı bir gelir kalemi oluşturulacaktı. Ali Cenani Bey, 100 bin paket satılabileceği ve her paketten alınacak bir frankla birlikte yaklaşık 100 bin franklık bir gelirin sağlanabileceği kanaatindeydi. Bu bağlamda temel masraflar için bütçeye 60 bin liralık bir ödenek konulmasını önermekteydi. Mecliste yapılan oylamada "Ticaret sergi ve meşher ve müzelerine, tütün ve sanayi tezyiniye sergilerine muavenet ve seyyar sergi masrafı" faslının yekunu olarak 89.450 liralık bir ödenek kabul edildi.[14]

   Seyyar Sergi, TBMM'de Seyrisefain İdaresi'nin 1926 senesi bütçe görüşmelerinde yeniden gündemine geldi. Antalya Vekili Rasih Bey, Ticaret Vekili Ali Cenani Bey'in Seyrisefain İdaresi'nin vapur sorununu ve buna dair çözümlerini anlattığı konuşmasına binaen seyyar serginin bir süre daha ertelenmesini tavsiye ediyordu. "Kendi hasılatımızı bir vilayetten diğer vilayete naklini temin etmeden sergi vapurunun manasını anlayamadım" diyen Rasih Bey, bu hususta şunları söylüyordu: "Efendiler! Eğer sergi vapuru tütüncülüğü neşredecek ise dünyada tütüncülüğümüz çok yüksektir. Fakat reklamı çok yüksek olduğu halde bu sene hiç satılamadı. Çoğu elimizde duruyor. Demek ki reklam işi değildir. Heyet-i celilenizden istirham ederim, bu sergi işi bu sene de kalsın."[15] Rasih Bey'e cevap veren Ali Cenani Bey, seyyar sergi masrafının geçen sene ayrılan bütçeyle karşılanacağını, dolayısıyla bunun Seyrisefain İdaresi'nden alınmayacağını hatırlatarak serginin planlandığı gibi hareket edeceğini vurguladı.[16]

     Seyyar Sergi'nin Hazırlıkları

     TBMM'de 1925 ve 1926 bütçe görüşmelerinde etraflıca tartışılan "Seyyar Sergi" fikrinin Mustafa Kemal Paşa tarafından onaylamasıyla birlikte serginin hazırlıklarına başlandı. Ticaret Vekili Ali Cenani Bey, yaptığı yazılı açıklamada "Topraklarımıza ait mahsulat ve masnuat ve madeniyatı en fazla münasebetde olduğumuz limanlarda teşhir etmek ve müstehlik piyasaların dikkat ve alakasını bu vesile ile de  memleketimiz üzerinde toplamak emeliyle bir seyyar sergi tertip edilmiş ve Seyr-ü Sefain İdaresi'nin en büyük ve en mükemmel vapuru bu sergiye tahsis edilmişdir" diyerek Seyyar Sergi projesini ilk kez kamuoyuyla paylaştı. Açıklamada, Seyyar Sergi için "Türkiye mahsulat ve masnuatı ilk defa olarak bu şekilde teşhir edilecek ve genç cumhuriyetin iktisadi ve zirai faaliyet ve kabiliyetinin bir aks-i sadası halinde Bahr-i Sefid, Bahr-i Muhit Atlası ve Amerika'nın en mühim limanlarında dolaşacakdır" denilmekteydi.[17]

     Ticaret Vekaleti, Seyyar Sergi'nin sanat ve sanayi işleriyle meşgul olmak üzere ticaret müsteşarı, ticaret ve Seyr-i Sefain genel müdürlerinden oluşan bir Tertip Heyeti oluşturdu. Diğer resmi kurumlarla işbirliği halinde olacak olan heyet, gerektiğinde bu kurumlardan personel görevlendirebilecekti.[18] Tertip Heyeti başkanlığına İstanbul Liman İşletmesi Genel Müdürü Raufi Bey getirildi. Raufi Bey, aynı zamanda Ticaret Vekaleti'ni de temsil edecekti.[19]

     Ali Cenani Bey, sergide teşhiri düşünülen ürünlerle ilgili ayrıntılı bir açıklama da yapmıştı. Buna göre, sergilenecek ürünler şöyle tespit edilmişti: Pamuk, tütün, meyan kökü, bal, zeytin, meyve, yumurta, tiftik, fındık, üzüm, incir, gül yağı, ipek, kuru yemiş, susam, afyon, yapağı, palamut, Şam fıstığı gibi tarım ürünleri başta olmak üzere maden ve orman ürünleri ile halı, keçe, kendir tohumu, kendir, çini, nakış ve el işleri. Bu ürünlerin yetiştiği ve bulunduğu bölgelerin harita ve krokileri de hazırlanacaktı. Ürünlerin özellikleri, olgunlaşma safhaları, ihraç miktarı, bunların ticaretini yapan şirketlerin isim ve adresleri, yabancı dillerde bastırılacak broşürler halinde gelen ziyaretçilere dağıtılacaktı. Sergiye katılmak isteyen şirket ve tüccar için, "uygun şartlarda" vapurda ürün teşhir stantları oluşturulacaktı.[20]

      Maarif, Ziraat ve Nafia Vekaletleri, gerekli gördükleri ürünlerin saptanması ve bunların takibinde Ticaret Vekaleti'yle işbirliği yapacaklardı. Ayrıca, Ali Cenani Beyin söz konusu tebliğini vilayetlere ulaştırılmasını sağlayacaklardı. Seyyar Sergi'nin 1925 Temmuzunda hareket etmesi kararlaştırıldı. Bundan dolayı 30 Haziran 1925 tarihine kadar sergi hazırlıklarının bitirilmesi istenmekteydi.[21]

     Ticaretin Vekaleti'nin açıkladığı Seyyar Sergi projesi, Türk ve Dünya kamuoyunda büyük yankılar uyandırdı. Türk ürünlerini birinci elden almak isteyen muhtelif şirketler, geminin kendi limanlarına uğramasını talep etti. Finlandiya, bu hususta Türk hükümetine resmen başvuru yaparken ABD elçiliği de geminin Newyork'a uğramasını rica etti.[22]

     Ticaret Vekaleti, Seyyar Sergi'yi hazırlama sorumluluğunu başlangıçta Seyr-i Sefain idaresine vermişti. Fakat, sonradan bu işle İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası (İTSO) görevlendirilmiştir. İTSO, hazırlık sürecinin Avrupa ayarında bir sergi için yetersiz olduğu kanaatindeydi. Nitekim İTSO, 27 Mayıs 1341/1925 tarihli 20. İçtimasında, Seyyar Sergi işinde acele edilmemesi ve sergi hazırlıklarının daha geniş bir zamanda yapılması gerektiği yönünde bir tavsiye kararı almıştır. Bu husustaki resmi açıklama şöyleydi:

   "...Oda heyeti, keyfiyeti müzakere ederek milli ve beynelmilel sergiler ve bilhassa tasavvur edilen seyyar serginin kısa bir müddet zarfında memleketin bilumum şu'bat ve meslek ve faaliyet-i iktisadiyesini temsil edecek bir tarzda muvaffakiyetle ikmal ve ihzarı gayr-i mümkün olduğu ve bilumum memalik-i ecnebiyede mevcud ve ma'ruf olan sergiler için bir kaç sene evvel karar verilerek ihzarında bulunulduğu ve ancak bu suretle sergilerden beklenen faidelerin elde edileceği nazar-ı dikkate alınarak bu maksadın daha mükemmel ve muvaffakiyetli bir suretde temin olunabilmesi için hiç olmazsa bir sene müddet tahsis olunarak vapurun gelecek senenin yazında sevk edilmesi ve bu müddet zarfında bir taraftan vekalet ve ticaret sanayi idarelerinin, diğer taraftan odaların mezkur seyyar sergide teşhir edilecek masnuat ve mamulatın sipariş ve ihzarıyla şimdiden meşgul olmağa başlaması ve bu maksad için vekaletce serginin ehemmiyetiyle mütenasib bir tahsisatın vaz'ı hususunun cevaben Ticaret Vekalet-i Celilesine iş'arının bir vazife-i iktisadiye olduğuna karar verilmişdir"[23]

     Seyyar Sergi'ye ev sahipliği yapacak gemiler arasında Gül Cemal ve SS [steam ship,buharlı gemi] Karadeniz vapurları öne çıkmaktaydı. Nihayet, Seyr-i Sefain İdaresi'nin en büyük gemilerinden Karadeniz Vapuru'nun[24] sergi formatına daha uygun olduğuna karar verildi.[25] Karadeniz, 1 Nisan 1926 tarihinde bakım ve onarım için Haliç Tersanesi'ne çekildi. Geminin inşaat ihalesi 9500 liraya Mimar Muammer Asım Beye verildi. Gemiye ilk olarak dışarıyla bağlantısını kuracak bir balkon tertibatı eklendi. Ayrıca, ürünlerin teşhiri ve satışına yönelik iki bölüm ile bunlara bağlı reyonlar oluşturuldu. Gemideki tüccarın ve şirket temsilcilerinin ticari işlerini yürütmek üzere Ziraat ve İş Bankası'na ait yerler tanzim edildi. Fakat, sonradan sadece İş Bankası şubesinin kurulmasına karar verildi. Gemide bir elektrik tesisatı döşendi, bir fırın ve buz imali için Seyr-i Sefain İdaresi'ne başvuruldu. Ayrıca, "Beyoğlu 980" koduyla gemiye bir telefon ilave edildi. Geminin dekorasyonu Türk tarzı oryantal bir mimariye göre oluşturuldu.[26] Bazı basın organlarında Seyyar Sergi'ye Almanya'dan uzman getirileceği yönünde çıkan haberler Sergi Tertip Heyeti tarafından yalanlandı ve serginin tamamen "Türk mesai ve kabiliyetinin bir ürünü" olduğu vurgulandı.[27]        

     Seyyar Sergi, sadece ekonomik değil ülke tanıtımına yönelik kültürel bir misyon da edinmişti. Bu hususta kamu ve özel kurumlar arasında bir koordinasyon sağlanarak Türkiye Cumhuriyeti'nin muhtelif yönlerine dair kitap ve broşürler hazırlandı. Tertip Heyeti Başkanı Manyasizade Raufi Bey, bizzat ülkeye ait anayasa, zirai gelişme, bankacılık, kooperatifçilik, sigortacılık şirketleri, maden kömürleri, limanlar, iktisadi teşekküller vs hususlara dair bir kitap hazırladı.[28] Ayrıca, serginin "Türkiye Neşriyatı" reyonunda sergilenmek üzere Maarif Nezareti tarafından Matbaa-i Amire Müdüriyeti'nden alınan 87 adet kitap sergi komisyonuna verildi.[29]

     TBMM'de 1925 yılı bütçe görüşmelerinde "Ticaret sergi ve meşher ve müzelerine, tütün ve sanayi tezyiniye sergilerine muavenet ve seyyar sergi masrafı" faslının yekunu olarak 89.450 liralık bir tahsisatın ayrıldığını önceki sayfalarda belirtmiştik.[30] 1926 yılı bütçe görüşmelerinde Seyyar Sergi'nin "vapur bedeli icarı" olarak 100 bin liralık daha tahsisat ayrılmıştır.[31] Sonradan 20 bin liralık ek bir tahsisatın daha ayrılmasına karar verilmiştir.[32] Bir gazete haberinden Ticaret Vekaletine 30 bin lira daha kaynak aktarıldığı anlaşılmaktadır.[33]

     Seyyar Sergi Talimatnamesi ve Sergilenen Ürünler

     1925 yılında "Ticaret Vekaletince Tertip Edilen Seyyar Sergi 1341 [1925]" adıyla üçe katlanır altı sayfalık bir karton broşür hazırlanarak kamuoyuna dağıtıldı. Broşür, bir çağrı pusulası olmakla birlikte aynı zamanda bir yönerge hükmündeydi. Broşürde, sergiye katılacakların uyması gereken 25 maddelik kurallar, sergilenecek eşyalar ve sergi gemisinin uğrayacağı limanlar belirtilmekteydi. Broşürün ön yüzünde, Seyr-i Sefain İdaresi'nin logosu içinde Karadeniz Vapurunun resmi ile arka yüzünde de güneş kursu içinde Mustafa Kemal Paşa'nın fotoğrafı bulunmaktaydı.[34]

     1926 yılında yayımlanan 20 sayfalık "Seyyar Sergi Talimat ve Programı", geminin uğrayacağı limanlar, sergiye iştirak, ürünlerin gemiye nakli ve satışı, tüccarın seyahati ve teşhir edilecek mallara kadar belirlenmiş kural ve prensipleri içermekteydi. Kitapçığın ilk ön kapağında, Seyr-i Sefain logosu içinde İstanbul'dan kalkan Karadeniz Vapuru'nun önünde yürüyen haber tanrıçası Hermes'in resmedildiği sergi logosu bulunmaktaydı.[35]

      Seyyar Sergi Talimat ve Programına göre, sergi vapurunun Mayıs sonlarında Avrupa'ya hareket edeceği ve kesinleşmiş hareket tarihinin gazetelerde ilan edileceği belirtilmiştir. Programa göre, Seyyar Sergi'nin uğrayacağı limanlar ve burada kalacağı gün sayısı şöyle sıralanmıştı:

     1. Barselona 2                  

     2. Liverpul 3                     

     3. Havr 3                           

     4. Londra 4

     5. Hamburg 4                    

     6. Stokholm [Stockholm] 3                         

     7.Helsingfors [Helsinki] 2                           

     8. Leningrad 2                  

     9. Danzig 2                       

     10.Kopenhag 2  

     11. Amsterdam 2             

     12. Anvers 2                     

     13. Marsilya 3                  

     14. Cenova 2                    

     15. Napoli 2                      

     16. Venedik 2                   

     17. Triyeste [Trieste] 3

     18. Batum 2                      

     19. Odesa 2                       

     20. Köstence 2  

     21. Varna 3[36]

     Türkiye'de bulunan fabrika ve imalathane sahipleri, tüccar, zürra [çiftçiler] ve esnaf, bizzat veya vekilleri aracılığıyla Seyyar Sergiye katılabilecekti. Sergideki malların satışı ve uygulanacak tarifeler, ayrıntılı bir şekilde açıklanmıştı. Sergiye katılan tüccara mallarının miktarına göre muhtelif kolaylıklar sağlanmıştı. Sergiye 3 bin liralık ve üzerinde mal koyan tüccarın yatak ücreti alınmayacaktı. 2 bin liralık eşyası olan tüccara seyahat ücreti üzerinden % 50 ve bin liralık eşyası olan tüccara da % 20'lik ıskonto yapılacaktı. Sergiye 5 bin liralık eşya tevdi eden tüccar, iaşesini karşılamak şartıyla eğer isterse yanına bir memur alabilirdi. Sergide satılan eşyanın gümrük vergisi limanın bağlı bulunduğu ülkenin gümrük tarifesine göre müşteriye ait olacaktı. Sergi, seyir halindeyken gemi sofrasından yemek yemek yolculara mecburi tutulmuştu. Ancak, geminin limanda olduğu zamanlarda yemek yemek isteğe bağlıydı.[37]

     Tertip Heyeti; teşhir olunan eşyanın çeşidi, cinsi, üretimi ve üretim yeri, sahiplerinin isim ve adreslerini içeren zarif broşürler hazırlayacak, bunları muhtelif lisanlara tercüme ederek geminin uğradığı limanlarda dağıtacaktı. İlan vermek isteyen tüccar, komisyonun uygun gördüğü tarife üzerinden eşya kataloglarına ilan verebilecekti. Sergide satıcı veya yolcu statüsünde bulunanların gemi nizamatına ve komisyon kurallarına uyma mecburiyeti vardı. Tertip Heyeti'nin emrinde Avrupa lisanlarına vakıf tercümanlar bulundurulacak ve bunlar tüccarla müşteri arasındaki iletişimi sağlayacaktı. Ayrıca Tertip Heyeti, teşhir edilen mallarla ilgili limanlarda ziyaretçilere ayrıntılı bilgi verecekti.[38]

     Gemide Riyaset-i Cumhur Orkestrası, büfe ve sinema bulunacaktı. İsteyen tüccar, kendi üretimlerine reklam filmi yaptırabilecekti. Yabancı ülkelerde verilecek ziyafetlere katılmak isteyen tüccar, bu tür organizasyonlarda giyilmesi gereken elbise ve şapkaları giymek zorundaydı. Seyahat süresi 3 ay olarak tespit edilmişti.[39] Seyyar Sergi Talimat ve Programı, ilk 22 maddeye 3 maddelik bir ilave yaparak bazı hususlara açıklık getirmişti.[40]   

     Seyyar Sergi gemisinde bir şubesi bulunan İş Bankası'nın[41] görevi, şu maddelerle açıklanmıştı:

     1. Sergide hazır bulunmayan malların vekaleten satılması,

     2. Sergiden İstanbul, Ankara, İzmir ve Bursa üzerinden çek ödemek ve Türkiye'nin her şehrine havale kabul etmek,

     3. İstanbul'dan hareket etmeden Seyyar Sergi şubesinde cari hesap açtırmak ve yolcuların seyahat sürecinde hesabını açık tutmak,

     4. İmkan nispetinde para değişimi yapmak,  

     İş Bankası'nın tüccarla yürüteceği işlemler ve taşıdıkları yükümlülükler ayrıntılı olarak açıklanmıştı. Talimatnamenin son kısmı Seyyar Sergi'de sergilenecek mallara ayrılmıştı. Buna göre, teşhir edilecek mallar iki kısım halinde düzenlenmişti. Birinci kısımda yer alan mallar şunlardı:

     BİRİNCİ KISIM

     Mevad-ı İbtidaiye [Ham maddeler]

     1. Madeniyat [madenler] ve Ahcar-ı Madeniye [madeni taşlar]

     Madenler, taşlar

     2. Orman

     Tahtalar

     3. Mevad-ı nesciye [dokuma/tekstil]

     Pamuk, yün tiftik, ipek ve saire

     4. Hayvani mahsulat (mevad-ı nesciyeden maada)

     Yumurta, balıklar, havyar ve saire

     5. Nebati [bitkisel] mahsulat

     Hububat, meyveler, kuru ve konserve sebzeler, pirinç ve saire

     6. Attariye

     Devaiye, baharat ve boyalar

     İKİNCİ KISIM

     7. Madeni mamulat, altın, gümüş, cevahir [değerli taşlar] ve kuyumcu eşyaları

     Demir, pirinç, tunç ve bakır eşya

     8. Alat [aletler/araç gereçler], makine, nakil araçları ve arabalar

     Elektrik makineleri ve edevatı, alat-ı ziraiye [tarım araçları], alat-ı sınaiye [sanayi araçları], tenvirat [aydınlatma] ve teshinat [ısıtma] eşyası

     9. Taş, toprak ve cam mamulat

     Porselen ve aynalar

     10. Haşebi [kereste] mamulat

     Mobilya kamışı ve sepet işleri, ev ve matbaa eşyası

     11. Deri mamulatı

     Ayakkabılar, saraç işleri ve vesaire

     12. Mensucat

     Mensucat, işlemeli ve örmeli halılar ve saire

     13. Melbusat [elbise] ve spor

     Erkek ve kadın eşyalarına ait eşya

     şemsiye, baston

     spor eşyası ve saire

     14. Kağıt ve mukavva mamulat

     15. Me'kulat [yiyecek] ve meşrubat

     Hayvani me'kulat, bitkisel me'kulat, meşrubat, tatlı, şeker ve reçeller

     16. Mamulat-ı kimyeviye [kimyasal ürünler]

     Ecza, ıtriyat, sabun, mum ve saire

     17. Tütün, tömbeki [tütün çeşidi] ve sigara

     18. Her nevi inşaat malzemesi

     Tesisat-ı sıhhıye

     19. Hastaneler ve sıhhi eşya

     Sıhhi eşya, dişçilik ve sair aletler

     20. Sanayi-i nefise [güzel sanatlar], resim, tablo, nakış ve tezyinat [süsleme]

     Resim, mimari, heykeltıraş, hat ve çini

     21. Musiki

     Musiki aletleri

     musiki eserleri ve notalar

     22. Sanat eşyası

     Sanat eşyası, icadlar ve oyuncaklar.[42]

     Tertip Heyeti, başlangıçta kurt, tilki, sansar ve kuş gibi Anadolu'dan getirilecek vahşi hayvanları sergide teşhir etmeyi planlamıştı. Bu hayvanlar, vapurun uygun yerlerinde yapılacak ambarlarda kafes içinde teşhir edilecekti. Hatta, tilki celbi dahi yapılmıştı.[43] Fakat, uzmanların vahşi hayvanların bakım ve temizliği gibi hususların mahsurlu olabileceği yönündeki uyarılarının ardından bundan vazgeçilmiştir.[44]

     Mustafa Kemal Paşa'nın Seyyar Sergi'yi Teftişi

     Tertip Heyeti, 10 Haziran 1926 tarihinde Seyyar Sergi hakkında 4 maddelik son bir duyuru yayımlamıştır. Duyuruda, Karadeniz Vapuru'nda 11 Haziran Cuma akşamı bir resm-i kabul icra edileceği ve geminin 12 Haziran cumartesi gecesi Gazi Paşa'ya "arz-ı tazimat" etmek üzere Mudanya'ya gideceği bilgisi verilmekteydi. Ayrıca, seyahate katılacak tüccar ve bilumum mağaza sahiplerinin gemiye yüklenecek mallarını ikmal ederek gerekli formaliteleri bitirmeleri ve gece merasimine katılacakların teşrifata uygun giyinmeleri rica edilmekteydi. [45]

     Bu arada Ticaret Vekili Rahmi Bey, Mudanya'da Mustafa Kemal Paşa'nın beğenisine hazırlanan Seyyar Sergi'yi teftiş etmek üzere 11 Haziran'da İstanbul'a gelmiştir. Seyr-i Sefain Genel Müdürü Sadullah Bey, Tertip Heyeti Başkanı Raufi Bey, Gaziantep mebusu Remzi Bey, İstanbul Muhaberat Müdürü Muhsin Bey, Müderris Zühdü Bey ve Riyaset-i Cumhur Orkestrası Şefi Zeki Bey, kendisine refakat etmiştir.[46]

