İlahiyat profesörü, araştırmacı yazar (D. 1918, Vadras / Tetuan / Fas – Ö. 29 Aralık 1974, İstanbul). Tam adı: Muhammed b. Muhammed b. Tâvît et-Tancî. Ahi Evran Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi mezunu.
Tıtvân
ile Tanca arasında bir yerleşim merkezi olup adını bir kabileden alan Vadras’ta
doğdu. Aile ismi olan İbn Tâvît terkibindeki Tâvît kelimesinin mahallî
söyleyişle Sâbit’ten geldiğini Tancî’nin bizzat kendisi ifade etmiştir (krş.
Muhammed b. Şerîfe, s. 90-91). Tancî’nin babası ile dört amcası İspanyol
sömürgecilerine karşı on iki yıl boyunca savaşmış, iki amcası şehid olmuş,
babası bir ara kadılık görevine getirilmiş, daha sonra Tanca’ya gelmiş, ailenin
bağlı bulunduğu Nâsıriyye tarikatının mensubu olarak zâhidâne bir hayat sürmüş
ve ilimle meşgul olmuştur. Muhammed et-Tancî ilk eğitimini babasından aldı,
hıfzını tamamladı, temel ilimlere ait bazı manzum metinleri ezberledi. Daha
sonra amcazadesi Muhammed b. Tâvît et-Tıtvânî ile birlikte Karaviyyîn ilim
çevresinden faydalanmak için Fas’a gitti. Fas’ta Seyyidî Abdülazîz
İbnü’l-Hayyât, Tâyi‘ b. Hâc, Seyyidî Cevâd es-Sakalî ve Seyyidî Muhammed
el-İlmî (el-Alemî) gibi âlimlerden ders aldı. Özellikle astronomi alanında
zengin bilgi ve tecrübelere sahip bulunan Muhammed el-İlmî’nin derslerine uzun
zaman devam etti, ondan matematik ve astronomi öğrendi ve kitaplarının istinsah
edilmesine yardım etti.
1936
yılında Fas’tan ayrılarak Tıtvân’a giden Muhammed et-Tancî burada iki yıl kadar
öğretmenlik yaptı, ardından ilim tahsili için Kahire’ye gitti (1939), Kahire
Üniversitesi (Câmiatü Fuâdi’l-evvel) Edebiyat Fakültesi’nin Tarih Bölümü’ne
kaydoldu, fakat bir süre sonra Arap Dili Bölümü’ne geçti. 1943’te mezun
olanlardan ilk beş kişi içinde yer aldı ve Kral Fârûk’tan ödül kazandı. Yüksek
lisans çalışması olarak Ahmed Emîn kendisine İbn Haldûn’un Muḳaddime’sinin ilmî
neşrini önerdi. Böylece Muhammed et-Tancî eski eserlerin tahkik ve neşri
dünyasına girdi ve bu faaliyet hayatının sonuna kadar ilmî çalışmalarının en
önemli alanını teşkil etti. 1945’te Kahire’de pedagojik formasyon aldı.
Kahire’de bulunduğu uzun yıllar boyunca eser tahkikiyle ilgili çalışmalara
katıldı; bu şehirdeki yazmalar enstitüsünün kuruluşu, kataloglarının
düzenlenmesi vb. hususlarda yardımcı oldu. Muhtemelen 1950 yılında
el-Câmiatü’l-Arabiyye’nin teşkil ettiği yazma eserleri inceleme komisyonuna
alınarak İstanbul’a gönderildi. Bu dönemden itibaren Tancî’nin önünde yeni
ufuklar açıldı ve İslâm ilimleriyle ilgili birçok eseri tanıma fırsatı buldu
(M. Gennûn el-Hasenî, s. 118-120).
