Tarihçi, eğitimci ve
ıslahatçı din adamı (D. 1818, Yabıncı köyü / Kazan – Ö. 1889). Tatar
Türklerindendir. Altı yaşında iken babasının medresesinde öğrenime başladı.
Burada Arapça, Farsça öğrendi, tarihe ilgi duydu. 1838’de yükseköğrenim için
Buhara’ya gitti. 1849’a kadar Türkistan’da kaldı. 1843-45 yılları arasında
Semerkand’da bulundu ve Kadı Ebû Said’in zengin kütüphanesinden faydalandı.
Köyüne dönünce, 1. Mahalle Camiinde imam, hatip ve müderris olarak görev aldı.
Buraya bağlı Mercanı Medresesinde öğretmenlik yaptı. 1876’da Rus devletinin
yardımı ile açılan Türkolog Radloff’un idaresindeki bir öğretmen okulunda
(1876-8) tarih ve din dersleri okuttu. 1880’de hacca gitti ve İstanbul’da Şeyhülislam
Ahmet Esad Efendi, Adliye Nazırı tarihçi Cevdet Paşa, Hariciye Nazırı Asım Paşa
ile görüştü. Hamidiye (Bayezid) Kütüphanesine bazı eserlerini hediye etti.
1876’da Kazan Arkeoloji
Cemiyetine üye seçildi. 1877’de Kazan’da toplanan IV. Arkeoloji Kongresine
katıldı. Eserlerinde Çağatay Türkçesiyle yerli Kazan lehçesinden pek çok
kelimeyi bir arada kullandı. İdil-Ural Türklerinin tarihini incelemekle millî
şuurun gelişmesinde büyük rol oynadı. Buhârâ’da müspet ilimler lehine taassuba
karşı savaştı. 18. ve 19. yüzyıllarda Rusya’daki Müslüman Türk dünyasında,
sonraları Usûl-i Cedîd (Yeni Usûl) adı altında geliştirilen hareketin önemli
bir halkasını oluşturdu.
BAZI ESERLERİ:
Gulâletü’z-Zaman fî
Tarih-i Bulgar ve Kazan (1877), Vefiyatü’l-Aslâf ve Tahiyetü’l-Ahlâf (Arapça, 7
cilt, 1883), Müstefâdü’l-Ahbâr fî Ahvâl-i Kazan ve Bulgar (Türkçe, 2
cilt, 1885-1900), Gurfetü’l-Hevakîn li Arefeti’l-Hevakîn (1865), Nazûratü’l-Hakki
fî Farzîyati’l-İfşâ-i ve inlem Yagipa’ş-Şafak (1870), Muntahabü’l-Vafiyah
(1881).
KAYNAK: Ertuğrul Yaman / Türkiye’deki Türk
Dünyası (A.K. Bolaç – A. Esatoğlu ile, 1998), İhsan Işık / Resimli ve Metin
Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2. bas. 2009).