     Türk kamuoyunun Seyyar Sergi'ye olan ilgisi büyük olmakla birlikte iş çevrelerinin sergiye ilgisi beklenenin altında kalmıştı. Bu hususta Seyr-i Sefain Genel Müdürü Sadullah Bey ile Ticaret Müdürü Muhsin Bey, sergi mahallinde basına açıklamada bulunmuştur. Sadullah Bey, "Hiç olmazsa sergiye tüccar için iş gördükleri mahallere mesela Marsilya'ya, Hamburg'a kadar iştirak etmek imkanı vardı." sözleriyle duyduğu hayal kırıklığını dile getirmiştir. Muhsin Bey de "Bizde ticarethaneler behemehal sahipleri başlarında bulundukça muntazam işleyebiliyorlar. Sahipleri bir hafta on gün için bile ayrılsalar derhal işleri bozuluyor. Ticarethanelerin sahiplerinin ümid edildiği kadar seyyar sergiye iştirak edememelerinin sebeplerinden biri de budur" diyerek tüccarın özgüven ve tecrübe eksikliğine dikkat çekmiştir.[47]

   Seyyar Sergi'yi hamil Karadeniz Vapuru'nda 11 Haziran 1926 tarihinde sergi anısına bir balo tertip edilmiştir. Baloya Ticaret Vekili Rahmi ve Maarif Vekili Necati Beyler ile Kolordu Komutanı Şükrü Naili Paşa, İtalya ve Belçika elçileri, Amerikan temsilcisi General Bristol, Fransız Elçiliği çalışanları, Mübadele Komisyonu reisi ve İstanbul basın temsilcileri katılmıştır. 250 kişinin davet edildiği balo, gece geç vakitlere kadar devam etmiştir.[48]

   Karadeniz Vapuru, 12 Haziran'da İstanbul'dan ayrılarak Mudanya Limanı'na hareket etmiştir. Bu sırada Bursa gezisinde bulunan Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Paşa, beraberinde Ordu Müfettişi Ali Said ve Kolordu Kumandanı Ali Hikmet Paşalar ile Bursa valisi, belediye başkanı ve bazı hükümet memurları olduğu halde Mudanya'ya gelmiştir. Mudanyalıların coşkun tezahüratıyla karşılanan Gazi, teftişi gerçekleştirmek üzere Karadeniz'e davet edilmiştir. Sergi komiseri Raufi Bey, geminin meşher ve satış reyonlarını gezdirerek Gazi'ye bilgi vermiştir. Sergi defterine "Sergi muvaffak olmuş bir eserdir. Bizde gayet iyi intibalar husule getirdi. Tarz-ı teşhir çok iyidir. Müteşebbislerini takdir ve tebrik ederim"[49] satırlarını yazan Gazi, sergiden duyduğu memnuniyeti dile getirmiştir. Bu sırada, vapurda satış reyonunda görevli Ali Usta ve Paris Sanayi Akademisi'nden Sedefli Vasıf Bey, Gazi'ye değerli taşlardan mamul bir tespih ile fildişinden imal edilmiş bir sigara tabakası hediye etmiştir. Ayrıca, Karadeniz Vapuru'nda gemi personeli ve misafirlere Gazi'nin onuruna bir öğle yemeği verilmiştir. Karadeniz Vapuru, 13 Haziran'da Bandırma'ya hareket ederken, Gazi ve heyeti de Bandırma'da Seyyar Sergi'ye veda ederek İzmir'e hareket etmiştir.[50]

   Seyyar Sergi'de tütün standı sorumlusu olarak görev alan Muhsin Selçuk (Severman) Bey, hatıralarında Gazi Mustafa Kemal Paşa'nın sergiyi denetlediği o günü şöyle anlatır:

"Karadeniz Vapuru, 'Seyyar Sergi' olarak hazırlanmıştı. Ben de bu Seyyar Sergi'deki tütün standının şefiydim. Bizim vapurda Mudanya İskelesi'nde iken Atatürk'ün şerefine bir ziyafet verildi. Bu fotoğraf (ziyafet fotoğrafı) o ziyafette alındı. Sergi'nin yöneticisi Manyasizade  Raufi Bey'di. Ziyafette Gaziantep mebusu Remzi Bey, Galip Bahtiyar Bey, Celal Esat Bey (Arseven) de vardı... Atatürk, iktisadi durumu düzeltmek için memleketimizi ve zenginliklerimizi Avrupa'da tanıtmak istemişti. Bunun için Karadeniz Vapuru'nda bir seyyar sergi düzenlemişti."[51]

   Bu arada Karadeniz Vapuru'na refakat eden Gülcemal Vapuru'nda bulunan yolcular, sergide bulunan Gazi'ye karşı sevgi gösterisinde bulunmuştur. Gazi de kendilerine mendil sallayarak mukabelede bulunmuştur.

     Seyyar Sergi'nin Avrupa Seyahati

   Cumhuriyet tarihinin ilk seyyar sergi gemisinin kaptanlığını Lütfi (Topuz) Bey[52] yapmıştır. Sefere bir süvari, bir ikinci kaptan, üç üçüncü kaptanla, tatbikat görmek üzere yedi mülazım [güverte zabiti] kaptan, bir doktor, bir telsiz memuru olarak 15 güverte zabitiyle yedi makine zabiti iştirak etmiştir. Kamara çalışanları, güverte ve makine adamlarının sayısı 125 idi. 47 kişilik Riyaset-i Cumhur Orkestrası, 95 kişilik Tertip Heyeti ve memurları ile 18 kişilik iaşe çalışanı ile birlikte gemide toplam 285 kişi mevcuttu.[53]

   Gemide dikkat çeken yolcular arasında Sergi Komiseri Raufi Bey, yazar Celal Esat Bey (Arseven), İstihbarat Müdürü Bahtiyar Bey, Şirketler Komiseri Baha Bey, Harici Ticaret mümessili Halil Mitat Bey. Coğrafya Encümeni Reisi General Pertev Bey, Gaziantep Milletvekili Remzi Bey, Orkestra Şefi Miralay Zeki Bey, Umumi Kâtip Seyfettin Bey, Posta Müdürü Kenan Bey, Ziraat Uzmanı Zihni Bey, İdare Müdürü Mahmud Celal Bey, Akşam gazetesi temsilcisi Vala Nureddin Bey, Celal Esat Bey'in kızı ve Resimli Gazete'nin muhabiri Bedia Celal Hanım, Anadolu ajansı temsilcisi Kemalettin Bey, demiryolları temsilcisi Eşref Bey, Tütün inhisarı mümessili Semih Bey ve Hasan Ecza Deposu sahibi Hasan Bey bulunmaktaydı.[54]

     Karadeniz Vapuru'nun, yaklaşık 3 ay süren seyahati boyunca uğradığı limanlar ve tarihleri aşağıdaki gibidir.

     1. Bonne (Annaba) 17.06.1926    

     2. Barselona 20.06.1926

     3. Le Havre 2.7.1926                     

     4. Londra 4.7.1926

     5. Amsterdam 11.7.1926               

     6. Hamburg 16.7.1926

     7. Stockholm 21.7.1926                

     8. Helsinki 25.7.1926

     9. Leningrad 29.7.1926                 

     10. Danzig 1.8.1926

     11. Gydnia 3.8.1926                      

     12. Kopenhag 5.8.1926

     13. Anvers 10.8.1926                    

     14. Marsilya 21.8.1926

     15. Genova 24.8.1926                   

     16. Napoli 27.8.1926

     17. İstanbul 5.9.1926[55]

     Karadeniz, programda olmamasına rağmen kömür ikmali için Cezayir'in Bonne (Anaba) limanı ile Polonya hükümetinin resmi müracaatı üzerine bu ülkenin Gidinya Limanı'na uğramıştır. Ayrıca, programda ilan edilmesine rağmen İngiltere'nin Liverpol, İtalya'nın Venedik ve Trieste, Rusya'nın Batum ve Odesa, Romanya'nın Köstence ve Bulgaristan'ın Varna limanlarına bazı nedenlerden dolayı uğrayamamıştır. Buna ilaveten, Karadeniz'in başlangıçta ABD limanlarına da uğraması düşünülmüşse de mesafenin uzaklığı ve yolculuğun ağır maliyeti gibi nedenlerden dolayı planlanan yolculuk gerçekleşmemiştir.

     Karadeniz Vapuru'nun ziyaret ettiği limanlar ve bu limanlardaki sergi faaliyetleri şöylece özetlenebilir:

     Bonne (Cezayir)

     Karadeniz Vapuru'nun program dışı olarak gerçekleştirdiği bu ziyaretin amacı kaliteli kömürleriyle bilinen Bonne Limanı'ndan kömür takviyesi yapmaktı. Seyyar Sergi, ilk kez burada görücüye çıkmış ve Cezayir halkının beğenisine sunulmuştur. Türk imajının geçirdiği evrim ve özellikle kadın personelin çağdaş giyim tarzı, Araplar tarafından şaşkınlıkla karşılanmıştır. Arseven, Arapların gemi ziyaretini ve yaşadıkları şaşkınlığı anılarında şöyle anlatacaktır: "Maaş almak için tahsil şubelerine toplanan eyyam ve eramil kalkışmasıyla etrafımızı saran genç, ihtiyar, çoluk, çocuk bir sürü halkın nazarları, hep içimizde yüzü açık jüpü kısa Türk hanımlarına saplanıp kalmış, "Türk! Türk" diye yarı nefret ve yarı hayretle temaşaya dalmışlardı. Onlar bize, biz onlara acıyorduk."[56] Gürsu'nun izlenimleri de Arseven de farklı değildi. Gürsu, seferde düzenlenen ilk balonun izlenimlerini şöyle betimleyecektir:

  "...Bayanlarımızla dans eden Fransızlar da hayranlıklarını izhardan geri kalmadılar. İnkılabımızın yaptığı içtimai değişikliklerinin bir delili olan bu sahne aynı zamanda on dört asırlık ananelerin bir anda yıkılmış bulunmasına da bir misal teşkil ediyordu. Misafirlerimizin bu sahneden pek mütehassis oldukları anlaşılıyordu. Senelerce siyah çarşaf ve peçe altına kapanarak ne olduğu belli olmayan kadınlarımız, gözümüzün önünde bu asri levha içinde, ecnebi ailelerinden daha cazip ve daha vakur görünüyorlardı"[57]

     Barselon[a] (İspanya)   

     Seyyar Sergi, Barselona Limanı'nda yoğun bir ilgiyle karşılaşmış ve 2 günde yaklaşık 11 bin kişi tarafından ziyaret edilmiştir. Bursa ipekleri, Hacı Bekir lokumları, pamuk ve tütün, İspanyolların en çok rağbet ettiği ürünler olmuştur. Fakat, Türkiye ile İspanya arasında bir gümrük anlaşmasının olmaması ve İspanya Hükümetinin koyduğu yüksek gümrük vergisi, ürünlerin satışını olumsuz etkilemiştir.[58] Zeki Beyin liderliğindeki Riyaset-i Cumhur Orkestrası'nın ziyaretçilere verdiği konser, İspanyollar tarafından ilgiyle karşılanmıştır.[59]

     Barselona'da Seyyar Sergi'ye en çok rağbet gösteren ziyaretçiler, İspanya'da ikamet eden Türk tebaası Yahudiler olmuştur. Türkiye'nin Barselona Konsolosluğu, 4 Yahudi'yi tercüman olarak görevlendirmiştir. Yahudilerin, Türk devletini hala meşrutiyetle idare edilen bir devlet sanmaları ve cumhuriyetten bihaber olmaları, Türk basını tarafından şaşkınlıkla karşılanmıştır. Yahudilerin kendilerini "Barselon'da Osmanlı kolonisi" diye tanıtmaları başka bir şaşkınlık konusu olmuştur.[60]

     Le Havre (Fransa)

     Gürsu'nun notlarına göre Seyyar Sergi, Le Havre'de Fransızlardan beklediği ilgiyi görememiştir. Fakat yine de 2 gün zarfında 25.000 [2.500 olmalı] kişinin sergiyi ziyaret ettiği tahmin edilmektedir. Gemi personeli, Havre Belediyesi'nde ağırlanarak kendilerine bir ziyafet verilmiştir. Burada karşılıklı teati edilen nutuklardan sonra Riyaset-i Cumhur Orkestrası'nın konseri icra edilmiştir.[61]

     Londra (İngiltere)

     Karadeniz Vapuru, Türkiye'nin Londra sefiri Ferid Bey tarafından karşılanmıştır. Londra'da 6 gün kalan Seyyar Sergi, bir gün Londra'nın ileri gelenlerine beş gün de genel ziyaretçilere açılmıştır. Seyyar Sergi'yi yaklaşık 25 bin kişi ziyaret etmiştir. Özellikle tütün, buğday ve fantezi eşyası, İngilizlerin en çok ilgisini çeken ürünler olmuştur. Sadece İbrahim Paşa ve Mahdumları Firması'na 1.500.000 liralık sipariş verilmiştir. İnhisar (tekel) İdaresi, Türk tütünlerinin gördüğü rağbet üzerine Avrupa'da yeni şubeler açma kararı almıştır. Hacı Bekir şirketi ve tütün inhisarı, kayda değer satışlar yapmıştır.[62]

     Amsterdam (Hollanda)

     Karadeniz Vapuru, Türkiye'nin Lahey maslahatgüzar Esad Bey, konsolos Tahir Bey ve kançelar Nebil Bey tarafından karşılanmıştır. Hollanda yapımı bir gemi olarak Amsterdam'da büyük ilgi gören Karadeniz Vapuru, ayrıcalıklı bir rıhtımda demirlemiştir. 2 günde toplam 5.000 kişinin ziyaret ettiği serginin özellikle tütün standı yoğun rağbet görmüştür. Bedia Celal Hanım'ın aktardığına göre Amsterdam Belediye Başkanı, zarif ve çağdaş giyimiyle dikkat çeken kadın personele hayranlığını dile getirmiştir. Zeki Bey liderliğindeki Riyaset-i Cumhur Orkestrası, gemide ve şehir "Merkez Park"ında verdiği müzik ziyafetiyle Hollanda halkının takdirini kazanmıştır.[63]

     Hamburg (Almanya)

     Karadeniz Vapuru, Türkiye'nin Berlin büyükelçisi General Kemaleddin Sami Bey ve heyeti tarafından karşılanmıştır. Hamburg Hükümeti Başkanı Her Peterrson, sergi heyetine belediye binasında bir ziyafet vermiştir. Ziyafette tarihi Türk-Alman dostluğuna vurgular yapılmış ve iki ülkenin gelişen iktisadi ilişkilerine dikkat çekilmiştir. Riyaset-i Cumhur Orkestrası, Hamburg'ta yaklaşık 8.000 kişi tarafından dinlenilen bir müzik ziyafeti vermiştir. Hannover Türk Fahri konsolosu Mösyö Hopman'ın güneş çarpması nedeniyle Karadeniz Vapuru'nda vefat etmesi seyahatin en üzücü olayı olmuştur.[64] 

    

      Stockholm (İsveç)

     Seyyar Sergi, Stockholm'de liman idaresi başkanı tarafından karşılanmıştır. Türk heyeti şerefine Stockholm Belediyesi'nde bir ziyafet verilmiştir. Aynı gün Karadeniz Vapuru'nda İsveç sosyetesine 200 kişilik bir balo tertip edilmiştir. Yoğun ilgiyle karşılanan sergiyi üç gün zarfında yaklaşık 7500 kişi ziyaret etmiştir.[65]

     Helsinki (Finlandiya)

     Karadeniz Vapuru, kötü hava şartlarına karşın Helsinki'de kalabalık bir halk kütlesi tarafından karşılanmıştır. Karşılayanlar arasında Finlandiya Dış İşleri Bakanı da hazır bulunmuştur. Riyaset-i Cumhur Orkestrası, ziyaretçilere Türk ve Finlandiya marşlarından harmanlanmış bir müzik demeti sunmuştur. Gemiyi ziyaret edenler arasında çok sayıda Müslüman'ın bulunması sergi heyeti tarafından ilgiyle izlenmiştir.[66]

     Leningrad (Sovyetler Birliği)   

     Seyyar Sergi, Leningrad'ta Rus güvenlik güçlerinin sıkı önlemleri altında ziyarete açılmıştır. Ziyaretçiler, Rus makamlarının kendilerine verdiği karneler eşliğinde gemiye alınmıştır. Gemi personelinin kimlik kartları, yetkili organlar tarafından mühürlenerek vizeye müsaade edilmiştir. Gemideki fotoğraf makineleri, önlem amaçlı olarak mühürlenmiş ve ziyaret süresince bir  kamarada alıkonulmuştur. Gemi kasasında bulunan paralar kontrol edilmiş ve geminin telsiz dairesi kapatılmıştır. Leningrad Ticaret Odası, Türk heyeti şerefine bir akşam yemeği düzenlemiştir. Yemekte, iki ülke ilişkilerinin geliştirilmesi yönünde tarihsel vakalara vurgu yapan konuşmalar yapılmıştır.[67]

     Rus yetkililer, Leningrad Limanı'nda sadece 75.000 liralık bir satışa izin vermişlerdir. Şekerlerden ve şekerlemelerden gümrük vergisi alınmamıştır. Yüksek vergiden dolayı Bursa kumaşları satılamazken, halı dairesi de kapalı kalmıştır. En çok satışı kehribarcılar yapmıştır.[68]

     Danzig (Danzig)

     Seyyar Sergi, serbest bölge statüsünde bulunan Danzig Limanı'nda Türkiye'nin Varşova Elçisi Yahya Kemal Bey tarafından karşılanmıştır. Sergiye gösterilen ilgi gayet sönük kalmıştır. Türk Dışişlerinden gelen talimat üzerine Karadeniz Vapuru'nun Polonya'nın Gidinya Limanı'na uğraması kararlaştırılmıştır. Bundan dolayı Danzig'deki mesai, daha çok Gidinya Limanı'na hazırlık şeklinde geçmiştir. [69]

     Gidinya (Polonya)

     Karadeniz Vapuru, ilk kez Gidinya Limanı'nda savaş gemilerinin refakatinde rıhtıma yanaşmıştır. Kaptan Süreyya Gürsu, bu sıra dışı durumu Polonya'nın Türklere olan ilgisinin bir tezahürü olarak yorumlamıştır. Sergi Heyeti, Gidinya Gazinosu'nda bir ziyafetle ağırlanmış, Türk kadınlarının zarafeti ilgi odağı olmuştur.[70] Serginin özellikle tütün standı, Polonya halkının yoğun ilgisini çekmiştir.[71]

     Kopenhag (Danimarka)

     Seyyar Sergi, Kopenhag'ta kalabalık bir insan kütlesi tarafından karşılanmıştır. Riyaset-i Cumhur Orkestrası'nın Karadeniz Vapuru'nda çaldığı Türk ve Danimarka marşları ziyaretçilerin coşkulu tezahüratına neden olmuştur. Sergiyi ziyaret edenlerden biri de Danimarka Dışişleri Bakanı Von Moltke olmuştur. Sergiyi takdir eden Moltke, sergi idarecilerini evinde ağırlayarak kendilerine teşekkür etmiştir. Buna karşılık Tertip Heyeti, Karadeniz Vapuru'na davet ettiği Kopenhag seçkinlerine bir balo düzenlemiştir. Danimarka basını, Moltke'nin davetine ve Seyyar Sergi'ye geniş yer ayırmıştır.[72]

     Anvers (Belçika)

     Anvers, diğer limanlardan farklı olarak vasat bir kalabalıkla Seyyar Sergi'yi karşılamıştır. İki günlük zaman zarfında yaklaşık 1.500 kişi sergiyi ziyaret etmiştir. Belçika'da yaşayan Türklerin Tertip Heyeti'ni ziyareti bu ziyaretin en hoş anlarından birisi olmuştur.[73]

    

     Marsilya (Fransa)

     Karadeniz Vapuru'nun Marsilya ziyareti, o günlerde Türkiye ile Fransa arasında bir kriz yaratan Bozkurt-Lotus Davası'ndan dolayı gerilimli başlamıştır. Karadeniz'in gelmesinden kısa bir süre önce Marsilya'da Ermeni lobileri tarafından Türk karşıtı bir miting düzenlenmiştir. Bunun üzerine Türk makamları, Karadeniz'i Marsilya'ya uğramaması yönünde bir telgrafla uyarmıştır. Ancak, telgrafın geç gelmesi bu ihtiyati tedbiri ortadan kaldırmıştır. Sonuçta Karadeniz'in planlandığı gibi Marsilya'da kalmasına karar verilmiş fakat bazı güvenlik tedbirleri alınmıştır. Ziyaretçilerin arasına karışabilecek provokatörler için  geminin önemli bölümleri kontrol altında tutulmuştur. Makine ve dümen daireleri, köprü üstü, miyar pusula kısmı, seyir kamarası ve buna benzer hassas mekanlar kilitlenmiştir. Seyyar Sergi'nin Marsilya ziyareti oldukça sönük geçmiştir. Herhangi bir tören, konser veya ziyafet düzenlenmemiştir. Gemi personeli, mola süresince gemiden ayrılmamıştır. Buna rağmen 1.500 kişinin sergiyi ziyaret ettiği tahmin edilmektedir.[74]

     Cenova (İtalya)

     Karadeniz Vapuru, Cenova'da İtalyan devlet ricali ve büyük bir kalabalık tarafından karşılanmıştır. Cenova Belediye Başkanı, Gazi Mustafa Kemal Paşa hakkında; Sergi Heyeti Başkanı Raufi Bey de İtalya kralı ve Musolini hakkında sitayişkar nutuklar irad etmiştir. Sergi, iki günde yaklaşık 1000 kişi tarafından ziyaret edilmiştir.[75]