1951’de
İstanbul’da düzenlenen XXII. Milletlerarası Müsteşrikler Kongresi’ne katıldı;
başta Hellmut Ritter ve Irak ulemâsından İzzet Hasan olmak üzere çeşitli ilim
adamlarıyla tanıştı. 1953’te Türkiye’ye davet edilen Tancî, Ankara Üniversitesi
İlâhiyat Fakültesi’nde İslâm Felsefesi Kürsüsü profesörlüğüne tayin edildi.
Burada İslâm felsefesi derslerini okutmaya başladı; bir yıl sonra vefat eden
Yusuf Ziya Yörükân’dan boşalan İslâm dini ve mezhepleri tarihi derslerini de
üstlendi. On yıla yaklaşan bu görevi sırasında lisans öğrencilerinin yanı sıra
lisans üstü öğrencileri de kendisinden yararlandı, bu fakültenin ilmî
faaliyetlerine büyük katkılarda bulundu.
Ülkesindeki
ilim adamları ve devlet ricâlinin daveti üzerine 1962 yılında Fas’a giden
Muhammed et-Tancî, Rabat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Arap dili ve
edebiyatı, Karaviyyîn Üniversitesi’nde İslâm felsefesi ve İslâm mezhepleri
tarihi derslerini okuttu. Ayrıca Telif Tercüme ve Neşriyat İşleri genel
müdürlüğü görevini yürüttü.
Ancak
Ankara’dan kütüphanesi ve ailesiyle birlikte taşındığı Rabat’tan 1965’te
yeniden Türkiye’ye döndü ve İstanbul’a yerleşti. Bu âcil dönüşün sebebi olarak
Rabat’ta doğan kızının hastalanıp yanlış tedavi yüzünden ölmesi ve ailenin
bundan rahatsızlık duyması gösterilir (Muhammed b. Şerîfe, s. 71-72). Fakat
kendi değerlendirmesinden anlaşılacağı üzere Tancî Türkiye’de edindiği ilmî
çevreyi ülkesinde bulamamış, ayrıca ülkesinin siyasal ve sosyal ortamını
beğenmemiş, mezarının Türkiye’de olmasını arzu etmiştir (Çağatay, XX [1975], s.
XXXV).
Vefatından
sonra ülkesindeki arkadaşlarının kaleme aldığı hâtıra yazılarında görüldüğü
gibi onun Rabat’ta rahat etmesi için her türlü malî imkânların sağlanması
yolunda kral tarafından tâlimat verildiği halde alt kademedeki görevliler
gereken ilgiyi göstermemiştir. Yine kralın emriyle memleketine dönüş ricasında
bulunan ve sadece devlet adamlarına gönderilen resmî bir mektup 1971’de
yazıldığı halde kendisine gönderilmeyip arşivde muhafaza edilmiştir
(Abdülvehhâb b. Mansûr, s. 26-27, 32-33). Muhammed et-Tancî, İstanbul Yüksek
İslâm Enstitüsü’nde kelâm, tevhid, İslâm mezhepleri tarihi ve belâgat-ı
Kur’âniyye dersleri verdi; kelâm, tefsir, hadis ve fıkıh dallarında enstitüye
alınan asistanların yetişmesi ve tezlerini hazırlamaları konusunda büyük
yardımları oldu. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Arap dili ve
edebiyatı derslerini okuttu.
1970-1971
öğretim yılında İslâm Dini ve Mezhepleri Tarihi Kürsüsü profesörlüğüne tayin
edilerek Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’ne döndü, 1973’te Türkiye
Cumhuriyeti vatandaşlığına alındı. 1974-1975 ders yılının başında Dil ve
Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde Arap dili ve edebiyatı derslerini de okutmaya
başladı.
29
Aralık 1974 tarihinde geçirdiği bir kalp krizi sonunda İstanbul’da vefat ederek
Zincirlikuyu Mezarlığı’na defnedildi.
Muhammed
et-Tancî 1955’te Mükrimin Halil Yinanç’ın öğrencilerinden Necla Sayın’la
evlendi. İlk kızı olan Emel (Kefeli) halen Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat
Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde görev yapmakta ve Marmara
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü müdürlüğünü de yürütmektedir.
