Arap gezgin, haritacı ve
coğrafyacı, on ikinci asırda bugünküne benzeyen bir dünya haritası çizen
Müslüman coğrafya âlimi (D. 1100, Sebte / Fas - Ö. 1166, Sicilya / İtalya). Tam
adı Ebû Abdullah Muhammed bin Muhammed Şerif el-İdrîsî . Şerîf el-İdrisî diye
de bilinir.
İdrisi, coğrafya alanında önemli
yapıtlar vermiş ve Müslüman bilginlerin ulaşabildikleri coğrafi bulguların,
Sicilya'da yerleşmiş bulunan Normanlar aracılığıyla Batı'ya aktarılmasında
etkin bir rol oynamıştır. Gençliğinde İspanya'yı, Portekiz'i, Fransa'nın Atlas
Okyanusu kıyılarını, Güney İngiltere'yi, Kuzey Afrika'yı gezen ve henüz 16
yaşındayken Anadolu'ya da gelen İdrisi, bu araştırma gezileri esnasında değerli
bilgiler toplamıştır.
Yaklaşık 1145'te Sicilya'daki
Norman kralı II. Roger'in (1101-1154) hizmetine girmiş ve yaşamının geri kalan
kısmını onun Palermo'daki sarayında geçirmiştir. Kralın ölüm tarihi olan
1154'ten biraz önce, gümüşten bir Yer küresi ile Roger'in Kitabı adlı meşhur
eserini tamamlayarak Krala takdim etmiştir. Bu kitap için hazırlanmış olan 70
paftalık Dünya haritası, o döneme değin bilinen Dünya'nın mükemmel bir tasvirini
vermeyi amaçlayan kapsamlı bir çalışmadır ve bu nedenle haritacılık tarihinde
önemli bir yer işgal eder. Bu haritalar incelendiğinde, Dünya'nın ekvatordan
kuzeye doğru yedi iklim kuşağı ve bunları dik olarak kesen on boylam çizgisiyle
70 parçaya bölündüğü görülür. Her parçanın kapsadığı ülkelerin coğrafi
özellikleri, madenleri, bitkileri, hayvanları, yolları vs. ayrıntılı bir
şekilde anlatılmış olup, özellikle Akdeniz yöresi ve Balkanlar hakkında verilen
bilgiler çok değerlidir. İdrisi bu kitabını hazırlarken, kendi gözlemleri
yanında İbn Havkal'dan ve Kral II. Roger için seyyahlar ve tacirler tarafından
düzenlenmiş olan raporlardan yararlanmıştır.
Bunun yanında İdrisi, Roger’in
Kitabı adıyla meşhur yetmiş bir haritalık atlasını Roger’in sarayında
hazırladı. Roger, ona sarayının bütün imkanlarını seferber etti. Roger’in,
atlasın hazırlanmasını istemesini İdrisi şöyle anlatır:
“İtalya krala itaat edince, kral,
devletin hal ve şartlarını öğrenmeye karar vermişti. O; hudutları, yolları, her
vilayetin iklimini, oralardaki deniz ve körfezleri, aynı şekilde diğer
ülkelerin durumlarını da öğrenmek istiyordu. Ahalisinin kültüründen başka şehir
ve arazilerin, dağ ve ovaların denizlerle vadilerin izahını tam olarak içine
alan bir kitap yazılmasını emretti. Bu kitapta ayrıca her memlekette yetişen
tahıl, meyve ve bitkilerin cinsleriyle özelliklerini, bu memleketlerdeki sanat
ve meslekleri, çalışanların sayılarını, her memleketin ithalat ve ihracatını,
örf, adet ve giyimleriyle din ve dillerinin etraflıca açıklanmasını istiyordu.”
Bu isteği yerine getirmek için
İdrisi çalışmalarına başladı. Seyyahlar ve gemi kaptanlarından bilgi topladı.
Uzak beldelere grup gezileri düzenledi. Böylece topladığı bilgileri
birbirleriyle birleştirmeye çalıştı. Daha önceki coğrafya bilgilerini topladı
ve değerlendirdi. Seyahatleri on beş sene sürdü ve nihayet muhteşem eserini
1145 senesinde tamamladı. Hazırlanan bu eser; doğruluk, görüş sahasının
genişliği ve kapsamı itibariyle Batlemyüs’ün dünya haritasını çok geride
bırakmıştır.