     Napoli (İtalya)

     Karadeniz Vapuru, Türkiye'nin Roma Büyük Elçisi Suad Davaz Bey ve bir İtalyan heyeti tarafından karşılanmıştır. Riyaset-i Cumhur Orkestrası, ziyaret boyunca Türk ve Faşist İtalyan marşlarını çalarak ziyaretçileri selamlamıştır. Serginin iki günde 2000 kişi tarafından ziyaret edildiği tahmin edilmiştir.[76]

     Napoli ziyaretiyle birlikte Avrupa turunu tamamlayan Karadeniz Vapuru, 4 Eylül 1926'da Çanakkale'ye gelmiş ve 3.5 saat boyunca halkın ziyaretine açılmıştır. Gemi personeli tarafından okunan dualar, Çanakkale şehitlerinin aziz ruhlarına ithaf edilmiştir. Bu sırada Seyr-i Sefain Genel Müdürü Sadullah Bey, bir telgrafla gemi personelini başarılı mesaisinden dolayı kutlamıştır.[77]

     Seyyar Sergi vapuru Karadeniz, 12 Haziran 1926 tarihinde başladığı Avrupa turunu 5 Eylül 1926 tarihinde İstanbul'da noktalamıştır. Saat 11.30'da Galata Rıhtımı'na yanaşan gemi, kalabalık bir halk kütlesinin coşkun tezahüratıyla karşılanmıştır. Geminin üç gün boyunca Tayyare Cemiyeti menfaatine halka açılmasına ve son gün bir müsamere tertip edilmesine karar verilmiştir.[78] Seyr-i Sefain İdaresi, Seyyar Sergi'nin başarısından dolayı Lütfi Kaptan'ı 1000 ve geminin birinci makinisti İsmail Beyi 800 lira ile ödüllendirmiştir.[79]

     Karadeniz, 86 gün 22 saat süren sefer boyunca Akdeniz, Atlantik, Kuzey ve Manş denizleriyle Baltık Denizini dolaşmıştır. Bu süre zarfında 12 ülkenin 16 limanını ziyaret edilmiştir. Gemi, 40 gün 16 saatini seyretmekle ve 46 gün 6 saatini liman konaklarında geçirmiştir. Limanlara giriş ve çıkışlarda kullanılmak üzere 44 yabancı kaptan görevlendirilmiştir. Bütün seferde 9.996 mil kat edilmiş, 2.778 ton kömür ile 971 ton tatlı su sarf edilmiştir. Gemide, 16 balo ve yemek verilirken, hariçte de 36 ziyafete iştirak edilmiştir. Seyyar Sergi'nin sefer masrafı 600 bin ve sergiyi gezen toplam ziyaretçi de 65 bin olarak tahmin edilmiştir.[80]

     Karadeniz Vapuru, seyahat boyunca bazı meteorolojik sorunlara maruz kalmıştır. Gemi, gidiş rotasında Akdeniz'de Bona ile Barselona limanı arasında kuvvetli bir fırtınaya yakalanmıştır. Fırtına, gemi personeli ve yolculara arasında paniğe neden olmuştur.[81] Kuzey ülkelerinde, Atlantik ve Kuzey Denizi'nde sert rüzgar ve orta dereceli dalgaların dışında ciddi bir hava muhalefetine rastlanmamıştır. Geminin dönüş rotasında Portekiz ile İspanya sahilleri açıklarında etkili olan kuvvetli sis, yaklaşık 20 saat sürecek olan müteyakkız ve kontrollü bir seyire neden olmuştur.[82]

    

 

     Seyyar Sergi'nin Türk Basınında Yankıları

     Seyyar Sergi, henüz üç yıl önce bağımsızlığını kazanan genç Türkiye Cumhuriyeti için yeni bir olguydu. Gerçi, uluslararası sergiler hususunda Osmanlı Devleti'nden alınan güçlü bir mirasa sahip olunsa da Seyyar Sergi projesi, yeni devlet için yabancı bir deneyimdi. Ticaret Vekaleti'nin seyyar sergi projesini resmen açıklamasıyla birlikte kamuoyunda hummalı bir tartışma başlamıştı. Türk kamuoyu, Avrupa'nın medeni ülkelerine yönelik olarak hazırlanan seyyar sergi fikrini başlangıçta ihtiyatla karşılamıştı. Türk basını, seyyar serginin organizasyonu ve sonuçlarının başarısı hususunda üçe bölünmüştü. Bunlar; Seyyar sergi fikrine destek vermekle birlikte başarının bazı şartlara bağlı olduğunu düşünenler, sergi fikrini her yönüyle destekleyenler ve sergiyi küçümseyenler şeklinde sıralanabilir. 

     Haftalık Meslek gazetesi, Türkiye'ye oldukça pahalıya mal olacak serginin ülkeye yapması beklenen katkıyı sorgulamaktaydı. Memlekette ihtisasa yönelik olarak meslek ve iktisat teşkilatlarının olmadığını vurgulayan gazete, serginin uzman eliyle değil de belki de memur eliyle düzenleneceğini ve bundan dolayı faydalı olmayacağı kanaatindeydi. "En büyük faidesi olsa olsa, bizim bu işde de ne kadar metodsuz hareket etdiğimizi bize ısbat etmek olabilir" diyen gazete, İzmir'de yayımlanan Ticaret gazetesinin aynı yönde yazdığı satırları sayfasına taşıyordu. Gazete, Seyyar Sergi deneyiminden önce dahilde bir sergi düzenlenmesi gerektiğini öğütlemekte ve bu serginin şu hususları içermesi gerektiğini vurgulamaktaydı:

     1. İhraç ettiğimiz eşya ve maddelerin en iyi ambalaj tarzlarını,

     2. Muhtelif ürünlerin en istenen işlenme şekil ve usullerini,

     3. Broşür ve kataloglara kadar reklamın bütün çeşitlerine ait modelleri ve numuneleri,

     4. Üretim ve ticaret hayatımıza girmesi istenen usullere ait tedbir ve çareleri.[83]

     Gazete, özellikle Türk tüccarının uluslararası ticarette dikkat çeken ambalaj tekniği ve pazarlama konusundaki amatörlüğüne odaklanmıştı. Gazeteye göre, bozuk ambalaj tekniğiyle pazarlanan ürünler, kalite değerinin altında kalmakta ve ticaretimize ciddi zararlar vermekteydi. Örneğin, yabancı ülkelere pazarlanan dünyaca ünlü Türk tütünleri, buralarda yeniden ambalajlanıp Amerika ve Avrupa'ya satılmaktaydı. Bunun nedeni kötü ambalaj tekniği ve ihracatın yapıldığı ülkelerin arzu ve ihtiyaçlarının dikkate alınmamasıydı.[84]

     Vakit'te, gazete özel muhabirinin Türkiye'nin İtalya'da bulunan dış ticaret temsilcisi Ali Muhtar Beyle yaptığı röportaja yer verilmekteydi. Yazıda Ali Muhtar Bey, İtalyan iş çevrelerinin Türk seyyar sergisini merakla beklediklerini ve serginin İtalya limanlarında itibar göreceğini vurgulamaktaydı. Ayrıca, "Ben vapurumuzun gelmesinin mahsulatımızın teşhir edilmesinden ziyade tüccarımızın Avrupa tacirleriyle görüşebileceklerine hizmet edeceğinden seviniyorum. Malımız kadar kendimizi de tanıtmağa ve karşımızdakileri tanımağa mecburuz. Mahsulatımızın seyyar sergi ile teşhiri kafi değil. Mümessilliklerde şehbender hanelerimizde birer numune sergileri tesisi lazımdır." diyerek reklama ve sürekli sergilerin gerekliliğine dikkat çekmekteydi.[85]

     Şehremaneti Mecmuası'nda ayrıntılı bir değerlendirme yapan Ali Suad, sergiyi özellikle İstanbul ölçeğinde değerlendirmekte ve teşhir edilen ürünlerle ilgili geniş bilgi vermekteydi. Sergiyi "mütalaaya, tedkike, tahlile mecburuz" diyerek öz eleştiri daveti yapan yazar, Ali Muhtar Bey'in yukarıda işaret ettiği sürekli sergilere vurgu yapmaktaydı:

   "Bir ikincisini, üçüncüsünü tanzime, memleketimizde bir sabit nev'ini yapmağa ve hatta ufakça mikyasta daimi salon ve daireler tesisine muhtacız. Ticaret ahkamı mucibince limanda "serbest mıntıka" usulünü kabul ederek orada ihracat eşyamızın bütün numunelerini buralı ve Avrupalı tacirler ve komisyonculara daima arz ve teşhirde, tuvalet ve ambalajlarını orada yapmakta geç kalmış olduğumuzu da bu münasebetle burada itiraf etmek elbette hakşinaslıktır"[86]

     Seyyar Sergi'ye tam destek veren ve Bedia Celal Hanım'ı Karadeniz Vapuru'nda hususi muhabiri olarak görevlendiren Resimli Gazete, sergiye ekonomik kazanımlardan ziyade çağdaş Türkiye'ye ayna tutacak bir reklam vasıtası olarak bakmaktaydı. Gazeteye göre sergi, Avrupa halkının Türk milleti hakkındaki asırlara dayanan önyargılı ve mesafeli bakışını değiştirecek, "İnkılap ve Cumhuriyet Türkiyesi" hakkında bilgilenmesini sağlayacaktı. Avrupa'nın gözünde Türk milleti, Osmanlı'dan gelen bir alışkanlıkla hala bir "silah milleti" olarak görülmekteydi. Türk milleti "belki ince ve yüksek bir zeka ile mücehhez olduğu için silahına ve istiklale aşık bulunduğunu ancak böyle vasıtalarla cihana ispat edebilirdi." Gazetenin şu ifadeleri dikkat çekicidir:

   "Türkler, son zamanlara kadar Avrupa'ya yalnız ordu gönderdiler. Denizden İspanya'ya ve Cezayir sahillerine, karadan Viyana kalelerine kadar giden Türklerin ellerinde kılınç vardı. Bundan dolayıdır ki, bugünkü medeni alem bizi hala muharib sanatımızla, münhasıran harb adamı mahiyetiyle tanırlar. Avrupa'ya doğru en son giden Türk kafilesi yine bir ordu, Enver Paşa'nın Almanlara ikram ettiği kıymetli bir Türk ordusu idi. Seyyar sergi bir heyet-i keşfiye addedilebilir. Bu keşifler heyeti bize iktisad mübarezesinde [mücadelesinde] nasıl hazırlanmamız lazım geleceğini öğretecek. Avrupa'ya da Türk sanat ve ticaret ilmi hakkında hiç olmazsa asgari bir fikir götürecektir"[87]

     Seyyar Sergi, gündeme gelmesinden itibaren bazı basın organlarında temkinli hatta istihzai bir gülümsemeyle karşılanmıştı. Ünlü karikatür dergisi Akbaba, Seyyar Sergi'nin ilan edilen fakat defalarca iptal edilen programını hicveden yayınlar yapmıştı. Bunlardan birinde arkadan bir gülleyle bağlanmış Karadeniz Vapuru'nu önden bir salyangozun çekmeye çalıştığı oyuncak dükkanına benzeterek karikatürize etmişti. Karikatürün üstünde; "Gazetelerden: Seyyar sergi, bugün kalktı, yarın kalkıyor, öbür gün kalkacak", altta ise "Seyyar serginin gittiğinin resmidir" ibareleri yer almaktaydı.[88]

     Sergi hakkında kamuoyunu düzenli olarak aydınlatan Cumhuriyet, Galata Rıhtımı'nda son kez görücüye çıkan seyyar sergiyi organizasyon ve teşhir noktasında eleştirmekteydi. Gazete, serginin "heyeti umumiyesi itibarıyla bu yolda ibzal [harcanan] edilen emek ve masarifata tekabül edecek bir derecede" olmadığı kanaatindeydi. Seyyar Sergi'yi, "Memleketimize aid mamulat, mahsulat ve masnuatı Avrupa limanlarında Türklüğün yüzünü ağartabilecek bir şekilde teşhir için hazırlanan bir propaganda vasıtasından ziyade, alelade eşya teşhir eden bir pazarı ve harici manzarası itibarıyla da ara sıra limanımıza uğrayan Romanya vapurları kabilinden bir tenezzüh [gezinti] gemisini andırmaktadır" diye özetleyen gazete, Karadeniz'i de özgün olmayan bir "oyuncak dükkân"ına benzetiyordu.[89]

     Seyyar Sergi'yi ihtiyatla karşılayan gazetelerden Milliyet, Cumhuriyet'in izlenimlerine yakın bir çizgide değerlendirme yapmaktaydı. Gazete, Ticaret Vekili Rahmi Bey'in seyyar sergiyi teftişini ayrıntılı bir betimlemeden sonra kendi kanaatini şöyle açıklıyordu: "Vapur, uzun bir seyahatten ziyade mesela Marmara'da bir tenezzühe hazırlanmış ve süslenmiş bir haldedir. Fakat, serginin istihzaratı [hazırlıkları], şimdiye kadar geçen uzun bir zamana rağmen hala ikmal edilememiştir. Hatta vapurun iç ve dış kısımlarının telvinatına [boyanmasına] dün dahi devam edilmiştir. Sonra her meşherdeki eşya yerli yerine tamamen yerleştirilmiş değildir."[90]

     Başlangıçta Seyyar Sergi'yi tartışan ve bu hususta farklı görüşlere bölünen Türk kamuoyu, Karadeniz Vapuru'nun dönüşüyle birlikte serginin kazandığı başarıya odaklanmıştı. Türk basını, serginin yabancı limanlarda gördüğü ilgiye ve yeni Türk imajının Avrupa kamuoyunda yarattığı ilgiye dikkat çekiyordu.

      Seyyar Sergi hakkında ilk resmi değerlendirme, Ticaret Vekaleti namına sergiye iştirak eden Dış Ticaret Müdürü Halil Midhat Bey'den gelmiştir. Serginin maddi ve manevi kazanımlarının büyük olduğuna işaret eden Halil Midhat Bey, serginin ecnebilerin Türk milleti hakkındaki "fena fikirlerini tashih" ettiğini ve Türklüğe karşı takdir uyandırdığını vurgulamıştır. Onun şu sözleri seyyar sergi'nin özeti gibidir:

     Ticaret Vekaleti, bu sergiyi tertip etmekle mahsulat ve emtiamızı harice daha iyi tanıttırmak, ticaretimizi inkişaf ettirmek gayesiyle hazırladı. Mallarımız tüm ülkelerde büyük bir rağbet gördü. Özellikle, tütün, kuru yemişlerimiz, pamuk, kehribar, ipekli, mensucatımız, halılarımız, Hereke mamulatı şekerlemelerimiz takdir ve rağbet gördü. Dokuz cins eşyamız için farklı dillerde hazırlanan risaleler ilgiyle okunmuştur. Muhtelif şehirlerde üretim yapan tüccarımızın adresleri istenmiş ve hatta siparişler verilmiştir. Ülkelerin ticari tesis ve fabrikaları gezildi. Bunlar hakkında notlar alındı ve memleketimizde olabilecek girişimler hakkında bilgi alındı. Riyaset-i Cumhur orkestrasının verdiği konserler ilgiyle karşılandı. Şerefimize verilen birçok resmi ziyafetlerde hanımlarımız Türk kadınlığının nam ve şanını alâ eylemiştir"[91]

     Yıllar sonra Seyyar Sergi hatıralarını kaleme alan Karadeniz'in 2. Kaptanı Süreyya Gürsu, serginin bir ilk olması, iktisadi kazançları, denizcilik ve düzenleme kabiliyeti gibi hususlarda "muvaffak olmuş" addedilebileceği kanaatindedir. Fakat Gürsu, serginin asıl başarısının ticari ve iktisadi çıkarlardan ziyade Avrupa kamuoyunda yaratmış olduğu yeni Türk imajı olduğunu vurgulamaktadır:

   "Her şeyden evvel, seferimizin Avrupa şehirlerinde bıraktığı güzel tesir ve hatıralar, bilhassa Baltık Denizi'ndeki Şimal memleketlerinde ölçülemeyecek derecede şümullü [geniş] ve derin olmuştur. Türk sancağı, şimdiye kadar görülmediği bu uzak diyarlarda, muvaffakiyetle ve şerefle dalgalandırılmış, temiz bir geminin cana yakın insanları, her gittiği yerde pek hararetli bir istikbal görmüştür. İşte bu sebepledir ki Türklük hakkında bin türlü yanlış telakkilerle meşbu [dolmuş] bulunan bir kısım Avrupalılar, her şeyden evvel kendilerine benziyen, kendileri gibi konuşan insanlarla karşılaşmışlar, temiz bir gemi içinde kötü zihniyetlerini pek çabuk giderebilecek yüksek bir varlık bulmuşlardır"[92] 

     Seyyar Sergi'nin başarısını kanıtladığına dikkat çeken Vakit, serginin başlangıçta plan dahilinde olan fakat "bazı mülahazalardan" dolayı gidemediği Karadeniz'in Odesa, Batum, Köstence ve Varna limanlarına mutlaka gitmesi gerektiğini vurgulamaktaydı. Gazeteye göre, Türkiye ile iktisadi ilişkileri zayıf olan ülkelere bile uğrayan serginin, daha güçlü ekonomik ilişkiler içinde bulunduğumuz ülke limanlarına gitmemesi doğru olmazdı. Karadeniz Vapuru, İstanbul'a demirlemeden bu ziyareti gerçekleştirmeliydi. Bunu sonraya bırakmak, büyük bir hazırlık ve finansal kaynak gerektiren yeni bir sergiyi imkansız hale getirebilirdi. Gazete, "Sergiyi Leningrad'dan ziyade Odesa ve Batum'a, Helsingford'dan ziyade elbette Köstence ve Varna'ya göstermelidir" diyerek Karadeniz limanlarının önemine dikkat çekmekteydi.[93]

     Milliyet, serginin başarısını "Giderken 'asgari mahcubiyet' istenen sergi bilakis 'azami muvaffakiyet' temin ederek gelmiştir" cümlesiyle ifade ediyordu. Gazetenin şu ifadeleri, Türk basınının seyyar sergiye bakışını özetliyordu: "Bundan iki ay yirmi bir gün evvel bazı gazetelerimizin 'gitti, gidiyor, gitmemesi lazımdır, eyvah gidiyor' gibi memnuniyet ifade etmeyen tenkidleri arasında limanımızdan hareket eden "Karadeniz" Seyyar Sergi vapuru yine gazetelerimizin fakat bu defa memnuniyetle 'geldi, geliyor' haberleri arasında dün saat on birde limana avdet etmiştir."[94]

     Hükümete yakın Hakimiyet-i Milliye, Karadeniz Vapuru'nun dönüşünü "ziyaret ettiği memleketlerde çok iyi intibalar bırakarak dönen Karadeniz Vapuru" ifadesiyle kamuoyuna duyuruyordu.[95] Gazete, Seyyar Sergi'nin başarısını "Türk matbuatı serginin muvaffakiyetinden bahsediyor" satırlarıyla vurguluyordu.[96] Bu haberlerde ayrıntıya ve yoruma girilmemesi dikkat çekicidir. Gazetenin konuyla ilgili ayrıntılı haberi 9 Eylül 1926 tarihli nüshasında "Seyyar sergimiz hakkında İtalyan matbuatı ne diyor?" başlıklı yazıda yayımlanmıştı. İtalyan İl Secolo gazetesinin haberine dayandırılan yazıda, Türk seyyar sergisinin Cenova Limanı'nda düzenlenen karşılama törenindeki izlenimlere yer veriliyordu. Yazıda, İtalyanların özellikle Osman Zeki Beyin idaresindeki Riyaset-i Cumhur Orkestrası'nın çaldığı parçalara hayran kaldığı ve serginin en fazla "şark köşesi" ne ilgi gösterdiği vurgulanıyordu.[97]

     Seyyar Sergi'ye hazırlık safhasında en güçlü muhalefeti yapan Cumhuriyet ve Akşam gazeteleri, diğer gazeteler gibi güçlü bir tonla ifade etmese de, serginin Avrupa turunu başarılı buluyordu. Cumhuriyet, "Seyyar sergi gayesinde muvaffak olmuştur"[98] derken, Akşam gazetesi de "Karadeniz Vapuru, Avrupa'da üç ay devam eden seyahati esnasında uğradığı bütün limanlarda gayet müsaid intibalar uyandırmıştır"[99] ifadelerini kullanıyordu.

     Daha önce Seyyar Sergi'yi uzman görüşleriyle değerlendiren Ali Suad, sergi'nin başarısını takdir etmekle birlikte kamuoyuna iki noktada sorgulama yapma tavsiyesinde bulunmaktaydı. Birinci hususta, serginin iktisadi boyutta neler kazandırdığı ve gelecek için ne kadar güven verdiği sorgulanmalıydı. Diğer hususta, serginin hazırlık ve teşhir sürecinde ne kadar hazırlanabildiği tartışılmalıydı. Ali Suad, sergide teşhir edilen ürünleri tanıtan matbu evrak ve broşürlerin yetersiz olduğu kanaatindeydi. Halbuki müşteri, böyle seyyar komisyonculuğun olduğu sergilerde henüz tanımadığı satıcılar hakkında ayrıntılı bilgiye ihtiyaç duymaktadır. Ali Suad'ın eleştirdiği başka bir konu da Seyyar Sergi gemisinin seyahat planında yaşanan aksaklıklar ve görevlilerin yetersizliği idi. O'na göre, bazı limanlarda oluşan yoğunluğa karşın geminin erkenden ayrılması kabul edilemezdi. Ayrıca, gemide ürün teşhiri yapan görevlilerin ameli ve ticari bir uzmanlıktan yoksun olmaları büyük eksiklikti. Lisan bildikleri halde müşterilerle iletişimde sıkıntı yaşayan tercümanlar da başka bir sorundu. Yine de Ali Suad, Seyyar Sergi'nin genel itibarıyla başarılı olduğunu, bahar aylarında Mısır, Suriye ve Filistin sahillerini dolaşarak Amerika'ya uzanması gerektiğini vurguluyordu.[100]

    

     SONUÇ

     Seyyar Sergi, 1925 yılında TBMM'de cereyan eden bütçe görüşmelerinde Ticaret Vekili Ali Cenani Bey tarafından gündeme getirilmiştir. Mustafa Kemal Paşa tarafından onaylanan sergi projesi, Ticaret Vekaleti, Seyr-i Sefain İdaresi ve İstanbul Ticaret Odası'nın ortak mesaisi olarak gerçekleştirilmiştir. Seyyar Sergi, bazı nedenlerden dolayı Türk kamuoyunda beklediği desteği görememiştir. Hareket zamanı defalarca ertelenen Sergi, bazı basın organlarında hararetle desteklenirken bazılarında da istihzai bir gülümsemeyle karşılanmıştı.