Onun hayatı boyunca edindiği, risâleler mecmuası bakımından zengin, bazı yazma
ve nâdir bulunan basma eserlerden oluşan yaklaşık 3000 ciltlik kütüphanesi
ölümünden sonra Türk Tarih Kurumu’na intikal ettirilmiştir; ancak intikali ve
kayda geçirilmesi sırasında bazı kitapların kaybolduğu belirtilmektedir.
Muhammed
et-Tancî’nin ilmî şahsiyetinin belirgin özelliklerinden biri onun çok yönlü bir
âlim olması, diğeri de metin tahkikinde çok titiz davranması ve bu faaliyetin
alt yapısını oluşturan Arapça’ya tam anlamıyla nüfuz etmesidir. Tancî’nin, çoğu
ilmî neşir biçiminde olan çalışmalarına yazdığı sunuş bölümleri, zengin
dipnotları ve hataları düzeltilmiş sağlam metinler bu tesbiti doğrular
niteliktedir.
Tancî’nin
öğrenim hayatından sonra otuz yıl kadar devam eden ömrü boyunca Ankara
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi ve İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü’nde
yetişmekte olan asistan ve genç ilim adamlarının hemen hemen tamamı kendisinden
yararlanmış, bunlar özellikle enstitülerin sonraları fakülteye dönüşmesi
sürecinde bu sayede akademik görevlerin üstesinden gelebilmiştir. Aralarında
bazı şarkiyatçıların da bulunduğu âlimler tarafından takdir edilen Tancî’nin
ilmî neşrini gerçekleştirdiği Ceẕvetü’l-muḳtebis adlı eseri için bir takdim
yazısı kaleme alan Zâhid Kevserî onun Doğu ve Batı kültürünü şahsında
topladığını ve büyük övgülere hak kazandığını söyler.
Abdülazîz
el-Ehvânî, Emced et-Tarablusî, Seyyid Ahmed Sakr, Fuâd Seyyid, Abdurrahman
Bedevî, İhsan Abbas ve Şükrî Faysal gibi âlimler de kendisini övgüyle anmış;
Louis Massignon ve Franz Rosenthal Tancî’yi takdir etmiş (Muhammed b. Şerîfe,
s. 95-96), Hellmut Ritter onun için “Mağrib ülkesinden büyük bir âlim”
nitelemesi yapmıştır (İzzet Hasan, s. 40). Kadîm ilimler tarihiyle ilgilenen
Batılı ilim adamlarının matematik ve astronomi metinlerinden anlayamadıkları
yerleri zaman zaman kendisine gelip sorduklarına bu maddenin yazarı şahit
olmuştur. Muhammed Tancî’nin dostları, arkadaşları ve öğrencileri kendisinden
son derece nazik, gösterişten uzak, mütevazi bir insan olarak söz eder. Onun vefatı
münasebetiyle yayımlanan eserde (el-Kitâbü’t-Teẕkârî) bu özelliğine vurgu
yapılmıştır. İhsan Abbas, “Muhammed et-Tancî sığındığım sağlam bir rükün,
bilgisine ve insanlığına güvendiğim bir şahsiyetti”; “Sen olmadığın için
İstanbul’a gelmeye güç bulamıyorum” demiştir. Muhammed b. Şerîfe de nezakette,
tevazuda, sabırlı ve yumuşak huylu oluşta, dünyaya değer vermeyişte, geniş
mütalaa ve sağlam bilgiye sahip oluşta Tancî gibi birini görmediğini
belirtmiştir.
