Folklor derlemecisi, yazar (D. 1843,
İstanbul – Ö. 1893). Asıl Mehmet Tevfik’tir. Çıkardığı mizah gazetesinin
adından dolayı Çaylak lakabı ile anıldı. Beyazıt Rüştiyesinde dört yıl okudu
(1853). Bâb-ı Seraskerî Nizâmiye Kaleminde memurluk hayatına başladı. Hazîne-i
Hâssa Mektûbî Kalemine geçti. Devrinin tanınmış simalarından şair Musullu
Hayâlî Efendiden Beyazıt Camii derslerinde Nizâmî’nin Hamse’sini okudu.
Rüsûmat Meclisi müsevvid (yazıcı) yardımcılığı, Bosna’da Saray sancağı tahrirat
müdürlüğü (1871), Bihke sancağı tahrirat müdürlüğü, İstanbul şehremini tanzîfat
müdürlüğü, hayatının son yıllarında ise Mekteb-i Mülkiyye-i İdâdiyye kitabet ve
inşa hocalığı ile Mekteb-i Mülkiyye-i Tıbbiyye başkâtipliği yaptı.
Basın hayatına Muhbir
gazetesinde başladı (1867). Ali Suavi’nin başyazarlığını kabul etmesinde aracı
olduğu bu gazetede musahhihlik (düzeltmenlik) yaptı. Gazetenin kapatılması
üzerine İstanbul gazetesinde yazarlığını sürdürdü. Bursa’da vilayet
resmî gazetesi Hüdâvendigâr’ı çıkardı ve bir süre yazarlığını yaptı.
İstanbul’da bazı adlî kuruluşlarda kâtip olarak çalıştı. Asır adında
siyasî bir gazete çıkardı (1870). Gazetesinde yayımladığı haftalık eğlence
ekleri ile Türk mizah basınının öncüsü ve kurucusu oldu. Asır’ı kapatıp
yazı hayatını Terakkî gazetesinde devam ettirmeye çalıştı. Mizahî Letâif-i
Âsâr gazetesinin idaresini yürüttü. Letâif-i Hikâyât ve Garâib-i
Rivâyât dizisini yayımlamaya başladı (1872). Geveze adlı bir mizah
gazetesi çıkardı (1875). Bir süre sonra Basîret’te aktif gazeteciliğe
döndü. Çaylak adında bir mizah gazetesi kurdu (1876). Vakit ve Tercümân-ı
Hakîkat gazetelerinde çalıştı. Gazetecilik hayatını 1884’ten sonra Tarîk
gazetesinde sürdürdü. Mizah yazarlığının yanı sıra folklor ve edebiyat
araştırmaları alanlarında eserler verdi. Nasrettin Hoca fıkralarını kendi
imzasıyla derleyen ilk yazardır.
ESERLERİ:
Letâif-i İnşâ (1867-68-1868-69), Nizâmü’l Âlem
li-cenâbi Akhisârî (1870-71), Kafile-i Şuarâ (tezkire, d harfinde kalmıştır, 1873-74-1876-77),
Meşâhîr-i Osmâniyye (biyografiler, 1873), Letâif-i
Hikâyât ve Garâib-i Rivâyât (1871-72-1872-73), Terâcim-i Ahvâl-i
Kapudân-ı Deryâ Meşhur Gazi Hayreddin Paşa Barbaros (1876-77), İstanbul’da
Bir Sene (1881-82-1882-83), Âsâr-ı Perîşân (1880-81), Nevâdirü‘z-zarâif
(1881-82), Letâif-i Nasreddin (1881-82), Bu Âdem
(1881-82-1883-84), İki Gelin Odası (1883), Tahrîc-i
Harâbât (1882-83), Hazîne-i Letâif (1884-85-1885-86), Târih veya
Sene 1171 Cinayetleri (1884-85), Yâdigâr-ı Macaristan-Asr-ı Abdülhamid
Han (1877-78), Levâmiu’n-nûr (1890-91).
Ayrıca kompozisyon ve edebiyat
bilgileri ders kitabı da vardır.
HAKKINDA: Ahmed Rasim /
Muharrir Şair Edîb (1924), Selim Nüzhet Gerçek / Türk Gazeteciliği (1931),
Mustafa Nihad Özön / Metinlerle Muasır Türk Edebiyatı Tarihi (1934) - Son Asır
Türk Edebiyatı Tarihi (1941), İbrahim Alaattin Gövsa / Türk Meşhurları /
(1945), Bursalı Mehmed Tahir / Osmanlı Müellifleri II (1972), Ömer Faruk Akün /
TDV İslâm Ansiklopedisi (c.8, 1993), Behçet Necatigil / Edebiyatımızda İsimler
Sözlüğü (18. bas., 1999), Şükran Kurdakul / Şairler ve Yazarlar Sözlüğü (gen.
6. bas. 1999).