     Türk ticaret çevrelerinin Seyyar Sergi'ye olan ilgisi ümit edilenin altında kalmıştı. Tüccar, organizasyon ve iktisadi kazanımlar noktasında sergiyi yetersiz ve sıradan görmüştü. Yine, tüccarın işletmesini bırakıp uzun bir süre Avrupa'da kalacak kadar kapitalist bir deneyim ve özgüvenden yoksun oluşu da bu ilgisizliğin nedenlerinden birisi olmuştur. Sergide teşhir edilen mallar, Türklere özgün bir keyfiyet arz etse de, genelde Türk milletinin mütevazi yaşam tarzını yansıtan ürünlerdi. Seyyar Sergi, teşhir ettiği mallar açısından sıradan, uluslararası bir standart ve kaliteden yoksun görülmekteydi.

     Karadeniz Vapuru'nun Avrupa turu, denizcilik bilgisi ve kabiliyeti bakımından gayet başarılı geçmiştir. Liyakatli Türk kaptanlarının emrinde seyreden Karadeniz, Avrupa'nın tehlikeli ve zor denizlerini maharetle aşarak hedefine ilerlemiştir. Seyyar Sergi, Türk kamuoyundan farklı olarak Avrupa kamuoyunda daha büyük yankılar uyandırmıştır. Bir kaç liman istisna edilirse, Avrupalıların sergiye olan ilgisi büyük olmuştur. Ünlü Türk tütünleri, Hacı Bekir lokumları ve oryantal işlemeli kehribarlar, en çok rağbet gören ürünler olmuştur. Diğer yandan, sergiye eşlik eden Türk kadınlarının zarafeti ve şık giyim tarzı, Avrupalıların Türkler hakkında müzminleşen olumsuz imajın silinmesine katkı sağlamıştır. Karadeniz Vapuru'nda Avrupalı seçkinlere verilen balolar ve liman ülkelerinin düzenlediği etkinlikler, çağdaş Türk imajının tanıtılması bakımından önemli fırsatlar olmuştur.

     Seyyar Sergi, Türk denizcilik tarihinde haklı bir gurur ve başarı sayfası olarak hatırlanacaktır. Ticari kazanımları önemli olmakla birlikte serginin asıl başarısı, genç Türkiye Cumhuriyeti'nin çağdaşlaşma yolunda ortaya koyduğu kararlı ve sarsılmaz iradedir. Mütevazi Karadeniz Vapuru, Mustafa Kemal Paşa liderliğindeki Türk milletinin yeniden dirilişinin ve medeniyet alemiyle kucaklaşma azminin bir sembolü olmuştur.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

KAYNAKÇA

ARŞİV BELGELERİ

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 180.09.52.262.1.92.

RESMİ YAYINLAR

T.B.M.M Zabıt Ceridesi.

İçtima 82, 19.3.1341.

İçtima 91, 1.4.1341.

İçtima 63, 28.2.1926.

Resmi Gazete

Sayı 324. Tarih 17.3.1926.

KİTAPLAR

Akkılıç, Yılmaz, Atatürk ve Bursa, Nilüfer Akkılıç Kütüphanesi, 3. Baskı, Bursa 2009.

Arseven, Celal Esat, Seyyar Sergi ile Seyahat İntibaları, Kitabevi, İstanbul 2008.

Gürsu, Süreyya, 1926 Senesinde Yapılan Seyyar Sergi Seferi Hatıraları, (Derleyen: Refik Akdoğan), İstanbul 2006.

Nezihi, Hakkı, 50 Yıllık Oda Hayatı, T.C İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası Neşriyatı, İstanbul 1932.

Ökçün, A. Gündüz, Türkiye İktisat Kongresi 1923 İzmir, Haberler-Belgeler-Yorumlar, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1971.

Seyyar Sergi Talimat ve Programı, Hilal Matbaası, 1926.

Sönmez, Oktay, Anılarda Gemiler Ufkun Ötesinde Kayboldular, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2001.

Tutel, Eser, Seyr-i Sefain Öncesi ve Sonrası, İletişim Yayınları, 3. Baskı, İstanbul 2006.

Tutel, Eser, Gemiler, Süvariler, İskeleler, İletişim Yayınları, İstanbul 1998.

Türkiye İş Bankası Tarihi, (Proje yöneticisi: Uygur Kocabaşoğlu), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2001.

Türkiye Sergicilik ve Fuarcılık Tarihi, (Proje Yöneticisi: Gökhan Akçura, Editör: Günel Tüzün), Tarih Vakfı, İstanbul 2009.

MAKALELER

Akkılıç, Yılmaz, "Seyyar Sergi", Bursa Defteri, Sayı 24, Aralık 2004, s.113-116.

Ergüney, Yeşim Duygu - Pilehvarian, Nuran Kara, "Ondokuzuncu Yüzyıl Dünya Fuarlarında Osmanlı Temsiliyeti", Megaron, Cilt 10, Sayı 2, 2015, s. 224-240.

Germaner, Semra, "Osmanlı İmparatorluğu'nun Uluslararası Sergilere Katılımı ve Kültürel Sonuçları", Tarih ve Toplum, Cilt 16, Sayı 95, s.289-296.

Önsoy, Rifat, "Osmanlı İmparatorluğu'nun Katıldığı İlk Uluslararası Sergiler ve Sergi-i Umumi-i Osmani (1863 İstanbul Sergisi), Belleten, Cilt 48, Sayı 185, Ocak 1983, s.195-235.

Tutel, Eser, "Gülcemal'in Süvarisi Lütfi Kaptan", Tarih ve Toplum, Mart 1996, Cilt 25, Sayı 147, s. 149-156.

TV PROGRAMI/BELGESELİ

"Karadeniz: Seyr-i Türkiye", NTV, 21 Nisan 2006.

SÜRELİ YAYINLAR

Akbaba

Akşam

Bursa Defteri

Cumhuriyet

Hakimiyet-i Milliye

İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası (İTSOM)

Meslek

Milliyet

Resimli Gazete

Şehremaneti Mecmuası

Vakit

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

EKLER

Ek 1: Seyyar Sergi'ye ev sahipliği yapan Karadeniz Vapuru.

 

Ek 2: Seyyar Sergi'nin Logosu

 

Ek 3: Mustafa Kemal Paşa'nın Seyyar Sergi defterine yazdığı imzalı yazı. (Cumhuriyet, 15 Haziran 1926)

 

 

 

Ek 4: Seyyar Sergi gemisi Karadeniz Vapuru'nun kaptanı Lütfi Kaptan.

 

 

Ek 5: Seyyar Sergi'nin sürekli ertelenen hareket zamanını hicveden mizah dergisi Akbaba'nın karikatürü (Akbaba, 10 Haziran 1926)

 

Ek 6: Seyyar Sergi'nin İstanbul'a dönüşünü yazan bir gazete haberi. (Milliyet, 6 Eylül 1926)

ÇANAKKALE ŞEHİTLERİ ABİDESİ'NİN İNŞAATI VE TÜRK KAMUOYUNDAKİ YANKILARI*

 

Celil BOZKURT**

 

ÖZET

         Çanakkale Savaşları, tarihin en kanlı savaşlarından biri olarak dünya tarihine kaydedildi. Denizde ve karada vuku bulan bu savaşlarda yaklaşık 210 bin Türk askeri şehit oldu. Savaşın bitimiyle birlikte İtilaf Devletleri, Gelibolu'nun değişik mevkilerinde ölen askerleri için mezarlık ve abideler inşa etmeye başladı. Sevr Antlaşması'na göre, Gelibolu'da mezarlık olarak ayrılan arazilerle buralara giden yolların mülkiyeti İtilaf Devletlerine bırakıldı. Ancak, Milli Mücadele'nin kazanılması mezarlıklar konusunun Lozan Konferansı'na taşınmasına neden oldu. Lozan Antlaşması'nda Türk Hükümeti, I. Dünya Savaşı'nda farklı nedenlerle ölen İngiltere, Fransa ve İtalya askerlerinin bulunduğu mezarları ve adlarına dikilmiş abidelerin bulunduğu arazileri ilgili devletlere süresiz olarak bırakmayı taahhüt etti. Yabancı devletler, 1920'lerden itibaren Gelibolu'da bulunan mezarlıklarını ziyaret etmeye başladılar. Fakat Gelibolu, Türkler için uzun yıllar ihmal edilen bir konu oldu. Yabancıların Gelibolu'da bulunan görkemli abidelerine karşın Mehmetçiğe ait bir abidenin olmayışı zamanla Türk kamuoyunda derin bir eziklik yarattı. Milli Savunma Bakanlığı'nın 1944 yılında Gelibolu'da bir şehitlik abidesi oluşturma girişimi maddi imkansızlıklar nedeniyle başarısız oldu. 1952 yılında yeniden gündeme gelen abidenin temeli 1954 yılında atıldı. Fakat, maddi yetersizlik ve inşaatta yapılan yolsuzluklar nedeniyle abidenin inşaatı yarım kaldı. Milliyet gazetesinin ülke genelinde başlattığı yardım kampanyasından sonra yeniden başlayan inşaat 1959'da tamamlandı. Maddi sorunlar ve hava muhalefeti nedeniyle defalarca yarım kalan Çanakkale Şehitleri Abidesi, 21 Ağustos 1960 tarihinde resmen açıldı. Fakat, abideyle ilgili tartışmalar yıllarca Türk kamuoyunu meşgul etti.

 

        Anahtar Kelimeler: Çanakkale Şehitleri Abidesi, Gelibolu, Milliyet, Yardım Kampanyası, Türk Kamuoyu.

THE CONSTRUCTION OF THE ÇANAKKALE MARTYRS’ MEMORIAL AND ITS REFLECTION IN TURKISH SOCIETY

The Battles of Çanakkale have been recorded as one of the most bloody battles in world history. Nearly 210.000 Turkish soldiers were martyred in these ground and sea fights. After the end of the war, The Allies started to build tombs and monuments for their soldiers around Gallipoli. According to Treaty of Sevres, lands of these tombs and monuments alienated to The Allies. However, the victory of National Struggle conduced to debate this issue again in Lausanne Peace Conference. In Treaty of Lausanne, Turkish Government promised indefinitely to deliver the tombs and the lands of monuments which were built for the soldiers of England, France and Italy who died in World War I. Foreign states started to visit these tombs in Gallipoli after 1920.

The Turkish Government could not construct any monuments for Turkish martyrs for a long time despite the Allies’ tombs and monuments. First attempt was made with a ministerial cabinet enactment in 4th May 1927. In 1930, Society of Monuments Construction (Şehitlikleri İmar Cemiyeti), decided to organize a project contest for a martyr monument. After that, in 1931, MP of Edirne, Şeref Bey, made a legislative proposal about the construction of Mehmet Çavuş Monument and martyrdom in Anafartalar. In 1933, National Turkish Students Union (Milli Türk Talebe Birliği) made an attempt to build a martyr memorial in Gallipoli. But these projects were cancelled due to financial impossibilities. 

Turkish society felt loser itself because of not having monuments aganist foreign ones. Ministry of National Defence’s attempt was failed in 1944 due to financial impossibilities. In April 1952, martyr memorial became a current issue after National Turkish Students Union’s application to government of Çanakkale and national government. A comittee under Emin Nihat Sözeri’s presidency, named “Aid for Çanakkale Martyr Memorial” was formed with 9 people in order to organize and track the construction. The comittes’s call to Turkish people shortly became a huge aid campaign. In 17th April 1954, construction of Martyr’s Memorial was started after a enthusiastic ceremony that took place in Morto Harbor. But the construction could not be completed due to financial problems and corruptions.

This incomplete Martyr’s Memorial created dissappointment for Turkish people. A daily newspaper, Milliyet, took initiative and started an aid campaign to complete the memorial. The campaign that started in 18th January, 1958, created huge influence both inland and overseas. The campaign anticipated 100.000 Turkish Liras but a fund of 2 million Turkish Liras was raised in the end. After that, the construction of Martyr’s Memorial started again in 15th March, 1958. The body part of the memorial was completed in 18th September, 1959, and the memorial opened after a enthusiastic ceremony at the 45th anniversary of Anafartalar Triumph, 21st August 1960.

Turkish nation mourned for years about the its sons that lost in Çanakkale War and lived with thankfulness and debt of gratitude. Turkish nation could not build a martyr’s memorial for Mehmetçik in Gallipoli for years although the foreigners had constructed monuments after the World War I. Some attempts were made but failed due to financial and organizational problems until 1950s. Turkish nation, who had felt destitute aganist Mehmetçik, laid the foundation of Çanakkale Martyrs’ Memorial in 1954. The memorial that was constructed substantially with Turkish people’s financial aid created huge influence and support in vox populi. But financial aid was cancelled due to corruptions that made by construction builder and the memorial was left incomplete. That incomplete “Martyrs’ Memorial” caused pangs of conscience as a “monument of shame” in Turkish society for years.

In this hopeless situation, daily newspaper, Milliyet, played a leadership role, started an aid campaign and ensured the construction of Çanakkale Martyrs’ Memorial. The campaign became an unusual mobilization of aid both inland and overseas. Turkish people, young and old alike, gave everthing they had. The campaign anticipated 100.000 Turkish Liras but a fund of 2 million Turkish Liras was raised in the end. The Çanakkale Martyrs’ Memorial, which was left incomplete for many times due to financial impossibilities and bad weather conditions, was opened officially in 21st August 1960. The Memorial took its place in history as a symbol of Turkish people’s thankfulness and gratitude to its martyrs’.

Key Words: Çanakkale Martyrs' Memorial, Gallipoli, Milliyet, Aid Campaign, Turkish Public.

 

GİRİŞ

I. Dünya Savaşı'nda Türk Boğazları, savaşın seyrini değiştirebilecek stratejik bir konumdaydı. İngilizlere göre Boğazlara yönelik başarılı bir harekat, Türk ordusunu ikiye bölebilir, İstanbul ve Boğazları İtilaf devletlerin kontrolüne sokabilirdi. Böylelikle, Rusya ile iletişim kurulabilir ve Rusya'nın zengin tahıl ambarlarından istifade edilebilirdi. Ayrıca, savaşta çekimser kalan Balkan devletlerini İtilafın yanında savaşa sokabilirdi (Tomazi, 1997, s.7). Bu amaçla, birleşik İngiltere ve Fransa donanması, 19 Şubat 1915'te Çanakkale Boğazı'na saldırdı. Çanakkale Savaşları'nın ilk ayağını teşkil eden deniz savaşları 18 Mart 1915'te Türklerin kesin bir zaferiyle sonuçlandı. Ardından, İtilaf güçleri 25 Nisan 1915'te Gelibolu Yarımadasını ele geçirmek için karaya asker çıkardı. Kara savaşında da büyük bir Türk direnişiyle karşılaşan İtilaf güçleri, 1916 Ocağı'nda Gelibolu'yu tamamen tahliye ettiler (Tekşüt, 2012, s.465).

Gelibolu Yarımadası, tarihin gördüğü en kanlı savaşlardan birine sahne oldu. Savaşın sonunda ortaya çıkan zayiat her iki taraf adına da ürkütücü boyuttaydı. Çanakkale muharebelerine katılan Türk kuvvetleri, çok kez parça parça kullanılmış, bu yüzden de emir komuta ilişkileri birbirine karışmıştır. Bu nedenle zayiatın saptanması ve zamanında asıl komutanlıklarına bildirilmesinde aksamalar yaşanmıştır. Bu durum Türk tarafının zayiatı konusunda farklı rakamların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Türk tarafının zayiatı, savaşın başından 24 Kasım 1915'e geçen 8.5 aylık zaman zarfında 566 subay, 54.141 er toplam 54.707 şehit; 957 si subay, 88.839 er olmak üzere 89.796 yaralı; kayıp, esir, hastanede ölen, hava değişimi alanlar ile birlikte 181.184'e ulaşmıştır. 5. Ordu Komutanlığının Başkomutanlık Vekaletine sunduğu zayiat raporlarına göre Türklerin zayiatı toplamda 213.882 idi. Başka bir zayiat çizelgesine göre Türk zayiatı, Aralık 1915 sonuna kadar 210.695; 9 Ocak 1916'a kadar 213.187 olarak hesaplanmıştır. Diğer taraftan, İngilizler 205 bin, Fransızlar ise 47 bin zayiat vermişlerdir (Tekşüt, 2012, s.465-466).

Çanakkale Savaşları, o kadar yoğun bir zayiata neden oldu ki ölen askerlerin defnedilmesi her iki taraf adına da ciddi bir soruna dönüştü. Dar bir alanda biriken ölüler, tek kişilik mezarlar yerine toplu mezarlara gömülmek durumunda kaldı. Daha savaş devam ederken İngilizler Gelibolu'nun Seddülbahir ve Arıburnu mevkilerinde ölen askerleri için mezarlık ve abideler inşa etmeye başladılar. Bu mezarlıklar, etrafı taş ya da dikenli tellerle çevrilerek koruma altına alınmaya çalışıldı (Bozkurt, 2013, s.62). Mondros Mütarekesi'nin ardından İngiltere'nin Mezarlık Tespit Birimi, Gelibolu'ya gelip incelemelerde bulundu. İngilizler, bölgede mezar ve abide inşa etmek için İmparatorluk Harp Mezarlıkları Komisyonu kurdu. Komisyon, mezarlıkların yerini ve abide inşa edilebilecek uygun zeminleri araştırdı. Ardından 1919'dan itibaren değişik mevkilerde yeni mezarlık ve abideler inşa edildi. Eskileri onarıldı (Bozkurt, 2013, s.70-71).

Sevr Antlaşması'na göre Gelibolu'da mezarlık yada abidelerin yapılması için gerekecek arazilerle birlikte buralara gidecek yolların tekelci mülkiyeti de İtilaf devletlerine bırakıldı. Buralarda Osmanlı mülkiyeti sona erecekti. Ayrıca, mezarlıkların yapımı, nakilleri vs hususlarda da görevli bir komisyon kurulacaktı (Bozkurt, 2013, s.73-74). Fakat, Milli Mücadele'nin kazanılması mezarlıklar sorununun Lozan Konferansı'na taşınmasına neden oldu. Taraflar, 29 Ekim 1914'ten itibaren savaş alanında değişik sebeplerle ölen askerlerin mezarlıklarına, mezarlarına, adlarına dikilen abidelere saygı göstermeyi ve bunların tamirini yaptırmayı karşılıklı olarak taahhüt etti. Taraflar, kendi aralarında mezarlıkların tespiti, yapımı ve abide dikme konusunda görevlendirecekleri komisyonlara grevlerini yapma konusunda kolaylık sağlamada anlaştı (Meray, 1970, s.46-51). Lozan Antlaşması'nda Arıburnu'nda bulunan Anzak bölgesi hakkında özel bir hüküm tanzim edildi. Buna göre Türk hükümeti, 1. Dünya Savaşında değişik nedenlerle ölen İngiltere, Fransa, ve İtalya askerlerinin bulunduğu mezarları ve adlarına dikilmiş abidelerin bulunduğu arazileri ilgili devletlere ayrı ayrı ve süresiz olarak bırakmayı kabul etti. Hükümet, Türk hakimiyetinin zedelenmemesi şartıyla söz konusu mezarlıklara ve abidelere serbestçe girilmesine, gerektiğinde buralarda cadde ve yolların yapılmasına izin verecekti.[1] Anzak Bölgesinde İngilizlere verilecek arazilerle ilgili olarak ayrı bir madde tanzim edildi. Buna göre İngiltere Hükümeti'ne bir hafta önceden izin almak ve gerektiğinde denetime açık olmak üzere mezarlıkların bakımı ve korunması için bir bekçi bulundurma hakkı verildi.[2] Ayrıca, İtilaf devletlerine kendilerine tahsis edilecek arazileri korumak için kendi uyruğunda bir bekçi görevlendirmelerine izin verilecekti. Bu bekçiler, savunma amaçlı olarak hiç bir askeri niteliğe sahip olmayan bir tabanca yada otomatik tabanca bulundurma hakkına sahip olacaktı.[3]

İngilizler, işgal döneminden başlattıkları mezarlık ve abide sayısını Lozan Antlaşması sırasında 30'a çıkardı. 1. Dünya Savaşı sırasında Seddülbahir'de bir mezarlık inşa eden Fransızlar, 1930'a kadar yeni düzenlemeler yaptılar. Yeni Zelandalılar da 1919'dan itibaren kendi şehitlik ve abidelerini oluşturmaya başladı. Yabancı devletlerin mezarlıklarını ziyaretleri henüz 1920'lerden itibaren başlamış bulunmaktaydı (Bozkurt, 2013, s.93-94).