İdrisi, eserine Kitab-ür-Rüşandi ismini verdi. Eserde,
180 derece boylamlık dünyayı yedi iklime böldü ve her iklimi de on altı bölüme
ayırdı. Kitapta, başka Arapça kitaplarda bulunmayan Finlandiya, Polonya ve
Rusya hakkında bilgiler verdi. Skotland’ı, Salisburg, Winchester, Southampton,
Shoreham, Dover, Hasting, Tondon, Durham, Dorchester ve bazı İngiliz
şehirlerini oldukça detaylı olarak tanıtmaktadır. İngiltere için; “Deve kuşunun
başı gibi olan bir adadır. Büyük şehirleri, yüksek dağları, ova ve nehirleri
mevcuttur. Toprağı verimli, insanları kuvvetli, cesur ve enerjiktir. Kış
mevsimi hakimdir.” diye yazmaktadır.
İdrisi, eserde dünya hakkında şu
bilgiye yer vermektedir:
“Ekvatorun boyu 360 derecedir.
Kutupla ekvator çizgisi arasında 90 derece vardır. Ancak yeryüzünün yaşanan
bölümü ekvatorun 64 derecesine kadar olan kısmıdır. Geriye kalan bölgelerde çok
sıcaktan veya çok soğuktan dolayı canlı varlık yoktur. Dünya aslında
yuvarlaktır. Ancak tam bir küre biçiminde değildir. Su ise ona yapışık olup,
ondan ayrılamaz. Yer ile su, yumurtanın içindeki sarı gibi, feleğin ortasında
bulunur. Bir kuvvet onları kuşatmakta ve felek tarafına doğru çekmekte veya
itmektedir. Bunun hakikatını Allahü teala bilir. Mahluklar yerin sırtında
bulunurlar. Mıknatısın demiri çektiği gibi yer de üzerindekini çeker.”
Irak İlimler Enstitüsü tarafından
1951 senesinde İdrisi’nin haritası büyütülerek yeniden çizdirildi. İdrisi’nin
kitabı ve bazı haritalarının kopyaları günümüze kadar geldi. Kitab-ür-Rüşandi,
Amede’e Jaubert tarafından Fransızcaya, 1619’da Gabriel Sionita ile Joannes
Hesronita tarafından Latinceye çevrildi. Bu tercümeler hatalıdır. Eserin yazma
nüshalarının ikisi Paris’te, ikisi İstanbul’da, diğerleri Petersburg ve
Kahire’dedir.
Avrupa’ya coğrafyayı götüren
İdrisî sizdendi (Roger Garaudy)
BAŞLICA ESERLERİ:
Nüzhetü’l-Müştâk fi
İhtirâkı’l-Âfâk, Ünsü’l-Mühec ve Ravzü’l-Ferec, El-Câmi’ li-Şıfâtı
Eştâti’n-Nebât ve Durûbi Envâci’l-Müfredât Mine’l-Eşcâr Ve’s-Simâr Ve’l-Hasâ’is.
KAYNAKÇA:
Fuat Sezgin / İslâm’da Bilim ve Teknik (Cilt 3, Sayfa 3–30, 2007), Şaban Döğen
/ Müslüman İlim Öncüleri Ansiklopedisi (sayfa 215–217), İdrisi (turkcebilgi.com,
12.06.2015), Colin A.Ronan / Bilim Tarihi - Dünya Kültürlerinde Bilimin Tarihi
ve Gelişmesi (Çeviri: Prof. Dr. Ekmeleddin İhsanoğlu, Prof. Dr. Feza Günergun, 2003,
sayfa 255–259), Bayram Ali Çetinkaya / İslâm Bilginlerinin Bilim Dünyasına Kazandırdıklarından
Kesitler II), Abū ʿAbd-Allāh Moḥammad Edrīsī, Nozhat al-moštāq fī eḵterāq
al-āfāq (Yayınlayan: Enrico Cerulli et al, Opus Geographicum, 6 cilt, Naples,
1970-76), Abū ʿAbd-Allāh Moḥammad Edrīsī, Nozhat al-moštāq fī eḵterāq al-āfāq (çeviren,
P. A. Jaubert as Géographie d’Edrisi, 2 cilt, Paris, 1836-40).