Eserleri:
Muhammed
et-Tancî’nin üzerinde en çok çalıştığı İbnü’n-Nedîm’in el-Fihrist’i ile İbn
Haldûn’un Muḳaddime’si tamamlanamadıkları için yayımlanamamıştır. Kendisi her
iki eserin şimdiye kadar yapılan neşirlerinin eksik ve yanlış olduğunu
söylüyordu. Bu kitaplarla ilgili malzeme son görev yeri olan Ankara
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’ndeki odasında olması gerekirken vefatından
sonra bulunamamıştır. İlmî Neşirleri. 1. İbn Haldûn, et-Taʿrîf bi’bni Ḫaldûn
müʾellifi’l-kitâb ve riḥletühû ġarben ve şarḳen. İbn Haldûn’un Kitâbü’l-ʿİber
adlı eserinin kendi hayatını anlattığı son cildidir (Kahire 1370/1951). 2.
Muhammed b. Fütûh el-Humeydî, Ceẕvetü’l-muḳtebis fî ẕikri vülâti’l-Endelüs.
Endülüs’ün fethinden (92/711) 450 (1058) yılına kadar gelen siyasal ve kültürel
tarihi inceleyen bir eserdir (Kahire 1372/1952). Eserde bugün nüshası
bulunmayan İbn Şüheyd’e ait Ḥânûtü ʿAṭṭâr’dan bazı nakiller yapılmaktadır (bk.
M. Saîd Muhammed, s. 56-57). 3. İbn Haldûn, Şifâʾü’s-sâʾil
li-tehẕîbi’l-mesâʾil. İlâhî feyze, ilham ve mârifete ulaşmak için kitap okuma
veya bir şeyhe bağlanma yöntemlerinden hangisinin tercih edilmesinin
gerektiğine dair bir soruya verilen cevabı içermektedir. Eserde ayrıca İslâm
dünyasındaki tasavvuf hareketlerine bakışlar yapılmaktadır (İstanbul 1958).
Şifâʾü’s-sâʾil’i Süleyman Uludağ Türkçe’ye çevirmiştir (Tasavvufun Mahiyeti,
İstanbul 1977). Muhammed et-Tancî’nin 100 sayfalık girişinde İslâm’da tasavvuf
hareketinin ortaya çıkışı ve gelişmesine ayrılan kırk sayfalık bölümün (s.
L-LXXXVII) Fi’t-Taṣavvufi’l-İslâmî adıyla ayrı basımı yapılmış ve Türkçe’ye
çevrilmiştir (Bekir Topaloğlu, İslâm Tasavvufu Üzerine, İstanbul 2002). 4.
Erbaʿûne ḥadîs̱en fi’ṣṭınâʿi’l-maʿrûf (beyne’l-müslimîne ve ḳażâʾi ḥavâcihim).
Abdülazîm el-Münzirî’nin eserine Muhammed b. İbrâhim es-Sülemî’nin yazdığı
şerhin telhisidir (Rabat 1962, 1985). 5. Bîrûnî, Taḥdîdü nihâyâti’l-emâkin
li-taṣḥîḥi mesâfâti’l-mesâkin. Enlem-boylam hesaplamaları, şehirler arası
mesafeleri belirleme ve kıble yönünü bulma usulleri gibi konuların ele alındığı
bir eserdir (Ankara 1962). 6. Fuzûlî, Maṭlaʿu’l-iʿtiḳād fî maʿrifeti’l-mebdeʾ
ve’l-meʿâd. Temel akaid ve kelâm konularına dair olup nâşir tesbit edilebilen,
oldukça hatalı tek yazma nüshasına dayanmış, metni tashih edip açıklamalarının
kaynaklarını göstermiş ve baş tarafına bir giriş yazmıştır. Eser M. Esat Coşan
ve Kemal Işık’ın Türkçe tercümesiyle birlikte yayımlanmıştır (Ankara 1962). 7.