1. Çanakkale Şehitleri Abidesi İçin İlk Teşebbüsler

İtilaf Devletleri'nin çok sayıda mezarlık ve abidesine karşı maalesef uzun süre Gelibolu'da Türk şehitleri için bir hatıra abidesi dikilemedi. Gelibolu'da daha önce dikilmiş olan Çataldere Abidesi'yle Anzakların 1915'te durdurulmasının anısına dikilen Kanlısırt Cemal Dere Abidesi de bölgede kendi mezarlıklarını inşa eden İngilizler tarafından yok edildi (Çanakkale Deniz Savaşları, 2004, s.302-305). Türk Hükümeti, bir kaç defa Gelibolu'da bir abide dikilmesi yönünde teşebbüste bulundu. Buna yönelik olarak ilk resmi teşebbüs, 4 Mayıs 1927 tarihinde toplanan İcra Vekilleri Heyetinde yapıldı. 31 Mayıs 1921 tarih ve 878 numaralı kanuna dayalı olarak bir kararname çıkarıldı.[4] Fakat, maddi sorunlar hükümetin somut bir adım atmasına engel oldu.

CHP Müfettişi Hakkı Şinasi Paşa'nın başkanlığındaki Şehitlikleri İmar Cemiyeti, 1930'da Gelibolu'da bir şehitlik abidesi için projesi müsabakası düzenleme kararı aldı. Gelen projeler, Güzel Sanatlar Akademisi'nde oluşturulacak bir jüri heyetince incelenecek ve birinci seçilen proje uygulanacaktı. Cemiyet, "Biz, burada vatanı kurtarmak için çalıştık ve işte böyle ölerek kurtardık diyebileceğimiz bir abide" arayışında olduğunu bildirdi. Abidenin bir Türk mimar tarafından yapılmasına, abidede estetik ve sağlamlığın ölçü alınmasına karar verildi. 500 bin liraya mal olması ön görülen abide masrafının 63 vilayete varidatı oranında taksim edilerek millete mal edilmesi düşünüldü.[5] Bunun için vilayetlerin hususi idarelerinden yüzde bir oranında vergi alınması için bir layiha ile hükümete başvuru yapıldı.[6] Diğer taraftan Edirne milletvekili Şeref Bey, 1931'de Anafartalar'daki Mehmet Çavuş abidesi ile şehitliğin imarı hakkında bir yasa teklifi verdi.[7] Bu arada Milli Türk Talebe Birliği, 1933 yılında aldığı bir kararla Çanakkale'de şehitler abidesi dikilmesi yönünde harekete geçti. İlk etapta 50 bin liralık bir yardım toplama izni için İstanbul Valiliği'ne başvuruda bulundu. Birlik başkanı Zeki Batur, Gelibolu'da inşaat sahasında çadır kurarak işlere nezaret edeceklerini, abidenin taşını toprağını da birlik üyelerinin taşıyacağını açıkladı.[8] Fakat, Birliğin yardım toplama talebi resmi makamlarca uygun karşılanmadı.[9] Bu dönemde atılan tek somut adım 1934'te Gelibolu'nun ilk Türk abidesi olma özelliğini taşıyan ve bölgede toplanan taşların üst üste konulmasıyla oluşturulan Mehmet Çavuş Abidesi'nin yeniden inşası oldu. Abidenin inşaatını Jandarma Er Okulu gerçekleştirdi. Çanakkale Şehitler Abidesi dikilinceye kadar Türk heyetlerinin bütün resmi törenleri bu anıtın olduğu yerde düzenlendi (Özbay ve bşk., 2010, s.129).

Türk kamuoyu, Gelibolu'da bulunan İtilaf Devletleri askerlerine ait görkemli mezarlıklar ve abidelere karşı Çanakkale'de ölen binlerce şehidi adına dikkate değer bir abide dikememenin yıllarca ezikliğini yaşadı. Nihayet, Milli Savunma Bakanlığı (MSB) 1943 yılında Çanakkale şehitleri için bir abide müsabakası düzenleme kararı aldı. 1944'te yapılan müsabakaya 37 proje katıldı.[10] Müsabakayı İstanbul Teknik Üniversitesi'nde öğrenci olan Doğan Erginbaş ve İsmail Utkular kazandı. Fakat, mali imkansızlıklar yüzünden proje hayata geçirilemedi (Onur, 1960, s.9).

Çanakkale Şehitleri Abidesi'nin maddi imkansızlıklar nedeniyle sürekli ertelenmesi konunun 1948 yılında TBMM'ye taşınmasına neden oldu. Çanakkale milletvekili Dr. Niyazi Çıtakoğlu, Milli Savunma Bakanı Münir Birsel'e abidenin neden yapılmadığına dair bir soru önergesi verdi. Abide inşaatı için 6 milyon liralık bir ödenek gerektiğini belirten Bakan Birsel, II. Dünya Savaşı'nda Türk ordusunun sürekli teyakkuz halinden kaynaklanan nedenlerden dolayı bakanlık bütçesinden ödenek ayrılamadığını fakat ödenek bulunduğu takdirde derhal inşaatın başlatılacağını vurguladı (TBMM, 1948, s.290-293). Abide meselesi, 1950 yılındaki bütçe görüşmelerinde yeniden TBMM'de gündeme geldi. MSB'nin bütçe tartışmalarında söz alan Konya Milletvekili Hulki Karagülle, Gelibolu'da bulunan yabancı abidelere karşın Mehmetçiğe ait bir abidenin olmayışını eleştirerek Hükümetin ve MSB'nin derhal konuya el atmasını istedi. Çanakkale Milletvekili Niyazi Çıtakoğlu da MSB'nin Çanakkale Savaşları'yla ilgili hatıra pulları bastırarak abideye bütçe yaratabileceğini ileri sürdü. Tartışmaya katılan Türkiye'nin emektar komutanlarından Burdur Milletvekili Fahrettin Altay, "Kral Edwart ile Çanakkale abidelerini gezdiğim vakit, bir Türk abidesinin yokluğu manzarasına karşı Krala şu gezdiğimiz yarım ada Türk ordusunun abidesidir demek zorunda kaldım." diyerek konuya askeri bir eleştiri getirdi. Eleştirilere cevap veren Milli Savunma Bakanı Hüsnü Çakır, abide projesinin hazır olduğunu ve gelecek yıl gerçekleştirileceğini vurguladı (TBMM, 1950, s.599-642).

2. Abide İnşaatının Başlaması

1952 Nisanı'nda bir öğrenci kuruluşu olan Milli Türk Talebe Birliği'nin (MTTB) Çanakkale Valiliği'ne ve hükümete başvurması sonucunda şehitler abidesi yeniden Türk kamuoyunun gündemine girdi.[11] Başvuru, dönemin Bayındırlık Bakanı Kemal Zeytinoğlu tarafından kabul edildi ve çalışmalarına kısa sürede başlandı.[12] Temmuz ayında İstanbul Valisi Fahrettin Kerim Gökay'ın başkanlığında çeşitli meslek mensuplarının katıldığı bir toplantı yapıldı. Toplantıda, Milli Savunma Bakanlığı tarafından daha önce açılan müsabakada birinciliği kazanan projenin yapılması kararlaştırıldı. Ayrıca, inşaatın takibi ve organizasyonu için başkanlığını Emin Nihat Sözeri'nin yaptığı 9 kişilik "Çanakkale Şehitleri Abidesi İnşaatına Yardım Komitesi" adıyla bir komite kuruldu. Komitenin diğer illerde birer şubesinin açılması kararlaştırıldı. İnşaatın maddi külfetini millet karşılayacaktı. Komite, buna yönelik olarak bazı bankalarda hesap açtı ve yardım makbuzları hazırladı. [13]

1952'de mimar yedek subaylardan 3 kişi daha komite emrine tahsis edildi. Ayrıca İstanbul Teknik Üniversitesi'nden Profesör Emin Onat, Profesör Mustafa İnan, Profesör Orhan Safa ve proje mimarlarından oluşan bir teknik heyet kuruldu. Teknik heyet, başlangıçta abidenin Alçıtepe'de dikilmesini düşünmüştü. Fakat, bölgenin kaygan zemininden dolayı buradan vazgeçildi ve abidenin Hisarlık Tepe'de yapılması kararlaştırıldı. Komitedeki bazı üyelerin iş yoğunluğu nedeniyle görevden çekilmeleri üzerine 1952 Kasımı'nda yeni bir komite oluşturuldu. Teknik heyet, abidenin betonarme olarak inşasına ve üzerinin granit kaplanmasına karar verdi. Abidenin 1954 Nisanı'nda yapılan ihalesini 1.648.234 lira bedelle Mühendis Sırrı Onural ile kereste taciri Hayrettin Aksoy kazandı. İhale şartnamesine göre abidenin 500 iş gününde bitirilmesi kararlaştırıldı.[14]

Çanakkale Şehitleri Abidesi İnşaatına Yardım Komitesi'nin Türk milletine yaptığı çağrı, kısa sürede büyük bir yardım kampanyasına dönüştü. Ülkenin değişik şehirlerinde yardım komisyonları kuruldu ve vatandaşlar Çanakkale Şehitleri Abidesi'ne yardıma davet edildi. İstanbul Ticaret Odası, abidenin yapımına 100 bin lira yardım yapmayı kararlaştırdı.[15] Bu yardım, diğer illerdeki ticaret ve sanayi odaları için örnek teşkil etti. Bursa Ticaret Odası Başkanı Baha Cemal Zağra, bu hususta bir komite kurdu ve abideye 30-40 bin liralık bir ödenek ayırdı.[16] Ardından MTTB'nin liderliğinde örgütlenen İstanbul'daki yüksek öğrenim gençliği, Çanakkale Valiliği'ne baş vurarak abide inşaatında çalışmak istediklerini ve 18 Mart itibarıyla çok sayıda öğrencinin iş başı yapabileceğini iletti. Başvuruyu uygun bulan valilik makamı, İstanbul'daki üniversite temsilciliklerine bir yazı göndererek 50 öğrenciye kadar izin verebileceğini duyurdu.[17] Ülkenin önde gelen futbol kulüplerinden Galatasaray, Fenerbahçe, Beşiktaş ve Vefa, hasılatı şehitler abidesinin yapımına tahsis edilmek üzere 6 maçlık bir turnuva düzenleme kararı aldı. Turnuvadan elde edilecek hasılatın % 60'ının kulüplere % 40'ının da şehitler abidesine ayrılması kararlaştırıldı.[18] Diğer taraftan uluslararası futbol hakemi Sulhi Garan, söz konusu turnuvada görev alacak hakemlerin de abideye bağış yapmasını istedi. Öneri, hakem camiası tarafından desteklenerek kabul edildi.[19]

Çanakkale Abidesi'nin temeli, 17 Nisan 1954 tarihinde Morto Limanı'nda yapılan coşkulu bir törenle atıldı. İstanbul'dan hareket eden Marakas Vapuru, değişik bölgelerden gelen 200 kişilik bir heyeti Çanakkale'ye getirdi. Açılış konuşmasını Korgeneral Nurettin Aknos'un yaptığı törende Çanakkale Savaşları'na katılan gaziler savaş anılarını anlatarak abideye destek verdiler. Daha sonra Cumhurbaşkanı Celal Bayar vasıtasıyla MTTB'ye gönderilen Kore Türk Şehitleri toprağı abide harcına karıştırıldı.[20]

Aylar sonra abide inşaatını gezen Komite başkanı Emin Nihat Sözeri, inşaat malzemesinde bazı eksikler olduğunu rapor etti. Bunun üzerine abidenin inşaatı, Profesör İhsan İnan, Yüksek Mühendis Süleyman Tameroğlu ve proje mimarlarından İsmail Utkular'a tetkik ettirildi. İnceleme sonunda inşaatın temelinin ihale şartnamesine uygun olarak dökülmediği ortaya çıktı. Bunun üzerine inşaattan alınan örnekler İstanbul Teknik Üniversitesi laboratuarında yeniden incelendi. İnceleme sonunda inşaatta kullanılan malzemelerin bozuk ve kalitesiz olduğu tespit edildi (Onur, 1960, s.98). Bunun üzerine abidenin inşaatı durduruldu ve ihale sözleşmesi feshedildi. Komitece açılacak zarar ziyan davasına esas olmak üzere inşaat mahallinde iki mühendis ve 1 memurdan müteşekkil bir heyete malzeme tespiti yaptırıldı. Yapılan sayım sonunda inşaat malzemesinden 42 ton demir ve 122 metreküp kerestenin eksik olduğu anlaşıldı. Sonradan tevzi malı olan demirin ve kerestenin karaborsaya intikal ettirildiği saptandı. İtirazlar üzerine Eceabat Hakiminin niyabeti altında Milli Korunma Davası açıldı. Ayrıca savcılık, müteahhitler aleyhine emniyeti suiistimal davası açtı. Diğer taraftan İstanbul 2. Ticaret Mahkemesi'nde karşılıklı zarar ziyan davası açıldı.[21] Dava sonunda Eceabat Milli Korunma Mahkemesi, müteahhitlerden Sırrı Onural'ı 18 ay 6 gün, Hayrettin Aksoy'ı da 16 ay hapse mahkum etti.[22]

Bu arada inşaatın yeniden ihalesi için gazetelere ilan verildi. 10 Eylül 1958 tarihinde yapılan ihale, 1.708.918 lira mukabilinde inşaat yüksek mühendisi Ertuğrul Barla ile iki ortağı Osman Gencal ve Muammer Yeşildağ'a verildi. Mukaveleye göre inşaatın 1958 senesi Temmuz ayında bitmesi kararlaştırıldı (Onur, 1960, s.99).

3. Milliyet Gazetesinin Yardım Kampanyası

1957 yılında inşaatın temel takviyesi bitirildi ve granit kaplama işi 12 metreye kadar yükseldi. Fakat halktan toplanan paralar bitmişti. Çünkü inşaatın duraklama döneminde personel maaşları ödenmiş ve inşaat malzemelerinin fiyatları alabildiğince artmıştı. Abidenin inşaatını yakından takip eden Milliyet gazetesinin muhabiri Necmi Onur, Komite başkanı Emin Nihat Sözeri'den komitenin parasının bittiğini ve inşaatın yarım kalacağını öğrendi.[23] Bu haber, Milliyet'tin yazarları arasında bir infial uyandırdı. Gazetenin önde gelen yazarlarından Refi Cevat Ulunay, abide inşaatında yapılan yolsuzluğu şiddetle eleştirdi ve sorumlularından hesap sorulmasını istedi. Ulunay,  "Çanakkale abidesi, bir minnet borcudur. Bir izzet-i nefis davasıdır. Bir haysiyet meselesidir." diyordu. Ulunay'a göre, "Türkün tarihi hakkında çok titiz davranan hükümetin yurdun her tarafına yapacağı bir tamim"le her Türk vatandaşı 10 kuruş bağışlasa şehitler abidesi kolaylıkla dikilebilirdi.[24]

Abidenin yarım kalmasını bir "utanç" vesilesi addeden Necmi Onur da, Türk milletine hitap ederek tüm kesimlerden abide için fedakarlık ve destek bekledi. Onur, şunları vurguluyordu:

"Para temin edilemediği için Çanakkale'de inşaa edilmekte olan Çanakkale şehitleri  abidesi yarım kaldı" şeklinde haberler intişar ederse, hata tamir edilmez bir suç halini alır. O zaman sokakta gezerken 10 kuruş vermekten çekinenler birbirlerinden utandıkları için ellerini yüzlerine tutup öyle yürümek zorunda kalırlar. Tutulan istatistiklerden öğrendiğimize göre İstanbul'un eğlence yerlerinde bir gecede vasati 100 bin lira harcanmakta imiş. Barlarda, kulüplerde, sazlarda ve sinemalarda eğlenenler: ne olur 9 gece eğlenmeyiniz"[25]

Necmi Onur ve Ulunay'ın yazıları, Çanakkale Abidesi'nin Mehmetçiğe yaraşır bir şekilde bitirilmesi hususunda Türk insanında bir şevk ve heyecan yarattı. Üniversite öğrencileri, Milliyet gazetesine baş vurarak gazetenin bir yardım kampanyası düzenlemesini istedi. Bir süre sonra gazete, Çanakkale Şehitleri Abidesi'nin bitirilmesi için 18 Ocak 1958 itibarıyla ülke çapında bir yardım kampanyası düzenlediğini duyurdu. Gazete, duyuruda 100 bin liralık bir yardım kampanyası açtığını, yardımseverleri ve toplanan meblağı gün gün gazetede yayımlayacağını açıkladı. Ayrıca, abidenin inşaatını yakından takip edeceğine ve toplanan yardımların kendi gözetimi altında harcanacağına dair topluma taahhütte bulundu.[26]

Milliyet'in yardım kampanyası Türk basınının diğer yayın organları tarafından da desteklendi. Bu dönemde rekabeti bir kenara bırakan Hürriyet, Dünya, Cumhuriyet ve Yeni Sabah gibi basının önde gelen gazeteleri hem yazılarıyla hem de maddi olarak abideye katkı sağladı.[27]

Milliyet'in kampanyası görülmemiş bir ilgiyle karşılandı. İş dünyasından spor dünyasına, öğrenci derneklerinden sanat çevrelerine, parti teşkilatlarından çok amaçlı kulüplere kadar birçok platformda şehitler abidesi için bir yardım seferberliği başlatıldı. Bu dönemde iş çevrelerinden ilk yardım Otomobil Parça İthalatçılar Derneği'nden (OPALİD) geldi. OPALİD, abide inşaatına 10 bin liralık katkıda bulundu.[28] Ardından ünlü havacı Vecihi Hürkuş, bir uçağını yardım kampanyasına tahsis etti. Uçakla, İstanbul'a "Çanakkale abidesine yardıma davet" başlıklı binlerce beyanname atıldı.[29] Ankara'da ilk kanser hastanesini yaptıran işadamı Ahmet Andiçen de 5060 liralık bir yardımda bulundu.[30]

Milliyet'in kampanyasından hemen sonra orta ve lise düzeyindeki öğrenciler de harekete geçti. İstanbul'da Galatasaray Lisesi, İstanbul Erkek Lisesi, Saint Benoit ve İstanbul Amerikan Koleji, kampanyanın öncülüğünü yaptılar. Galatasaray Lisesi öğrencileri, abide yararına İstanbul'un değişik yerlerinde günlerce Milliyet gazetesinin satışını yaptı. Bu satışlardan 1606 lira hasılat elde edildi.[31] İstanbul Erkek Lisesi, okul içinde açtığı kampanyada kısa sürede 2588 liraya ulaştı.[32] Kuleli Askeri Lisesi de 5011 lira bağışla okullar bazında en çok yardım toplayan 5 okul arasına girdi.[33] Saint Benoa Lisesi de ilk etapta 500 lira toplayarak kampanyaya destek sağladı.[34] Kampanyanın sonuna doğru İstanbul Amerikan Koleji ile Galatasaray Lisesi arasında tatlı bir rekabet yaşandı. Kampanyanın bitimine bir gün kala İstanbul Amerikan Lisesi, 8257 liralık hasılatla en fazla bağış yapan okul durumundaydı. Fakat, Galatasaray Lisesi öğrencileri, son hamlede yaptığı bağışlarla 8650 liralık bağışa ulaştı ve Çanakkale Şehitleri Abidesi'ne en yüksek bağışta bulunan okul unvanını elde etti.[35]

Milliyet'in yardım kampanyası, değişik sanat çevrelerinde de büyük ilgi uyandırdı. Birçok sanatçı, düzenledikleri yardım kampanyalarıyla topluma öncülük ettiler. Gazete, ilk olarak Güzel Sanatlar Akademisi hocalarından ünlü ressam Prof. Dr. Ayetullah Sümer'in Atatürk portresini abide yararına açık artırmaya çıkardı. Portre, daha sonradan ses sanatçısı Saima Sinan tarafından 7500 lira mukabilinde satın alındı. Saima Sinan, bu rakamla şahıslar bazında abideye en yüksek yardımı yapan kişi oldu.[36] Ünlü ses sanatçısı İlham Gencer, sahne aldığı Taksim Belediye Pavyonu'nda bizzat eline sepet alarak müşterilerden yardım topladı. Bu davranışıyla büyük takdir toplayan Gencer, ilk etapta 1120 lira toplamayı başardı. Başka bir etkinlikte de 25.000 lira toplayan Gencer, toplamda yaptığı 38.216 liralık bağışla en yüksek bağış yapan sanatçılardan biri oldu. [37] Ünlü sanatçı Dari Moreno da 3991 liralık bir katkı sağladı.[38]

Kampanyanın en ilgi çekici etkinliklerinden biri, ünlü sanatçılar Zeki Müren ile Muammer Karaca'nın tertip ettiği müsamere oldu. Karaca Tiyatrosu'nda tertiplenen müsamere, halkın yoğun ilgisiyle karşılaştı. Söz konusu müsamerede 21.575 lira gibi yüksek bir hasılat sağlandı. Müsamerede Zeki Müren'in beraberindeki ses sanatçılarının masraflarını bizzat kendisinin karşılaması misafirler arasında takdirle karşılandı.[39] İstanbul Opereti'nin Maksim Tiyatro Salonu'nda düzenlediği ve ses sanatçısı Müzeyyen Senar'ın katıldığı etkinlikte de 7950 liralık bir hasılata ulaşıldı. [40]

Spor camiasının yardım kampanyası, Milliyet'in ülke genelinde başlattığı kampanyadan sonra daha geniş ve organizeli bir zeminde yapılmaya devam etti. Anadolu kulüplerinden Adana, Demirspor, Paksoy, Mersin ve Ankara Üniversitesi Futbol Karması, şehitler abidesi yararına "Çanakkale kupası" düzenleme kararı aldı.[41] Yine İstanbul kulüplerinden Fenerbahçe, Galatasaray, Beşiktaş ve İstanbulspor, bir dörtlü turnuva düzenleyerek abideye destek oldu. Turnuva sonunda 98.603 liralık bir hasılat elde edildi.[42] Ayrıca, değişik branşlarda faaliyet gösteren irili ufaklı birçok spor kulübü, özel müsabakalar düzenleyerek şehitler abidesine katkıda bulundular.

