Matematik, Fizik, Astronomi,
Coğrafya ve Jeoloji bilgini (D. 1202, Kazvin / İran- Ö. 1283, Bağdat / Irak). Tam
adı Zekeriyyâ bin Muhammed el-Kazvînî. Tahran'a
Acaibu'l-Mahlukat ve
Garaibu'l-Mevcudat, (Tuhaf Yaratıklar ve Acayip Varlıklar) isimli, Türkçe ve
Farsça'ya da tercüme edilmiş olan Arapça astronomi eseri, Asar-ül Bilad ve
Ahbar-ül İbad, isimli coğrafya eseri yazan Kazvini, Dünya'nın küre şeklinde
olduğunu belirtmiş, hava, su, bitki, hayvan ve madenlerden detaylı olarak
bahsetmiş, dağ, dere, ada, deniz ve nehirlerin oluşumu hakkında görüşler
belirtmiştir.
Batı'da ancak 1920'de inceleme
konusu olan kaya manyetizması ve fosil manyetizma, yedi asır önce Kazvini
tarafından ele alınmış, modern jeolojinin keşiflerinden sayılan Reversal
Manyetizma (ters dönümlü manyetik alan) daha o zaman, bu Müslüman ilim adamı
tarafından ortaya konmuştur. Eserinde, dağların oluşumunu ve sebeplerini de
inceleyen Kazvinî, "... Her 36.000 (otuzaltıbin) yılda, yıldızlar
dolaşımlarını tamamlarlar ve Yeryüzünde büyük değişiklikler olur; karalar
denizlere dönüşür, denizler kurur, dağlar ova, ovalar dağ olur. Kuzey güney
olur..." gibi modern bilimlerin vardığı neticelere uygun görüşlerini dile
getirmektedir.
Ayrışma, aşınma, birikim alanına
taşınma ve depolanmayı, "...dağlar güneş ısısıyla toprağa ve kuma dönüşür
ki, rüzgarların tesiriyle nehirlere, buradan da denizlere taşınır ve zamanın
geçmesiyle aralarda tepeler meydana gelir; böylece denizlerde çıkıntılar
görürüz..." şeklinde ifade eden Kazvinî, 1950'lerde Airy ve Pratt
tarafından ileri sürülen izostazi'yi (dağların kabukta, yoğunluk farklarına
göre ovalık kısımlarla bir denge oluşturması) "...dağlar yeryüzünde
doğrudan denge sağlarlar..." sözleriyle asırlar öncesinden haber
veriyordu.[4]
Depremleri volkanizma ve
mağmatizmaya bağlayan Kazvini, yer altındaki basınç için buharı örnek vererek
şunları yazmaktadır: Buğular ve buharlar yeraltı çukurlarında su halinde
yoğunlaşmadığı veya sıcaklık sebebiyle dağıtmadığı zaman çıkış bulamazlarsa,
bir kimsenin vücudunu ateşin titretmesi gibi, onlar da yeryüzünü titretirler.
KAYNAKÇA: “Zekeriya el Kazvinî”
maddesi (TDV İslam Ansiklopedisi), T. Lewick / 'Kazwini' in The Encyclopaedia of Islam, 2nd
edition, ed. by H.A.R. Gibbs, B. Lewis, Ch. Pellat, C. Bosworth et al., 11 vols.
(Leiden: E.J. Brill, 1960-2002, vol. 4, pp 865-7), L. Richter-Bernburg /
'al-Qazwini, Zakariyya' ibn Muhammad', (Encyclopedia of Arabic Literature, ed.
by Julie Scott Meisami and Paul Starkey, London: Routledge, 1998, vol. 2, pp
637-8), Zekeriya, el-Kazvinî / Acaibul Mahlukat (Beyrut, 1976, s.298).