Kādî İyâz, el-İʿlâm bi-ḥudûdi ḳavâʿidi’l-İslâm. İslâm’ın beş şartının
çocukların anlayabileceği seviyede bir dille anlatıldığı bu risâlede de nâşir
baş tarafa otuz sayfalık bir takdim yazmış, burada İslâm’ın inanç esasları ile
namaz, zekât, oruç ve hac ibadetlerinde hedeflenen mânevî yücelişe işaret
etmiştir (Rabat 1384/1964). 8. Ebû Hayyân et-Tevhîdî, Aḫlâḳu’l-vezîreyn
(Mes̱âlibü’l-vezîreyn). Büveyhî vezirlerinden Ebü’l-Fazl İbnü’l-Amîd ile Sâhib
b. Abbâd’ı hicvetmek amacıyla kaleme alınmıştır (Dımaşk 1965). 9. Kādî İyâz,
Tertîbü’l-medârik ve taḳrîbü’l-mesâlik li-maʿrifeti aʿlâmi meẕhebi Mâlik.
Mâlikî mezhebine mensup âlimlere dair eserin birinci cüzüdür. Baş tarafındaki
otuz sayfayı aşkın takdim yazısında Kādî İyâz’ın hayatı ve ilmî şahsiyeti
anlatılmıştır (Rabat 1383/1964, 1983; eserin diğer ciltleri başkaları
tarafından neşredilmiştir). 10. Dîvânü’l-Emîr Ebi’r-Rebîʿ Süleymân b. ʿAbdillâh
el-Muvaḥḥid (Tıtvân, ts., Muhammed b. Abbas el-Kabbâc, Saîd A‘râb ve Muhammed
b. Tâvît et-Tıtvânî ile birlikte). 11. Ebû Bekir ez-Zübeydî, Muḫtaṣarü’l-ʿAyn.
Halîl b. Ahmed’e ait eserin muhtasarının Allâl el-Fâsî ile birlikte
gerçekleştirilen neşridir (Rabat, ts. [Mektebetü’l-vahde]; bk. Abdüssamed
el-Aşşâb, s. 133-134). 12. Ahmed b. Abdülvehhâb en-Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb fî
fünûni’l-edeb. Bu ansiklopedik eserin 16. cüzünün yayımıdır (Kahire, ts.).
Muhammed et-Tancî’nin ayrıca İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü öğrencileri için
hazırladığı basılmamış ders notları bulunmaktadır: Kelâm Dersleri, İslâm
Mezhepleri Tarihi (Bekir Topaloğlu Ktp., nr. 184); Belâgat-ı Kur’âniyye (Bekir
Topaloğlu Ktp., nr. 1412, 1413).
Üzerinde Çalıştığı Diğer Eserler:
-
İbnu'n-Nedîm, el-Fihrist.
- İbn
Haldun, Mukaddime.
- Kâdî
İyâd, Kitâbu'l-Gunye (Kâdî İyâd'ın hocalarının biyografileri).
- İbn
Atıyye, Fihrist (Şuyûh-u İbn Atıyye).
-
İslâmiyette Resim.
Türkçe Yayımlanmış Bazı Kitapları:
İslam
Tasavvufu Üzerine, İslam Düşüncesi Üzerine Makaleler (2011), Matla'ul-İtikad Fi Na'rifeti'l-Mebdei ve'l-Mead (2014),
Makaleleri:
“Şehristânî”
(İA, XI, 393-396); “Abû Mansûr el-Mâturîdî” (AÜİFD, I-II [1955], s. 1-12);
“Abbâd Oğlu İsmail’in Kitâbü’l-İbâne ʿan meẕhebi ehli’l-ʿadl Kitabı” (a.g.e.,
III-IV [1955], s. 122-127); “Gazzâlî’ye Göre Kur’an’ın Tefsiri” (a.g.e., I-IV
[1957], Arapça metin ve tercümesi, s. 1-18); “Kitâbü’l-Mükâs̱ere ʿinde’l-müẕâkere”.