Türk vatandaşı azınlıklar, Çanakkale Şehitleri Abidesi'ne düzenlenen yardım kampanyalarına kayıtsız kalmadı ve belli oranlarda abideye destek oldular. Kampanyaya bağışta bulunan kişilerin arasında çok sayıda azınlık da mevcuttu. Musevi gazetesi El Tiempo, ilk günden itibaren kampanyayı özendiren ve destekleyen yayınlar yapmaya başladı. Gazete, bir süre birinci sayfasına abidenin bir maket fotoğrafını koyarak altına "Vatandaş' Çanakkale abidesi senin için ölenlerin abidesidir. Bunu sen yaptıracaksın" diye duygusal ifadelere yer verdi.[43] Azınlıklardan kampanyaya en büyük destek tel fabrikası sahibi Rum kökenli işadamı Koço Gürlakis'ten geldi. Gürlakis, 3000 liralık yardımıyla kampanyanın şahıs bazında yapılan en yüksek 5 yardımı arasında yer aldı.[44]

Çanakkale Şehitleri Abidesi'ne düzenlenen yardım kampanyası yurt içinde olduğu gibi yurt dışında da büyük yankı yarattı. Değişik ülkelerde yaşayan Türkler, bu vatansever seferberliğe iştirak ederek aziz şehitlerine olan vefa borçlarını ödeme fırsatı buldu. Bunlardan ABD'nin Newyork şehrinde ikamet eden  Pan-Türk şirketi sahibi Rauf Halat, abide yararına açık artırmada satılmak üzere 1958 modelli playmouth marka bir otomobil hediye etti. Halat, otomobilin gümrük ve nakliye masraflarını bizzat kendisi karşıladı. Diğer yandan Newyork Has Birliği üyeleri, Amerikalı Türkler arasında bir yardım kampanyası başlattı. İlk etapta toplanan 159 dolarlık hasılat Bank of Amarica'da açılan yardım hesabına aktarıldı.[45] Amerika'daki en büyük fabrika olduğu belirtilen American Flagpole Equipment Co şirketinin sahibi Nazım-Williams Johnson, abide sahasına dikilmek üzere 40 metre uzunluğunda ve 3500 dolar değerinde bir bayrak direği hediye etti.[46] Söz konusu bayrak direği, Türk hariciyesinin girişimleriyle Türkiye'ye getirildi ve Çanakkale Şehitleri Abidesi'nin yanına dikildi.[47] Ayrıca Michigan'da öğrenim gören Türk öğrenciler, aralarında topladığı 65 dolarlık çeki Türkiye'ye gönderdi.[48] Diğer taraftan Fransa'daki Türk Talebe Cemiyeti, Paris'teki Türk elçiliğinin katkılarıyla bir komite kurup yardım kampanyası başlattı.[49]

Yardım kampanyası, ülke dışında yaşayan Türk dostu gayri Müslimler arasında da yankı buldu. Hong-Kong'ta oturan Michael A. Jarret adlı Türk dostu bir İngiliz "Modern Türkiye'nin hayranı bir İngiliz" imzalı bir mektupla birlikte 1 sternlik bağışta bulundu.[50] Diğer taraftan, Çanakkale Savaşı'nda Türklere karşı mücadele eden Yeni Zelanda halkı da gayet dostane hislerle Gelibolu'da dikilmekte olan şehitler abidesine destek verdi.[51]

Milliyet Gazetesi'nin 18 Ocak 1958'de ülke genelinde başlattığı yardım kampanyası 18 Mart 1958'de son buldu. 100 bin liralık bir yardım toplama hedefiyle başlayan kampanyada 1 milyon 686 bin 251 liralık rekor bir hasılata ulaşıldı.[52] 

4. Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin Tahsisatı

Çanakkale Şehitleri Abidesine Yardım Komitesi, başından beri devlet desteği olmaksızın masrafı gayet ağır olan şehitler abidesinin inşa edilemeyeceğine dikkat çekmekteydi. Buna karşın iktidarda bulunan Menderes Hükümeti, uzun bir süre şehitler abidesi için bir girişimde bulunmadı. Türk halkının ortaya koyduğu maddi ve manevi fedakarlıklara karşı hükümetin sessizliğini koruması kamuoyunda eleştirilere neden oldu.

Nihayet şehitler abidesi, 1957 Şubatı'ndaki bütçe görüşmelerinden hemen önce TBMM Bütçe Komisyonu tarafından gündeme getirildi. Komisyonun Çanakkale Abidesi yardım derneğine genel bütçeden 100 bin liralık tahsisat ayrılması teklifi kabul edilmedi. Diğer taraftan Komisyonun Balıklı Rum Hastanesi, Musevi Hastanesi, Manisa Moris Şinasi Hastanesi vb. kurumlara 300 bin liralık tahsisat ayırması kamuoyunda tepki çekti.[53] Bunun üzerine Cumhuriyet Halk Partisi'nden Ankara Milletvekili Hıfzı Oğuz Bekata, Ordu Milletvekili Ferda Güley ve arkadaşları abide için 500 bin liralık bir tahsisat için hükümete takrir verdi. Takrirde şu ifadelere yer verildi:

"Yıllardan beri halk yardımları ile yapılmasına çalışılan Çanakkale inşaatı abidesi, toplanan paranın bitmesi üzerine durmuş olup, bakiye inşaatı için muktezi 900 bin liranın ayni yoldan ikmalinin mümkün olamayacağı da anlaşılmaktadır. Bütün bir dünya husumetinin ceberrutuna karşı çırıl çıplak, göğsünün kalkanını siper olarak kullanan, mukaddes vatanımızın düşman çizmeleri altında çiğnenmesini ve kirletilmesini önleyen ve bu uğurda canlarını kahramanca feda eden 100 binlerce rütbeli ve rütbesiz Mehmetçiğin aziz hatıralarının huzurunda kadirşinas Türk milletinin minnetle ve şükranla eğilişini temsil edecek olan bu abidenin en kısa zamanda bitirilerek ayni bölgede uzun yıllar evvel rakz edilen yabancı abideler yanındaki tevazu içinde muhteşemlik ifade eden yerini alabilmesi maksadıyla Maliye Vekaleti bütçesinin yatırımlar kısmında açılacak yeni bir fasıl olarak Çanakkale Abidesi inşaatının ikmali için "Çanakkale Abidesini Yaptırma Derneği"ne 500 bin liralık bir tahsisatın kabul buyrulmasını arz ve teklif ederiz"[54]

Cumhuriyet Halk Partisi'nin takririnden bir hafta sonra bu sefer Demokrat Parti adına Çorum milletvekili Kemal Biberoğlu ve 73 arkadaşı, şehitler abidesi için hükümete 600 bin liralık tahsisat için bir takrir verdi.[55] TBMM, Demokrat Parti'nin takririni kabul etti ve Çanakkale Şehitleri Abidesi'ne 600 bin liralık bir tahsisat ayırdı.[56] Demokrat Parti Hükümeti, 1959 bütçesinde abide için 500 bin liralık bir tahsisat daha ayırdı.[57]

5. Abidenin Açılışı

Müteahhitlerin yaptığı yolsuzluk ve maddi imkansızlıklar yüzünden yarım kalan Çanakkale Şehitleri Abidesi'nin inşaatı, 15 Mart 1958 tarihinde yeniden başladı. Çanakkale Şehitleri Abidesi İnşaatına Yardım Komitesi, abidenin tavan kısmının mozaikten bir resimle bezenmesine karar verdi. Bu hususta Türk sanatkar ve ressamları arasında bir yarışma düzenlendi. Bu arada Alman Hükümeti, Türk Hariciyesine şehitler abidesi için 200 metre karelik mozaik hibe edeceğini duyurdu. Yarışmayı, 8 proje arasından seçilen Bedri Rahmi Eyüpoğlu'nun projesi kazandı. Fakat, Türk kamuoyunda Eyüpoğlu'nun projesine karşı olumsuz bir hava oluştu. Bunun üzerine yardım komitesi, mozaik projesinden vazgeçti ve abidenin tavan kısmının boş bırakılmasına karar verdi.[58] İlerleyen dönemde abidenin tavan kısmına Türk bayrağı işlendi..

Abidenin gövde inşaatı, 18 Eylül 1959 tarihinde tam olarak tamamlandı ve abidenin 1960 yılı içinde resmen açılması kararlaştırıldı. Nihayet Çanakkale Şehitleri Abidesi, Anafartalar zaferinin 45. yıl dönümüne denk gelen 21 Ağustos 1960 tarihinde resmen açıldı. Abidenin açılışını dönemin Genel Kurmay Başkanı Orgeneral Cevdet Sunay yaptı. Açılışa gelemeyen devlet ve hükümet başkanı Orgeneral Cemal Gürsel'in mesajı Milli Birlik Komitesi Üyesi Kurmay Albay Fikret Kuytay tarafından okundu. Törende Çanakkale Şehitleri Abidesi İnşaatına Yardım Komitesi Başkanı Emin Nihat Sözeri, Mehmetçik adına Kurmay Binbaşı İsmail Ülkü, malul gaziler adına Dursun Bayraktar ve Çanakkale eski Muharipler Birliği adına Cahit Ülküalan birer konuşma yaptı. Ardından şair Behçet Kemal Çağlar, duygusal bir konuşmayla misafirlere hitap etti. Törene İstanbul'dan Giresun Vapuru'yla gelen 400 davetli de katıldı. Törene gönderilen 20 civarında çelenk içinde İngiliz Muharipler Birliği'nden gelen çelenk misafirlerin dikkatini çekti. Ayrıca, abidenin bayrak direğini bağışlayan Amerikalı Türk işadamı Steven Johnson da törende hazır bulundu.[59]

Çanakkale Şehitleri Abidesi, yaklaşık 4 milyon liraya mal oldu. İnşaatta 3800 ton granit taşı, 285 ton demir, 630 metreküp kereste, 1275 ton çimento, 4400 ton çakıl kullanıldı. Abidenin takke kısmı için 850 metreküp yani 2125 ton beton sarf edildi.[60] Abide, dört ayak ve bir kubbeden oluşmaktadır. Abidenin Hisarlıktepe üzerindeki yüksekliği 42 metre, denizden yükseklik ise 92 metredir. Şeref holüne üzerinde Mehmet Akif Ersoy'un Çanakkale Şehitleri şiirinden bir dörtlüğün bulunduğu bir lahit taşı ikame edildi.

Proje kapsamında abide alanının ağaçlandırılması, elektrifikasyonunun yapılması ve yol güzergahının yenilenmesi de yer almıştı. Fakat, bu ayrıntılar maddi sıkıntılar nedeniyle abidenin açılış törenine yetiştirilemedi. Fakat bunlara yönelik tartışmalar yıllar boyu Türk kamuoyunu meşgul etti.

Çanakkale Şehitleri Abidesi'nin inşasında büyük emeği geçen Milliyet gazetesi, Türk insanının abideye olan fedakar desteğini şu ifadelerle vurguluyordu:

"Abide ile hiç kimse "bu benim eserimdir" diye övünemezdi. Zira bu muhteşem anıt, ne bir hükümetin, ne bir iktidarın, ne bir zümrenin, ne şunun ne bunun eseridir. Abide, milletçe kazanılmış büyük zaferin aziz şehitleri için gene millet tarafından dikilmiştir. Biz bu konuda memleketin birer ferdi olarak üzerimize düşen en tabi vazifeyi yerine getirdik. Vazife yapılınca da övünülmez, sadece bir iç huzuru duyulur. Biz şimdi o huzurun tadını yudumluyor ve Pazar günü açılacak olan "Şehitler Abidesi"nin milletimiz için maziye bir bağlılık sembolü olarak asırlar ötesine kalmasını temenni ediyoruz"[61]

Abidenin bakım ve personel işleri, 1962 yılında Milli Eğitim Bakanlığı'na devredildi.[62] 1963 yılında Abidenin çevre düzenlemesi için Balıkesir Orman İşletmesi'nden 500 bin fidan sağlandı. Milli Eğitim Bakanlığı, bu fidanların sulanması ve bakımı için 475 bin liralık bir tahsisat ayırdı. Aynı yıl Orman Genel Müdürlüğü, Gelibolu yarımadasını "milli park" ilan etti.[63] 1971 yılında İngiliz Kraliçesi 2. Elizabeth'in de bulunduğu bir törende abidenin altında bir savaş müzesi açıldı. Burada Çanakkale Savaşları'ndan kalma kalıntı ve dokümanlar sergilenmeye başladı.[64]

SONUÇ

Türk milleti, yıllarca Çanakkale Savaşları'nda kaybettiği evlatlarının yasını tuttu ve şehitlerine karşı daima bir minnet ve şükran borcuyla yaşadı. Yabancıların I. Dünya Savaşı'ndan hemen sonra Gelibolu'da inşa ettiği görkemli mezarlık ve abidelere karşı Türk milleti, uzun yıllar Gelibolu'da Mehmetçik adına dikkate değer bir abide oluşturamadı. 1950'lere değin yapılan bir kaç teşebbüs de maddi imkansızlık ve organizasyon eksikliğinden dolayı başarısız oldu. Mehmetçiğe karşı yıllarca boynu bükük kalan Türk Kamuoyu, nihayet 1954 yılında Çanakkale Şehitleri Abidesi'nin temelini atmayı başardı. Büyük oranda Türk insanının yardımlarına bağlı olarak inşa edilen şehitler abidesi, kamuoyunda büyük bir ilgi ve destekle karşılandı. Fakat abide müteahhidinin inşaatta yaptığı yolsuzluklar, yardımların kesilmesine ve abidenin yarım kalmasına neden oldu. Yarım kalan şehitler abidesi bir "utanç abidesi" olarak yıllarca Türk kamuoyunun vicdanını yaraladı.

Bu umutsuz ortamda topluma liderlik eden Milliyet gazetesi, ülke çapında düzenlediği yardım kampanyasıyla Çanakkale Şehitler Abidesi'nin yeniden inşasını sağladı. Kampanya, ülke içinde ve dışında görülmemiş bir yardım seferberliğine dönüştü. Türk insanı, yedisinden yetmişine bu seferberliğin gönüllü hizmetkarları olarak varını yoğunu ortaya koydu. 100 bin liralık bir yardım hedefiyle başlayan kampanya, yaklaşık 2 milyon liralık bir hasılatla son buldu. Maddi imkansızlıklar ve hava muhalefeti nedeniyle defalarca yarım kalan Çanakkale Şehitleri Abidesi, nihayet 21 Ağustos 1960'da resmen açıldı. Abide, Türk milletinin aziz şehitlerine duyduğu minnet ve şükran duygusunun bir timsali olarak tarihteki ebedi yerini almış oldu.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

EKLER:

Ek 1[65]:

Ek 2[66]:

Ek 3[67]:

Ek 4[68]:

Ek 5[69]:

Ek 6[70]:

 

 

KAYNAKÇA

Arşiv Belgeleri

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA)

BCA. Sayı. 5132, Dosya.150-19, Fon Kodu. 30.18.1.1, Yer No. 24.28.15.

BCA. Dosya. 25913, Fon Kodu. 30.10.0.0, Yer No. 213.46.3.

BCA. Sayı. 216, Dosya. 62104, Fon Kodu. 30.18.1.2, Yer No. 156.11.13.

Resmi Yayınlar

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre 4, Cilt 4, 3. Oturum, 12 Kasım 1931.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem VIII, Cilt 11, 57. Birleşim, 10 Mayıs 1948.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem VIII, Cilt 24, 47. Birleşim, 15 Kasım 1950.

Kitaplar

Birinci Dünya Savaşında Çanakkale Cephesi (4 Haziran 1915-9 Ocak 1916), Hazırlayan:İrfan Tekşüt, V. Cilt, III. Kitap, Genelkurmay Basımevi, Ankara 2012.

Çanakkale Deniz Savaşları 1915, Yayına Hazırlayan: Çanakkale Boğaz Komutanlığı, 2. Baskı, Deniz Basımevi, İstanbul 2004.

Harp Tarihi Gezileri II (Çanakkale Gelibolu), Yayına Hazırlayan: İskender Özbay...[ve bşk], Genelkurmay Basımevi, Ankara 2010.

Lozan Barış Konferansı, Tutanaklar, Belgeler, Takım 11, Cilt 11, 2. Kitap, Çeviren: Seha Meray, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1970.

ONUR, Necmi. Çanakkale Savaşları ve Şehidler Abidesi, Gün Matbaası, İstanbul 1960.

TOMAZİ, A: Çanakkale Deniz Savaşı, Çeviren:Hüseyin Işık, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1997.

Makaleler

BOZKURT, Abdurrahman: "Gelibolu Yarımadası'nda İtilaf  Blokuna Ait Harp Mezarlıklarının İnşaası ve Statüsü", Atatürk Araştırma Merkezi  Dergisi, Sayı 84, 2013, s.57-101.

Gazeteler

Cumhuriyet

Milliyet

 

Citation Information/Kaynakça Bilgisi

BOZKURT, C., Çanakkale Şehitleri Abidesi'nin İnşaatı ve Türk Kamuoyundaki Yankıları, Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/5 Spring 2015, p. …-…, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8227, ANKARA-TURKEY

 

MİLLİ MÜCADELE'DE BARTIN VE HAVALİSİ KOMUTANLIĞI

(ZONGULDAK MÜFREZESİ)

 

ÖZET

            Yüzbaşı Cevat Rifat Bey'in komutasında oluşturulan Bartın ve Havalisi Komutanlığı, Milli Mücadele'de son derece stratejik bir öneme sahip Zonguldak ve mülhakatını savunmuştur. Zengin kömür yataklarına sahip olan bölge, aynı zamanda İstanbul-Ankara arasındaki deniz ve kara bağlantısını sağlaması açısından kritik bir öneme sahipti. Ayrıca, İstanbul hükümetlerinin kışkırtıcı faaliyetlerine açık olduğundan sürekli bir isyan ve eşkıya bölgesiydi. Bartın ve Havalisi Komutanlığı, Zonguldak'ı işgal eden Fransız kuvvetlerinin Ankara'ya baskı yapmasını engellemiş ve TBMM'nin güvenliğini sağlamıştır. Cevat Rifat Bey'in Fransız kuvvetlerine yönelik olarak yaptığı dahiyane propaganda sayesinde çok sayıda Müslüman sömürge askeri Türk saflarına iltica etmiştir.

            Bartın ve Havalisi Komutanlığı, II. Düzce İsyanı'nın bastırılmasında etkin rol almış ve asilerin etkisiz hale getirilmesinde önemli katkılar sunmuştur. Ayrıca, milli kuvvetlerce İstanbul'dan kaçırılan Alemdar Vapuru'nun Ereğli Limanı'nda güvenliğinin sağlanmasında komutanlığın yaptığı tahkimat kayda değerdir.  Sonradan Zonguldak Müfrezesi'ne dönüştürülen komutanlık, sadece askeri değil bölgenin kalkınmasına imkan veren sivil faaliyetler de gerçekleştirmiştir. Savaş sırasında Çaycuma'da yapılan bir okul ile hastanenin finansı büyük oranda bahsi geçen komutanlık tarafından sağlanmıştır. Milli Mücadele'ye önemli katkılar yapan Zonguldak Müfrezesi, askeri otoriteler tarafından takdir edilmiş ve Yüzbaşı Cevat Rifat Bey de TBMM tarafından takdirname ve istiklal madalyasıyla taltif edilmiştir.

            Anahtar Kelimeler: Zonguldak Müfrezesi, Cevat Rifat Bey, Çaycuma, Alemdar Olayı, Müslüman Sömürge Askerleri.

BARTIN AND APPENDAGE COMMANDERSHIP AT THE TIME OF NATIONAL STRUGGLE

(ZONGULDAK BATTALION)

ABSTRACT

            Bartın and Appendage Commandership, created under the command of Captain Cevat Rifat Bey, defended Zonguldak and his allegiance, which had a highly strategic prescription, at the time of National Struggle. The region, which has rich coal deposits, also had a critical prescription for sea and land connection between İstanbul and Ankara. Moreover, it was a constant rebellion and bandit region as it was open to the provocative activities of the Istanbul governments. Bartın and Appendage Commandership prevented the French forces occupying Zonguldak from pressuring Ankara, and ensured the safety of the Turkish Grand National Assembly. Cevat Rifat Bey's genius propaganda for the French forces led many Muslim colonial soldiers to seek refuge in the Turkish ranks.

            Bartın and Appendage Commandership took an active role in the suppression of the Second Düzce Rebellion and made significant contributions in neutralizing the rebels. Moreover, the fortifications made by the commandership in the security of the Alemdar Steamer, which had been abducted from Istanbul by the national forces, at Ereğli Port are worthy. The commandership, which was subsequently converted into the Zonguldak Battalion, also carried out civilian activities that allow the development of the region, not just the military. During the war, the financial aid for building a school and a hospital in Çaycuma was provided mostly by the commandership. The Zonguldak Battalion, which made important contributions to the National Struggle, was appreciated by the military authorities and Captain Cevat Rifat Bey was appreciated and awarded by the Turkish Grand National Assembly with a war of independence medal.

