İlk Türk kaptanı
(D. ve Ö. 11. Yüzyıl). Doğum yeri ve tarihi bilinmemekle birlikte 11. Yüzyıl
başlarında doğduğu anlaşılmaktadır. Asıl adı Çakan ya da Çaga Bey’dir. 1071
yılında Anadolu’yu yurt edinme girişimlerine başlayan Türkmen beylerinden ve Oğuzların
Çavuldur boyundandır. Anadolu’nun fethi sırasında, Danişmend Gazi’nin
komutanlarından biri olarak Malatya yöresinde başarılar gösterdi. Batı
Anadolu’nun fethi sırasında Bizans ile yapılan savaşlardan birinde esir düşen
Çaka Bey ile ilgili ilk bilgiler, Bizans İmparatoru Aleksi Komnen’in kızı
Anna’nın yazdığı bir eserde yer alır. Bu kaynakta bahsedildiği üzere Anadolu’ya
akın eden beylerin en gencidir. O da diğer arkadaşları gibi ün kazanmak için
akınlara karışarak Kastamonu ve Bolu taraflarında savaştıktan sonra İzmir
civarına gitti. Bu yöredeki savaşlarda gösterdiği cesaretle ünlendi. Esir
bulunduğu dönemde vakarlı davranışlarıyla imparatorun da dikkatini çekti.
İmparatoru, onu diğer tutsaklar gibi ağır işlerde kullanmayıp sarayda alıkoydu.
Çaka Bey burada Homeros’un İlyada ve Odysseia adlı destanlarını okuyabilecek
kadar Yunanca öğrendi. İmparatorun değişmesinin ardından Bizans sarayından
kaçarak Ege kıyılarına gitti ve orada bir ordu kurdu. Bu orduyla İzmir’i
fethettikten bir süre sonra da İzmir Beyliği (1081-97)’ni kurdu. Bu sırada
Türkmen akınları, Anadolu’nun fethini tamamlamıştı. Çaka Bey, Ege adaları dâhil
olmak üzere, beyliğini deniz yoluyla genişletti. O tarihlerde Efes’i de yine
Türkmen Beylerinden olan Tanrıvermiş Bey aldı.
Çaka Bey, İzmir’e
ve Ege Denizi adalarına sahip olmak için İzmir limanından sağladığı ustalarla
bir donanma kurdu. Üstü kapalı yapılan yaklaşık kırk gemiden oluşan bu
donanmayla Ege Denizi’ne açıldı. Böylece Akdeniz’de ilk Türk denizcisi oldu.
Kurduğu ilk Türk donanmasıyla ele geçirdiği ilk yer Foça oldu. Daha sonra
sırasıyla Midilli ve Sakız adalarını ele geçirdi. Çaka Bey’in adaları birer
birer zapt etmesi üzerine Bizans İmparatoru Aleksi Kommen, iki komutan
yönetimindeki bir Bizans donanmasını Akdeniz’e gönderdi. Çaka Bey’in kaptanlık
yaptığı donanma, Bizans gemileriyle savaşa tutuşarak birçoğunu batırdı.
Diğerleri de Boğazı geçerek Marmara’ya kaçtılar. Birkaç Bizans gemisi de
Türklerin eline geçti. Türklerin, Akdeniz’de Bizanslılara karşı ilk zaferleri
bu deniz savaşıdır. Tarihe Türklerin yaptığı ilk deniz muharebesi olarak geçen
bu savaş, “Koyun Adaları Deniz Savaşı” adıyla anıldı. Çaka Bey, birçok önemli
ada ile birlikte, İzmir’den Çanakkale’ye kadar olan yerleri ve Bizans’ın Trakya
kısmını ele geçirdi. Büyük bir donanma meydana getirerek, ilk etapta Edremit’i
ve Çanakkale bölgesini aldı.
Çaka Bey’in
başarılarını gören Bizans İmparatoru, bu kez ünlü kaptanlarından Konstantin
adında bir amiral tayin ederek, Türklerin üzerine ikinci bir donanma daha
gönderdi. Donanma, Sakız Adası’na yanaşarak asker çıkardı, kaleyi kuşatma
altına aldı. Kaleyi savunan Türk askerleri, düşmanı içeri sokmadılar. Bu sırada
İzmir’de bulunan Çaka Bey, donanmasıyla Sakız Adası’na hareket etti. Gemilerin
birbirine zincirlerle bağlayarak hilal şeklinde düşmana doğru ilerledi. Bizans
komutanı bu yeni harp usulüyle bozguna uğratıldı.
Çaka Bey,
Çanakkale taraflarını da ele geçirdikten sonra, Edremit’i beyliğine kattı.
Onun, Balkanlardaki Peçenekleri teşkilatlandırması, Çanakkale’yi alarak
Marmara’ya doğru ilerlemesi, Bizans İmparatorunu ürkütüyordu. Çaka Bey’i,
kuvvetle değil de hile ile yok etmeyi tasarlayarak Anadolu Selçuklu Sultanı I.
Kılıçaslan’la bir anlaşma yaptı. Anlaşmaya göre Selçuklular, Çaka Bey’in
Marmara’ya doğru ilerlemesine engel olacaklardı. Bu anlaşmadan haberi olmayan
Çaka Bey, kuvvetleriyle Marmara kıyılarında ilerleyerek Aydos’a kadar ulaştı. Selçuklu
Sultanlığı hâkimiyetinde olan bu bölgede Selçuklu ordusuyla karşılaştı. Ordusu
Selçuklu ordusuyla baş edebilecek güçte olmadığından I. Kılıçarslan’la müzakere
yoluna gitti. 1097’de I. Kılıçaslan’ın Edremit’teki karargâhında kendisine
eksiksiz bir ziyafet verildi. Bu ziyafette yenilip içildiği sırada I.
Kılıçaslan, birden bire kılıcını çekerek Çaka Bey’in üzerine yürüdü ve onu
öldürdü. Böylece, Bizans ve Selçuklular için bir tehlike olarak görülen Çaka
Bey, böyle bir tuzakla ortadan kaldırıldı. Böylece İzmir Beyliği de
kuruluşundan sadece on altı yıl sonra yıkıldı.
HAKKINDA: Mükrimin
Halil Yinanç / Türkiye Tarihi,
Selçuklu Devri I: Anadolu'nun Fethi (1934), Akdes Nimet Kurat /
Çaka: Orta Zamanda İzmir ve Yakınındaki Adaların Türk Hâkimi (1936),
Osman Turan / Selçuklular Zamanında Türkiye,
Siyasî Tarih, Alp Arslan'dan Osman Gaziye 1071-1318 (1971), Türkmen
Parlak / Ege Denizi’nde İlk Türk Derya
Beyleri (1979), Coşkun Alptekin, "İzmir Türk Beyliği (Çaka
Beyliği)", Ana Britannica (C.6, s.293, 1987), Mücteba İlgürel / TDV İslam
Ansiklopedisi (c.8, s.186-188, 1993), İbrahim Kafesoğlu / Selçuklu Tarihi (1970-92) - Türk Milli Tarihi (1999).