Ca‘fer b. Muhammed b. Ca‘fer et-Tayâlisî’nin bazı şairlerin isimleri ve
şiirlerinden örnekler içeren eserinin ilmî neşridir (ŞM, I [1956], Arapça
kısmı, s. 1-90 + IV); “eṭ-Ṭarâʾiḳ ve’l-elḥânü’l-mûsîḳıyye fî İfrî-ḳıyye
ve’l-Endelüs” (Mecelletü’l-Ebḥâs̱, XXI/2-4 [Beyrut 1968], s. 93-116); “Ḥavle
Kitâbi’t-Teʿâzî ve’l-merâs̱î li’l-Müberred” (el-Mevrid, III/4 [Bağdat
1394/1974], s. 311-313); “Beyrûnî’nin İbn-i Sînâ’ya Yönelttiği Bazı Sorular,
İbn-i Sînâ’nın Cevapları ve Bu Cevaplara Beyrûnî’nin İtirazları” (Bey-rûnî’ye
Armağan, Ankara 1974, Türkçe metin s. 23-26, Arapça metin s. 261-301). Muhammed
et-Tancî’nin İslâm Mecmuası (sy. 1, 4, 5, 8 [1956]; sy. 11 [1957]), Türk Yurdu
(sy. 2, 4 [1959]) ve Hilâl Mecmuası’nda (sy. 4, 5, [1959]) yayımlanan
makaleleri de vardır.
Bibliyografya:
İSAM
Ktp. Arşivi, Muhammed Tancî Evrakı (M. T.), nr. K-144; Muhammed Tancî,
“Muhammed b. Tâvît et-Tancî’nin Kısa Hal Tercümesi ve Çalışmaları”, İSAM
Dokümantasyon servisi, dosya nr. 190279; Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VI, 62;
M. Saîd Muhammed, İbn Şüheyd el-Endelüsî edîben ve nâḳıden, Sebha (Libya) 1988,
s. 56-57; Ömer Rızâ Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, Beyrut 1414/1993, III, 178;
el-Kitâbü’t-Teẕkârî ʿan faḳīdi’l-ʿilm ve’t-türâs̱ Muḥammed b. Tâvît eṭ-Ṭancî
(nşr. Câmiatü Abdilmâlik es-Sa‘dî-Menşûrâtü Medreseti’l-Melik Fehd el-Ulyâ
li’t-terceme-Tanca), Tanca 1418/1997, tür.yer.; Abdülvehhâb b. Mansûr,
“Muḥammed b. Tâvît eṭ-Ṭancî: Meşrûʿu risâletin ve ẕikriyyât mine’l-mâżî”, a.e.,
s. 25-36; İzzet Hasan, “Ṣuḥbetî li’l-ʿAllâme Muḥammed b. Tâvît eṭ-Ṭancî
recüli’l-ʿilm ve’l-aḫlâḳ”, a.e., s. 37-47; İhsan Abbas, “Muḥammed b. Tâvît
eṭ-Ṭancî”, a.e., s. 55-57; Muhammed b. Şerîfe, “Şehâde”, a.e., s. 67-72;
a.mlf., “İbn Tâvît ve’t-türâs̱ü’l-Ḫaldûnî”, a.e., s. 89-97; M. Gennûn
el-Hasenî, “el-ʿAllâme Muḥammed b. Tâvît eṭ-Ṭancî cevânib min ḥayâtih ve
nemâẕic min resâʾilih”, a.e., s. 117-130; Abdüssamed el-Aşşâb,
“Tercemetü’l-üstâẕ Muḥammed b. Tâvît eṭ-Ṭancî”, a.e., s. 131-135; İbrâhim
Şebbûh - Hüsâm Abdüzzâhir, Şevâmiḫu’l-muḥaḳḳıkīn Muḥammed b. Tâvît eṭ-Ṭancî,
Kahire 1426/2005, tür.yer.; Neşet Çağatay, “Arkadaşım Muhammed Tancî”, AÜİFD,
XX (1975), s. XXXIII-XXXVI.
KAYNAKÇA:
Bekir Topaloğlu / Tancî, Muhammed”
(TDV İslâm Ansiklopedisi, 2010, 39. cilt, s. 562-564) –Muhammed Tanci (islamansiklopedisi.org.tr,
24.12.2018).