            Key Words: Zonguldak Battalion, Cevat Rifat Bey, Çaycuma, Alemdar Case, Muslim Colonial Soldiers

         GİRİŞ

         30 Ekim 1918 tarihinde İtilaf Devletleri ile imzalanan Mondros Ateşkes Antlaşması, Osmanlı Devleti'nin tasfiyesi için bir dönem noktası oldu. 13 Kasım 1918'de 55 parçadan oluşan bir İtilaf donanması İstanbul Limanı'na demirledi. İngilizler, derhal karaya çıkarak şehrin kritik mevkilerini ve Boğaziçi'ni işgal etti. İki gün içinde tüm Karadeniz Boğazı, galip devletlerin eline geçti. Ardından, İngiliz, Fransız, İtalyan ve Yunan kuvvetleri, daha önce gizli anlaşmalarla belirledikleri nüfuz sahalarını işgale başladı.[1]

         Başkent İstanbul'da esaret altında kalan padişah VI. Vahdettin ve ona bağlı Osmanlı hükümetleri, işgallere karşı önlem almaktan acizdi. Bunun sonucu olarak Anadolu halkı, Kuvay-i Milliye denilen milis kuvvetleri kurarak kendini koruma yoluna gitti. Fakat, biri birinden habersiz ve düzensiz olan Kuvay-i Milliye birlikleriyle ülkenin kurtarılamayacağı çok geçmeden anlaşıldı. Mustafa Kemal Paşa'nın 9. Ordu Müfettişi sıfatıyla Anadolu'ya görevlendirilmesi Milli Mücadele'nin resmen ve fiilen başlamasını sağladı. Mustafa Kemal Paşa, Anadolu'da dağınık vaziyette bulunan askeri ve milis güçleri örgütleyerek bir savunma hattı oluşturdu. Ayrıca, toplantı, miting ve kongre gibi etkinliklerle Anadolu insanının milli duygularını uyandırmaya çalıştı. Mustafa Kemal Paşa'nın Anadolu'daki faaliyetleri, başkent İstanbul'da ve işgal kuvvetleri nezdinde bir "isyan" hareketi olarak algılandı. Bu da, Milli Mücadele'de nihai zafere kadar sürecek olan bir İstanbul-Anadolu ikiliği yarattı.[2]

         Mustafa Kemal Paşa, İstanbul'dan Anadolu'ya gelecek olan askeri ve insani yardımları düşünerek başkentle olan diyalogunu sürdürdü. Bu süreçte, İstanbul'daki vatanseverler aracılığıyla Anadolu'ya ciddi miktarda savaş ve insan malzemesi taşındı. İstanbul'la Anadolu arasındaki ulaşımı sağlayan kara ve deniz yollarının güvenliği Milli Mücadele için yaşamsal bir öneme sahipti.   

         Milli Mücadele'nin başında İstanbul'dan Anadolu'ya geçişler farklı iki yoldan sağlanmaktaydı. Bunlardan biri, Üsküdar Sultantepesi'nde bulunan Şeyh Ata'nın Özbekler Dergahı'ndan başlayıp Geyve'ye kadar uzanan Menzil Hattı'dır. Diğeri, İstanbul'dan İnebolu'ya kadar uzanan deniz yoludur. Milli Mücadele'de Kuvay-i Milliyenin ihtiyaç duyduğu silah ve cephane İstanbul-Adapazarı-Geyve güzergahıyla Anadolu'ya geçiriliyordu. Bu yol, aynı zamanda Milli Mücadele'ye iltihak etmek isteyen nefer ve subayların kullandığı yoldu. Fakat, İngilizler İzmit'e konuşlandırdıkları 200 kişilik bir müfreze ile bu yolun güvenliğini tehdit etmeye başladılar. Ayrıca, Derince ve Gebze'ye sevk ettikleri ilave müfrezelerle sıkı önlemler aldılar. Böylelikle, İzmit üzerinden Anadolu'ya geçişler imkansız hale geldi. Bu yolun kapanmasıyla birlikte Milli Mücadele taraftarları, İstanbul'dan İnebolu'ya uzanan deniz yolunu kullanmaya başladılar. Ruslarla imzalanan Moskova Antlaşması'nın ardından bu yolun önemi daha arttı. Ruslardan sağlanan silah ve mühimmat önce Trabzon Limanı'na ardından İnebolu, Bartın, Zonguldak, Ereğli ve Akçakoca üzerinden Batı Cephesi'ne aktarılmaktaydı. İstanbul-Ankara arasında bölgenin en kısa yolu Zonguldak ve havalisinden geçmekteydi. Ayrıca, İstanbul-Ankara arasındaki telefon-telgraf haberleşmesi de yöre üzerinden sağlanmaktaydı.[3]

         Zonguldak ve havalisi, sahip olduğu zengin maden yataklarıyla İtilaf Devletleri'nin kontrol etmek istediği bir bölgeydi. Ayrıca, İtilaf Devletleri'nin gemileri için Zonguldak bir ikmal limanı vazifesi görmekteydi. Şayet Zonguldak kontrol edilirse, İstanbul-Ankara bağlantısını sağlayan deniz yolu kesilebilecek, İstanbul ve Doğu Karadeniz üzerinden Kuva-yı Milliye'ye gelen yardımlar da son bulacaktı. Diğer taraftan, yöre kontrol altına alınırsa Karadeniz sahillerinde etkili olan Pontusçu çetelere ve Ermenilere yardım edilebilecekti. Aynı zamanda Zonguldak üzerinden açılacak yeni bir cephe Kuva-yı Milliye'nin gücünü parçalaması anlamına gelecekti.[4]

         Bu makalede, Milli Mücadele'de Zonguldak'ı işgal eden Fransız kuvvetlerine karşı Çaycuma merkezli olarak oluşturulan Bartın ve Havalisi Komutanlığı'nın askeri ve sivil faaliyetleri analiz edilmektedir. Çalışmada Başbakanlık Osmanlı ve ATASE Arşivi belgelerinin yanı sıra telif ve hatırat türü kaynaklar kullanılmıştır. Konuya dair bazı belgeler, Yüzbaşı Cevat Rifat Beyin (Atilhan) editörlüğünü yaptığımız Milli Mücadele hatıralarında kısmen kullanılmıştır.[5]

         1. Fransızların Zonguldak'ı İşgali

         Osmanlı Devleti, 1854'ten itibaren aldığı dış borçları ödeme kudretini kaybedince 1882'de İstanbul'da Düyun-u Umumiye İdaresi kuruldu. Böylelikle, Batılı devletler Osmanlı Devleti'nin gelir gider kalemlerini resmen kontrol etmeye başladı. Bunun sonucunda Osmanlı Devleti, batılı emperyalistlerin siyasi ve mali vesayetine girmiş oldu. Osmanlı'nın borçlandığı devletlerden biri de Fransa idi. Fransa, dış borçlara paralel olarak yürüttüğü bir politikayla Osmanlı üzerinde ekonomik nüfuz sahaları oluşturma peşindeydi. Nitekim Fransa, Osmanlı Devleti'nin 1882'de Havza'daki kömür madenlerinin % 40'ının ülke dışına ihracatına izin vermesiyle birlikte 1892'de Ereğli Şirket-i Osmaniyesi Societe d'Heracle adında bir şirket kurdu.[6]

         Şirket, 1892'de bir ecnebi tüccarın imtiyazını devretmesiyle birlikte Kozlıu Liman inşası imtiyazını kazandı. İmtiyazın şartnamesi gereği, liman ve rıhtım hafriyatında veya inşaatta kullanılacak taşların çıkartılacağı yerlerde maden kömürüne rastlanırsa bunları işletme hakkı şirkete ait olacaktı. Şirket, 2 Temmuz 1897'de imzaladığı bir mukavele ile Zonguldak, Kozlu, Kilimli ve Çatalağzı demiryollarının işletme hakkını kazandı. Böylelikle, Zonguldak kömür Havzası ile birlikte bölgenin önemli liman ve demiryollarının kontrolü Fransızlara geçmiş oldu.[7] I. Dünya Savaşı'nın çıkmasıyla birlikte Ereğli Şirketi'nin ve kömür havzasının kontrolü Osmanlı'nın müttefiki Almanların eline geçti. Ancak, Almanların savaşta yenilmesiyle birlikte Fransa yeniden eski imtiyaz sahasına yönelmeye başladı.

         Fransa, Mondros Ateşkes Antlaşması'nın ardından 11 Aralık 1918'de Dörtyolu; 17 Aralık 1918'de Mersin'i, 26 Aralık 1918'de Pozantı'ya kadar olan Adana vilayetini, 3 Şubat 1919'da Çiftehan'ı, 16 Nisan 1919'da Afyonkarahisar İstasyonu'nu işgal etti.[8]

         Fransızlar, 1919 Mart'ından itibaren Zonguldak ve Havzası'nı işgal etmeye başladılar. İşgallerde Tunus, Fas, Cezayir ve Senegal'li Fransız müstemleke askerleri de kullanıldı. Fransızlar, Zonguldak'ta Güney Cephesi'ndeki gibi çetin bir direnişle karşılaşmadı. Bunun temel nedeni, Kuvay-i Milliye'nin henüz bu bölgede kurulmamış olmasıdır. Ali Sarıkoyucu'nun ATASE Arşivlerine dayandırdığı bilgiye göre, Zonguldak'a gelen ilk işgal birliği, 8 Mart 1919'da bir subay komutasında bir miktar polis, jandarma ve piyade erinden oluşmaktaydı.[9] Akabinde, İstanbul'dan hareket eden ve Senegalli askerlerden oluşan bir Fransız birliği 3 Nisan 1919'da Zonguldak'a ulaştı. Birlik, 32. Kafkas Alayı'na bağlı III. Tabur'un boşalttığı askeri pavyonlara yerleştirildi.[10] Haziran başlarında, bir Fransız bölüğü daha Zonguldak'a ulaştı.[11] Bu zamana değin Zonguldak'ta herhangi bir asayiş sorunu yaratmayan Fransız işgal kuvvetleri hakkında zamanla şikayetler gelmeye başladı. Bolu Mutasarrıflığı'ndan Dahiliye Nezareti'ne gönderilen bir raporda, Zonguldak'ta Üzülmez mevkiindeki Fransız askerlerinin ameleden bazılarının hanesine taarruz ederek kendilerini darp ettiği, Binbaşı Kolor'un cebren hanelere girerek sahiplerini işret tertibi için darp ettiğinden bahisle, kazada bulunan Fransız Senegal taburunun oradan uzaklaştırılması gerektiği vurgulanmaktaydı.[12]

         Fransız birlikleri, 1920'nin başından itibaren Zonguldak ve havalisindeki işgal sahasını tahkim etmeye başladı. Bir Fransız miralayı, Şubat ayının ortalarında Zonguldak'a hareket ederken, Fransızlar, Zonguldak Kaymakamı'ndan 400 adet avcı neferine tahsis edilmek üzere bir kışla talebinde bulundu.[13] Kısa süre sonra Bolu Mutasarrıfından Fransızların Zonguldak'taki kuvvetlerini takviye ettiği ve yeni siperler inşa etmekte olduğu bilgisi alındı.[14] Yine, 5 Fransız zabiti ile 253 Cezayirli neferin Yunan bandıralı Venizelos vapuruyla İstanbul'dan Zonguldak'a ulaştığı Bolu Mutasarrıfından Dahiliye Nezareti'ne bildirildi. [15]

         Bu sırada, bazı Fransız birliklerinin Zonguldak'tan İstanbul'a kaydırıldığı görüldü. 25 Şubat 1920'de 3 Fransız zabiti ile 43 nefer Fransız bandıralı Varna Vapuru'yla Zonguldak'tan İstanbul'a hareket etti.[16] Yine 3 Mart 1920 tarihinde Rus bandıralı Tendra Vapuru'yla 15 ve Yunan bandıralı Kerkira Vapuru'yla 30 Fransız asker Zonguldak'tan İstanbul'a taşındı.[17]

         Fransızlar, Zonguldak'ta bulunan birliklerinde askeri teftiş ve tahkimatı güçlendirmeye başladı. Bu arada 250 kişilik bir birlikle Zonguldak'a gelen bir Fransız miralayı, önemli mevkileri teftiş ederken Kozlu istikametinden gelebilecek kuvvetlere karşı tahkimatı güçlendirdi. Ayrıca, yerel jandarma kumandanlığına talimat vererek ahalinin telaşını yatıştırmaya çalıştı.[18] Yapılan tahkimat, Devrek Caddesi'nin hakim tepelerine doğru genişletildi.[19] Fransızlar, zaman içinde Zonguldak merkezini tümüyle kontrol altına aldı. Ayrıca, denizden gelebilecek tehlikeye karşı 2 Fransız gemisini de limanda bulunduruyordu. Fransız uçakları, şehirde oluşabilecek bir direnişe karşı da zaman zaman ahaliyi uyaran bildiriler atıyordu.[20] 

         2. Bartın ve Havalisi Komutanlığı'nın Kuruluşu

         Son Osmanlı Mebusan Meclisi, 12 Ocak 1920 tarihinde İstanbul'da toplandı ve 28 Ocak'ta bağımsızlık yemini anlamına gelen Misak-ı Milli" kararlarını kabul etti. Misak-ı Milli, Osmanlı parlamentosundan mutlak surette itaat bekleyen İngilizler için beklenmedik bir gelişmeydi.  Bunun üzerine İngilizler, 13 Kasım 1918'den beri fiilen kontrol ettikleri başkent İstanbul'u 16 Mart 1920'de resmen işgal ettiler. Mondros Ateşkes Antlaşması kararlarına direnen ve Milli Mücadele yanlısı olan çok sayıda subay, yazar ve milletvekili tutuklanarak Malta Adası'na sürüldü. Sürgün edilenler arasında bir süre önce Harbiye Nazırı bulunan Mersinli Cemal Paşa da vardı. İngiliz General Milne göre paşanın tutuklanma nedeni "Milliyetçi ve Harbiye Nazırlığı sırasında Mütareke hükümlerinin çiğnenmesine göz yummuş" olmasıydı.[21]

         Birinci Dünya Savaşı'ndan beri Mersinli Cemal Paşa'nın yaverliğini üstlenen Yüzbaşı Cevat Rifat Bey, paşanın Malta'ya sürgün edilmesinin ardından Milli Mücadele saflarına katılmak üzere Anadolu'ya geçme kararı aldı. Cevat Rifat Bey, Sadıkzade Arslan Beyin İstanbul'dan kalkan Yeni Dünya isimli vapuruyla tehlikeli bir yolculuğun ardından 18 Nisan 1920 tarihinde İnebolu'ya ulaştı.[22] Ardından, Mustafa Kemal ve Ali Fuat Paşaların tensibiyle[23] merkezi Çaycuma'da bulunan Bartın ve Havalisi Komutanlığı'nın başına getirildi.[24] Söz konusu komutanlık, başında Muhittin Paşa'nın bulunduğu Kastamonu ve Bolu Havalisi Komutanlığı'na bağlandı.[25] Bartın ve Havalisi Komutanlığı, sonradan Zonguldak Müfrezesi'ne dönüştürüldü.[26]

         Yüzbaşı Cevat Rifat Bey, Kastamonu'da ilk olarak piyade taburlarından ve hapishanelerdeki mahkumlardan seçilen ve yaklaşık 100 civarında askerden oluşan bir müfreze teşkil etti. Ardından vilayet PTT Başmüdürlüğü deposunda bulunan ve posta memurlarına elbiselik olarak gönderilen kumaşlara el koyarak bu müfrezenin elbise ihtiyacını giderdi. Bölgede bulunan zengin ailelerden bedeli sonradan ödenmek üzere alınan atlarla müfreze süvari birliklerine dönüştürüldü. Ayrıca, çevre illerden gelen gönüllü gençlerin katılımıyla birlikte ciddi bir süvari kuvveti ile piyade mevcudu elde edildi.[27] ATASE Arşivlerine göre Cevat Rifat Beyin kuvvetleri zaman içerisinde 5.500 civarına ulaşmıştı.[28]

         Dönemin Zonguldak Milli Eğitim Müdürü Ahmet Talat Onay, 1920'nin sonlarına doğru yaptığı Çaycuma ziyaretinde Yüzbaşı Cevat Rifat Beyin komuta ettiği Bartın ve Havalisi Komutanlığı'nın askerlerini şöyle tasvir etmektedir:

            "...Arkadaşları hep terbiyeli ve gayur [hamiyetli] gençlerdir. Efradın elbise ve teçhizatı mükemmel, terbiye-i askeriyeleri şayan-ı takdir bir haldedir. Denilebilir ki, karargah-ı zabitan ve efrad arasında misli nameşhud [şahit olunmamış] bir mevedded-i mütekabile [karşılıklı sevgi ve dostluk] hükümrandır. Askerlerin çarşılarda, kahvelerde oturmamaları için salaştan bir gazino vücuda getirilmiş, inzibatın sıkılığı hiçbir uygunsuzluğa meydan vermiyor. Hatta kasabanın bir tabur askerden sanki haberi yok gibi"[29]

         Onay, Yüzbaşı Cevat Rifat Beyden de şöyle bahsetmektedir: "Kumandan Cevat Rifat Bey; terbiyeli, faal ve sevimli bir gençtir. Nahiyeden şekaveti izale, asayişi iadeye muvaffak olduğu ve namuskâr hareketi şiar ettiği için bütün halkın şükran ve hürmetini celbe muvaffak olmuştur."[30]

         Yüzbaşı Cevat Rifat Bey'in birliğindeki düzen ve disiplin, resmi yazışmalarda da göze çarpmaktadır. Bolu Ahz-ı Asker Kalem reisi ve Mevki Komutanı Binbaşı Nihal Bey, 6 Kasım 1920'de Kastamonu ve Havalisi Komutanı Muhittin Paşa'ya gönderdiği telgrafta "Bartın ve Havalisi Kuva-yı Milliye Müfrezesi'nin komutan, subay ve efradının mükemmel ve muntazam" olduğunu belirtmektedir.[31] Bolu'da Mürettep Fırka Komutanı Nazmi Bey de Muhittin Paşa'ya gönderdiği 7 Kasım 1920 tarihli telgrafında bu kuvvetlerin "iyi bir surette milis, mücehhez, müsellah ve diğer Kuva-yı Milliye'ye nispeten muntazam" olduklarını belirtirken, "bulundukları mahalde kendilerinden istifade mümkündür. Piyadelerin oldukça dolgun mevcutlu bir piyade taburu, atlılarından da bir süvari takımı teşkili mümkün ve münasibidir"[32] demektedir. 

         3. Komutanlığın Faaliyetleri

         A. Fransızlarla Çatışma

         Bartın ve Havalisi Komutanlığı, Milli Mücadele açısından son derece stratejik bir bölgeyi kontrol etmekteydi. Ankara'da TBMM'nin açılması ve akabinde Kuva-yı Milliye'den düzenli orduya geçilmesi bölgenin önemini daha da artırmıştı. Zonguldak'ı işgal altında tutan Fransızların Çaycuma ve Bartın üzerinden Ankara'yı tazyik etmesi yüksek ihtimaldi. Nitekim Fransızlar, Sapça Geçidi'nde mevzilenmiş Türk kuvvetlerine karşı iki büyük yarma harekatı düzenlediler. İlk harekatta güçlü bir direnişle karşılaşan Fransızlar, Sapça Geçidi'nden Karadeniz'e doğru geri püskürtüldü. Çatışma sırasında Fransız birliklerinde bulunan çok sayıda kırmızı fesli Müslüman sömürge askeri Türk saflarına iltica etti. [33] Fransızlar, Sapça yenilgisi sonrasında Yüzbaşı Cevat Rifat Bey'le görüşmek ve ilişkileri geliştirmek için kendisini Zonguldak'a davet etti. Fakat 4. Fırka Komutanlığı, bu isteği olumsuz karşıladı.[34]

         Bazı kaynaklara göre, Cevat Rifat Bey'in Sapça Geçidi'nde kazandığı başarıdan dolayı 10 Ağustos 1920 tarihinde 4. Fırka vasıtasıyla gelen bir emirle kendisine "milis generalliği" tevcih edildi.[35]

         Fransızlar, hem mağlubiyetin acısını unutturmak hem de Türk saflarına iltica eden Müslüman askerlerin intikamını almak maksadıyla ikinci bir harekat daha düzenledi. Yine Sapça Geçidi civarında vuku bulan çatışmada Fransızlar, Üzülmez sırtlarından geldikleri istikamete geri püskürtüldü. Milli kuvvetlerin Sapça Geçidi'nde gösterdiği başarı, Kumandan Muavini Etem Bey tarafından Ankara'ya bir telgrafla iletildi. Türk birliğinin Sapça'da kazandığı stratejik zafer, Ankara'da sevinçle karşılandı ve ertesi gün Erkan-ı Harbiye, zafer haberlerini ajanslarla paylaştı. [36]

         15 Mart 1921 tarihinde bir Fransız ester süvari müfrezesi Yaka'da bulunan Türk Karakolu'nu taciz etti. Nöbetçilerin tacize ateşle karşılık vermeleri üzerine müfreze Zonguldak istikametinde kayboldu. Cevat Rifat Bey, Kastamonu ve Havalisi Komutanlığı'nın 16 Mart 1921 tarihli telgrafına verdiği 21 Mart 1921 tarihli cevabında olayı şöyle açıklıyordu:

            "...müsademeden evvel Fransız ester [katırcı] süvari müfrezesinden bir zabitle bir nefer yaya olarak nöbetçilerimizin yanına kadar talüp [takarrüp] etmişler ve ileri geçmek istediklerini söylemişler ve nöbetçilerimiz tarafından muhalefet edilmesi üzerine geri çekilip diğer arkadaşlarıyla beraber mevzi alarak ateşe başlamışlardır. Evvela Fransızlar tarafından ateşe başlandığı nöbetçilerimiz ve karakol efradı tarafından müttefikan ve kuvvetle beyan edilmektedir. Deruhte edilecek bir komisyon muvacehesinde de meselenin tezahür edeceğini arz ederim"[37]

         Kastamonu ve Havalisi Komutanı Muhittin Paşa, 1921 yılının Nisan başlarında bir konuda bilgisi alınmak üzere Zonguldak Müfrezesi Komutanı Yüzbaşı Cevat Rifat Bey'i Kastamonu'ya davet etti. Müfrezenin Kastamonu'ya gelişi ahali üzerinde "hüsn-ü tesir" bıraktı. Kıtaatın gerek talim ve terbiyesi gerekse zabt-ı rabt altındaki kontrollü hareketi Muhittin Paşa'nın takdirine mazhar oldu.[38] Cevat Rifat Bey, Zonguldak'ta Fransız birliğinde görülen kıpırdanma üzerine bir kaç gün sonra Çaycuma'ya geri döndü.[39]

         B. Türk Saflarına İltica Eden Müslüman Askerler

         Bartın ve Havalisi Komutanlığı'nın Çaycuma'da konuşlanmasıyla birlikte sonradan Erzurum mebusu da olan Nusret Efendi birliğin müftülüğüne getirildi. Nusret Efendi'nin iltihakı Türk askerinin manevi havasını daha da yükseltti. Yüzbaşı Cevat Rifat Bey Nusret Efedi'yle birlikte Zonguldak'ta Fransız birliğinde bulunan Müslüman askerlere yönelik bir propaganda beyannamesi hazırladı. Beyannameler, Rıfat Kaptan vasıtasıyla el altından Müslüman askerlere ulaştırıldı.

            Beyannamenin metni şöyleydi:

            "Aziz din kardeşlerimiz, Afrika'nın cesur ve mümin evlatları!

            İslam'ın son kalesi ve alemdarı olan Harameyni Şerifeyn ile ehlibeyte asırlarca hüsn-ü hizmet eden ve livay-ı İslam'ı iklimden iklime, ülkeden ülkeye götürüp, onun şan ve şerefini daima yüksekte tutan Türk milletinin bu mıntıkadaki kumandanı sıfatıyla cümlenize hitap ediyor ve hepinizi bayrağımızın altına ve saflarımıza davet ediyorum.

            Dört yüz milyon Müslüman'ın merkez vahdeti olan bir vatanın düşman istilasından kurtulması ve İslam'ın istiklali için silaha sarılmış bulunuyoruz.

            Uzun senelerden beri sizlerin de güzel vatanlarınızı haksız yere işgal etmiş olan Fransızların obur mideleri doymayarak buralara kadar adi menfaatleri için ayak atmışlardır. Allah'ın izniyle bu ayakları kıracağız. Sizler silahlarımıza hedef olmayınız. Allah, bütün müminler kardeştir buyuruyor. Kardeş kardeşe silah atmaz. Gerçi, sizlerin bizim saflarımıza geçmeniz çok büyük fedakarlıktır. Bir daha vatanınıza, evlad-ü ayalinize [çoluk çocuğunuza] dönemezsiniz fakat hayat-ı ebediyeye inanıyorsanız, sermedi hayatın bütün nan-ü nimetleri ve cennetle taltif edilecek habib-i Hüdanın [Hz. Peygamberin] mazhar-ı şefaati olacaksınız. Bu İslam ülkesi size yeni bir vatan olacak ve burada aradığınız bütün şefkat, saadet ve kardeşliği bulacaksınız.

            Esselamü ala menittebealhüda

            İslam askerlerinin kumandanı Esseyid Ahmet Cevat Rifat[40]

         Cevat Rifat Bey'in Zonguldak'ta yaptığı dahiyane propaganda kısa sürede sonuç verdi. Beyannamenin dağıtılmasından üç gün sonra  Fransız birliğinden firar eden çok sayıda Müslüman asker Türk birliğinin Sapça Geçidi'nde bulunan ileri karakollarından birine iltica etti. Tekbirler eşliğinde karakola sığınan askerler, Yüzbaşı Cevat Rifat Bey ve müftü Nusret Efendi tarafından karşılandı. Müslüman Askerleri takip eden Fransız birlikleri, Sapça Geçidi'nde Türk birliği tarafından geri püskürtüldü. Durum, Cevat Rifat Bey tarafından Bolu'da bulunan ve sonradan İnönü Savaşları'nda şehit düşen Nazım Beye telgrafla iletildi. Nazım Bey, Hintli askerlerden oluşan bir kıt'ayı ödül mukabilinde Cevat Rifat Beye gönderdi. Böylece, Cevat Rifat Beyin komuta ettiği Bartın ve Havalisi Komutanlığı; Türk, Arap ve Hintli askerlerden oluşan kozmopolit bir Müslüman birliğine dönüştü.[41]

         Kastamonu ve Havalisi Komutanı Muhittin Paşa, Zonguldak Mutasarrıflığı'na gönderdiği 7 Aralık 1920 tarihli telgrafta propaganda faaliyetine devam edilmesini ve 6 Aralık 1920'de Türk saflarına iltica eden Tunus'lu bir çavuştan Fransız ordusu hakkında bilgi alınmasını istedi. Paşa'nın, bilgi alınmasını istediği hususlar şunlardı:

         1. Zonguldak ve Kozlu'da bulunan Fransız askerlerinin sayısı, tümen, alay kuvvetleri ve mevcutları, aynı zamanda gemileri,

         2. Makineli tüfek mevcutları ile nerelere yerleştirildikleri,

         3. Mevcut toplarının cinsi ve miktarı ile nerelere konuldukları

         4. Zonguldak ve Kozlu'da ne gibi tahkimat vücuda getirdikleri, bölük tabur komutanlarının isimleri ve rütbeleri, en büyük komutanının ismi ve rütbesi,

         5. Zonguldak'ta bulunan Fransız kuvvetlerinin karargahı,

         6. Yunanlıların o çevrede çıkarma harekatında bulunacaklarına dair askerler arasında dolaşan söylentinin gerçekliği ve Fransızlar tarafından alınacak önlemler, [42]

         Cevat Rifat Bey de, 16 Aralık 1920 tarihli olarak hazırladığı raporda Fransız birliklerine yönelik propagandanın gayet faydalı olduğunu ve bundan sonra da propagandaya devam edeceğini arz etti.[43]

         Fransız birliklerinden firar eden Müslüman askerler, ilerleyen süreçte Türk saflarına iltica etmeye devam etti. ATASE Arşivi'nde bulunan pek çok dosya, bu firari ilticaların belgelerini sunmaktadır. Örneğin, 12 Şubat 1337 (1921) tarihinde 6 Tunuslu nefer Çaycuma'daki Türk birliğine sığındı. Böylelikle, o tarihe kadar iltica eden askerlerin sayısı 50'yi aştı.[44] 24 Şubat 1337 (1921) tarihinde bir Müslüman nefer silahıyla birlikte Zonguldak'taki Türk birliğine sığındı.[45] 21 Nisan 1337 (1921) tarihinde bir Müslüman nefer Çaycuma Karakolu'na,[46] 26 Nisan 1337 (1921) tarihinde silahsız Cezayirli bir nefer Zonguldak Müfrezesi'ne iltica etti.[47] Nurettin Peker'in bildirdiğine göre, ikisi subay dördü çavuş olmak üzere 30 kadar Cezayirli nefer Türk saflarına iltica etti.[48] Bu askerlerden bazılarının isim ve doğum tarihleri şöyleydi:

         Muhammed (1891),

         Said Mevlüd (1891).

         Eltah Oğlu Muhammed (1893),

         Muhammet Ahmet (1894),

         Emir Muhammed (1896),

         Laad Likadar (1898),

         Bahleki Tayyip (1897),

         Muhammed Ceylani (1898),

         Nuri Said (1898),

         Muhammed Beşir (1898),

         Süleyman Muhammed (1899),

         Ali Abdülkadir (1900),

         Abdülkadir Abdürrahman (1902),

         Bartın ve Havalisi Komutanlığı'nın Fransız birliğindeki Müslüman askerlere yönelik faaliyetleri beyannamelerle sınırlı kalmadı. Komutanlığın özel talimatla görevlendirdiği casuslar, Müslüman askerleri Türk saflarında mücadele etmeye teşvik etti. Türk birliklerine iltica eden askerler, en ön saflarda Fransızlara karşı mücadele etme azmi gösterdiler. Fakat, bazı güvenlik endişeleri nedeniyle buna izin verilmedi. Ayrıca, bu askerlerin karşı casusluk, firar vs gibi muhtemel zararlı faaliyetleri için önlemler alındı.

         C. Dahili İsyanların Bastırılması

         TBMM'nin Ankara'da açılmasıyla birlikte Milli Mücadele, örgütlü ve meşru bir zeminde gelişme imkanı buldu. Fakat, gerek İtilaf Devletleri'nin gerekse İstanbul hükümetlerinin kışkırtması sonucunda Anadolu'nun farklı bölgelerinde TBMM'nin otoritesine karşı ayaklanmalar patlak verdi. Bu ayaklanmalarla TBMM ve idare ettiği Milli Mücadele doğmadan yok edilmek istenmekteydi. Bu ayaklanmaların bazıları da İstanbul'a ve TBMM'nin merkezi Ankara'ya yakınlığı açısından stratejik bir önem arz eden Batı Karadeniz civarındaydı. Bunların en önemlisi 4 Nisan 1920'de patlak veren ve Çerkez Ethem kuvvetlerince zorlukla bastırılan 1. Düzce ayaklanmasıdır.[49] Çerkez Ethem'in Yozgat İsyanı'nı bastırmak amacıyla bölgeden ayrılmasıyla birlikte 1000 civarında asi 19 Temmuz 1920'de yeniden ayaklanarak Düzce'yi işgal etti. Ayaklanma Ali Fuat Paşa'nın sıkı tertibat ve önlemler sayesinde 23 Eylül 1920'de tamamen bastırıldı. Ayaklanmanın bastırılmasında büyük pay sahibi olan Yüzbaşı Cevat Rifat Beyin Bartın ve Havalisi kuvvetleri, düşmanın Zonguldak ve Bolu üzerinden Ankara'ya baskı yapmasını önledi. Cevat Rifat Bey, Batı Cephesi komutanı İsmet Paşa'nın bölgede tahkimat yapan Fransız birliğine dikkat çekmesinin ardından tekrar Çaycuma'ya döndü.[50]

         Bartın ve Havalisi Komutanlığı, Milli Mücadele döneminde Zonguldak ve civarında faaliyette olan çetelerle de mücadele etti.[51] Yüzbaşı Cevat Rifat Beyin savaş hatıralarından bu mücadelenin ilginç detaylarını takip edebiliriz. Buna göre, Bartın'ın zenginliklerini talan etmek maksadıyla harekete geçen Rıfat Reis liderliğindeki iki yüz kadar Sürmeneli, Bartın Boğazı'nda tahkimat yaptı. Büyük korku ve telaşa kapılan Bartın halkı, müftü Hacı Hafız Efendi vasıtasıyla Yüzbaşı Cevat Rifat Bey'den yardım istedi. 100 kişilik bir müfrezeyle Bartın Boğazı'na hareket eden Cevat Rifat Bey, asileri ikna ederek kendilerini Kuvay-i Milli'ye saflarına kazandırdı. [52]

         Yüzbaşı Cevat Rifat Bey, bir asker olarak sert bir mizaca ve otoriter bir kişiliğe sahipti. Bunu, değişik cephelerde sergilediği bir çok askeri ve sivil uygulamada görmekteyiz. Zonguldak gibi, çetelerin etkin olduğu, hırsızlık, isyan, gasp vs. sorunların yaygın olduğu bir bölgede devlet otoritesi ancak zecri ve kararlı önlemlerle kurulabilirdi. Cevat Rifat Bey de kendisine has önlemlerle bu otoriteyi kurma yoluna gidecektir. Cevat Rifat Bey'in uygulamalarına şahit olan Devrek doğumlu A. Fahreddin Aytaç ve Tahir Özkan'ın anlattığına göre Yüzbaşı; koyun, inek vs. hayvan çalan hırsızların boynuna çaldığı hayvanın derisini dolatır, yüzüne de pekmez sürer, sırtında bir asker dört ayaklı olarak Çaycuma ve Beycuma pazarlarında teşhir ederdi. Hırsıza "Ey ahali, ben falancanın koyununu çaldım, bana bakın da ibret alın" diye bağırtırdı. Yüzbaşı, öylesine sertti ki onu adını duyduklarında ağlayan çocuklar bile susuyorlardı.[53]

         D. Alemdar Hadisesi

         Milli Mücadele'de "Alemdar Hadisesi" olarak bilinen gelişme, İstanbul Hükümeti'nin kontrolünde bulunan Alemdar adlı kurtarma gemisinin 23 Ocak 1921'de İstanbul'dan kaçırılarak Ankara Hükümeti'nin hizmetine alınmasıdır. Alemdar, bir ara Fransızlar tarafından ele geçirilip İstanbul'a doğru götürülürken gemi personelinin müdahalesi sonucunda Fransız askerler etkisiz hale getirilerek gemi Ereğli Limanı'na demirledi. Fransızlar, Zonguldak Mutasarrıflığı  'na bir nota vererek Alemdar gemisini kaçıran korsanların cezalandırılmasını ve Fransız esirlerin salıverilmesini istedi. Ayrıca, talepleri geri çevrilirse karaya asker çıkaracakları tehdidinde bulunarak Ereğli Limanı açıklarına demirledi. Fransızların taleplerini olumsuz karşılayan Ankara Hükümeti, muhtemel bir Fransız çıkartmasına karşı Ereğli ve civarına geniş tahkimat yaptı. Yüzbaşı Cevat Rifat Bey, Rize'den gelen İpsiz Recep kuvvetleriyle birlikte oluşturduğu bir haftalık tahkimatla Fransızların müdahalesine meydan vermedi.[54]

         E. Komutanlığın Bölgenin İmarına Yönelik Çalışmaları

         Bartın ve Havalisi Komutanlığı, askeri hizmetlerinin yanı sıra bölgenin sosyo-ekonomik kalkınmasına da büyük faydalar sağladı. Komutanlık, Çaycuma'da bir hastanenin yapımına ön ayak olurken, altı derslik bir ilk okulun inşaatı için 100 lira hibede bulundu.[55] Bir gazete haberinden söz konusu okulun 1960'lara kadar hizmet verdiği anlaşılmaktadır.[56]

         F. Bartın ve Havalisi Komutanlığı'nın Dağıtılması

         Bartın ve Havalisi Komutanlığı'nın kuvvetleri İnönü Savaşları'nın akabinde ihtiyaç duyulan cephelere kaydırıldı. Bunlardan 173 kişilik bir bölük 2 Nisan 1921 tarihinde Kastamonu'ya nakledildi.[57] Geri kalan kısmı da Fransızların 21 Haziran 1921'de Zonguldak'ı tahliye etmeleri üzerine Batı Cephesi emrine verildi. Yüzbaşı Cevat Rifat Bey de Ankara'ya hareket etti.[58]

         Yüzbaşı Cevat Rifat Bey'in Zonguldak Cephesi'nde verdiği başarılı mücadele ve yöre halkına yaptığı hizmetler üstlerince takdir edildi. TBMM'nin 5 Nisan 1925 tarihli 1. Celsesi'nde alınan bir kararla kendisine 1510 numaralı takdirname[59] ile 11 Mart 1928 tarihinde S 17142 numaralı İstiklal Madalyası verildi.

         SONUÇ

         Milli Mücadele'de Zonguldak ve havalisi, son derece stratejik bir öneme sahipti. İstanbul ile Ankara arasındaki ulaşım ve telefon-telgraf haberleşmesi bu bölge üzerinden sağlanmaktaydı. Kuva-yı Milliye'ye insan ve savaş malzemesi taşıyan İstanbul-Adapazarı-Geyve kara güzergahının İngilizlerce kesilmesiyle birlikte İstanbul-İnebolu deniz yolu daha da önem kazandı. Rusya'dan ve İstanbul'dan Kuva-yı Milliye'ye gelen yardımlar Zonguldak ve civarındaki limanlardan Anadolu'ya aktarılmaktaydı. Dolayısıyla Zonguldak ve havalisinin güvenliği Anadolu hareketi için hayati öneme sahipti.

         Zonguldak ve havalisi, stratejik öneminin yanı sıra sahip olduğu zengin kömür yataklarıyla emperyalist devletlerin ilgi odağıydı. Aynı zamanda İtilaf devletleri için önemli bir lojistik limanıydı. Bölge, Mondros Ateşkes Antlaşması'ndan sonra bölgede hakimiyet hesapları yapan Fransızlar tarafından işgal edildi. Bölge'nin işgali Milli Mücadele'yi yürüten TBMM Hükümeti için hayati riskler oluşturdu. TBBM, bölgenin önemine binaen Bartın ve Havalisi Komutanlığı'nı ihdas ederek bölgeye konuşlandırdı. Yüzbaşı Cevat Rifat Bey'in komuta ettiği Türk birliği, Fransızların güneye inmeyi amaçlayan bir kaç yarma harekatını başarıyla durdurdu. Böylelikle, Ankara'da TBMM'nin ve Batı Cephesi'nde mücadele veren Türk ordusunun güvenliği sağlanmış oldu. Cevat Rifat Bey'in yaptırdığı propaganda ile Fransız birliğinden Türk saflarına geçirdiği çok sayıda Müslüman sömürge askeri, Milli Mücadele'de güçlü vurgular yapılan din kardeşliğinin hoş bir tezahürüdür.

         Bartın ve Havalisi Komutanlığı, bir yandan Fransızlarla mücadele ederken bir yandan da TBMM'ye karşı bölgede patlak veren isyanlarla boğuştu. II. Düzce İsyanı'nın bastırılmasında Yüzbaşı Cevat Rifat Bey'in ciddi katkıları oldu. Ayrıca, Alemdar gemisinin güvenliğini sağlayan Ereğli tahkimatında Bartın ve Havalisi Komutanlığı İpsiz Recep kuvvetleriyle birlikte ön plandaydı.

         Bartın ve Havalisi Komutanlığı, askeri faaliyetlerinin yanı sıra bölgenin imarına yönelik faaliyetlerde de bulundu. Çaycuma'da yapılan bir okul ve hastane binası, büyük oranda komutanlığın hibeleriyle finanse edildi. Yüzbaşı Cevat Rifat Bey ve askerlerinin terbiye ve disiplini, cephede gösterdikleri cesaret ve kahramanlık devlet büyükleri tarafından takdirle karşılandı. Umarız bu makale, Zonguldak ve havalisi insanının Milli Mücadele yıllarında bölgelerinin can ve namus güvenliğini sağlayan Bartın ve Havalisi Komutanlığı'nın hikayesini okumalarına bir fırsat teşkil eder.

        

KAYNAKÇA

 

ARŞİV BELGELERİ

BAŞBAKANLIK OSMANLI ARŞİVİ (BOA)

DH.ŞFR. 624/100.

DH. ŞFR. 633-15.

DH.ŞFR. 648-103.

DH.ŞFR.658/147.

DH.ŞFR.659/93.

DH.ŞFR.659/94.

DH.ŞFR.659/126.

DH.ŞFR.660/73.

DH.ŞFR.660/84.

DH.ŞFR.660/91.

ATASE ARŞİVİ

Yeni Tasnif

Kol. İSH, K.578, G.49, B.49-1.

Kol. İSH, K.874, G.7, B.7-1.

Kol. İSH, K.1066, G.10, B.10-1.

Kol. İSH, K.623, G.87, B.87-1, 87-1a.

Kol. İSH, K.1063, G.44, B.44-1.

Kol. İSH, K.1066, G.10, B.10-2.

Kol. İSH, K.577, G.173, B.173-1.

Kol. İSH, K.591, G.202, B.202-1.

Kol. İSH, K.702, G.104, B.104-1.

Kol. İSH, K.1065, G.76, B.76-1, 76-1a.

Kol. İSH, K.702, G.87, B.87-1.

Kol. İSH, K.712, G.35, B.35-1.

Kol. İSH, K.712, G.12, B.12-1.

Kol. İSH, K.1195, G.26, B.26-1.

Kol. İSH, K.1065, G.169, B.169-8.

Kol.İSH, K.591, G.202, B.202-2.

Kol.İSH, K.1065, G.169, B.169-1.

Eski Tasnif

Kol.İSH, Kl. 955, D.02, Fh.9-1.

Kol.İSH, Kl. 567, D.4, Fh.37.

Kol.İSH, Kl. 22, D.45-87, Fh.28-30.

Kol.İSH, Kl.953, D.8 (5), Fh.90-1.

Kol.İSH, Kl.952, D.13, Fh.64.

Kol.İSH, Kl. 953, D.9, Fh.34-1.

KİTAPLAR

Bozkurt, Celil, Bartın ve Havalisi Komutanı Yüzbaşı Cevat Rifat Bey'in Milli Mücadele Hatıraları, Gündoğan Yayınları, İstanbul, 2015.

Dinamo, Hasan İzzettin,  Kutsal İsyan, Cilt 8, May Yayınları, İstanbul 1967.

Naim, Ahmet, Zonguldak Havzası, Hüsnütabiat Matbaası, 1934.

Onay, Ahmet Talat, Milli Mücadele Yazıları, (Hazırlayan: Cemal Kurnaz-Şefika Kurnaz), Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1995.

Peker, Nurettin, 1918-1923 İstiklal Savaşı'nın Vesika ve Resimleri, İnebolu ve Kastamonu Havalisi, Gün Basımevi, İstanbul, 1955.

Peker, Nurettin, Öl, Esir olma, Okat Yayınevi, İstanbul 1996.

Sarıkoyuncu, Ali, Milli Mücadele'de Zonguldak ve Havalisi, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1992.

Selek, Sabahattin, Anadolu İhtilali, Cilt 1, Kastaş Yayınları, İstanbul, 1987.

Şapolyo, Enver Behnan,  Kuvay-i Milliye Tarihi, Yıldız Matbaacılık ve Gazetecilik A.Ş. Ankara, 1957.

Şimşir, Bilal, Malta Sürgünleri, 5. Baskı, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2009.

Tansel, Selahattin, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, Cilt 1, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1991.

MAKALELER

Baycan, Nusret , "Türk İstiklal Harbinde Takdirname Alan Piyade Subayları", Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.IX, S.25, Kasım 1992, s.80-235.

Tevetoğlu, Fethi, "Milli Mücadele'de Karadeniz'deki Başlıca Kahramanlık: Alemdar Destanı", (Nakleden: Erol Mütercimler), Milli Mücadele'nin Kahraman Gemisi Alemdar, Türkiye Denizciler Sendikası, İstanbul 1989, s.86-110.

"52 yıl önce inşa edilen Çaycuma ortaokulu binası çöktü", Cumhuriyet, 11 Aralık 1962.

GAZETELER

Cumhuriyet

DERGİLER

Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi