Filozof, çok yönlü bilim adamı (D.14
Nisan 1126, Kurtuba [Córdoba] / Endülüs [bugünkü İspanya] – Ö. 10 Aralık 1198,
Merakeş / Fas). Tam adı Ebū 'l-Velīd Muḥammed ibn Aḥmed ibn Muḥammed ibn Rüşd. İbn-i
Rüşd olarak da yazılmaktadır. En çok Aristo'nun
eserlerinden yaptığı, bugün Batı'da pek çoğu unutulmuş Arapçaya tercümeleri ve
şerhleriyle ünlüdür. 1150'den önce Avrupa'da Aristo'nun eserlerinin birkaç
tercümesinden başkası yoktu ve bunlar da din adamlarınca rağbet görüp
incelenmiyordu. Batı'da Aristo'nun mirasının yeniden keşfedilmesi, İbn-i
Rüşd'ün eserlerinin 12. yüzyıl başlarında Latinceye tercümesiyle başlamıştır.
İbn Rüşd'ün Aristo üzerine
çalışmaları otuz yıllık bir dönemi kapsar ve bu dönem içinde erişemediği
"Politika" dışında bütün eserlerine şerhler yazmıştır. Eserlerinin
İbranice tercümeleri de İbrani Felsefesi üzerinde kalıcı bir etki bırakmıştır.
Victor Hugo, Notre Dame'ın Kamburu
adlı eserinde, Avrupa'da bilinen adıyla Avveroes ismiyle İbn-i Rüşd’den söz
eder. James Joyce'un Ulysess adlı eserinde ve Jorge Luis Borges'un
İbn Rüşd'ün siyaset, din, hukuk,
tıp ve felsefenin pek çok alanında 150'den fazla eser kaleme aldığı
bilinmektedir. Özellikle Aristo'nun Organon külliyatı üzerine yazdığı pek çok
şerh vardır. Bu şerhlerin boyutları küçük, orta ve büyük olmak üzere üç
çeşittir. Küçük ve orta şerhler, ekseriya eserin tamamının şerhi olmamakla
beraber bazı kapalı ifadelerin sayfalar boyu analiz edildiği çalışmalardır.
Prof. Dr. Bekir Karlığa der ki:
“İbn Rüşd eserlerinde geliştirdiği
yöntemi, özgün düşünce stili, farklı yaklaşım tarzıyla, klasik İslâm
düşüncesinin son ve en büyük temsilcisi olduğu gibi; Aristo'dan sonra gelen
Helenistik dönemin ve Ortaçağ bilim ve düşüncesinin de en önde gelen simalarından
birisiydi.
Onun fikirleri Doğu İslam
dünyasından çok Batı Hıristiyan dünyasında yankı bulmuş ve Avrupa'da
Rönesans'ın, Modern düşüncenin ve Aydınlanma'nın hazırlayıcı figürlerinden
birisi olmuştur. Bu nedenle olmalıdır ki, onun eserlerinin büyük bölümü Latince
ve İbrani-ceye çevrildiği gibi Rönesans döneminde ve sonrasında başta ünlü
ressam Rafaello olmak üzere 15 ayrı sanatçı onun portresini çizmeye
çalışmıştır.
On Dokuzuncu yüz yılın ortalarında
ünlü Oryantalist Renan'ın İbn Rüşd ve İbn Rüşdçülük üzerine yaptığı Doktora
teziyle yeniden gündeme gelen İbn Rüşd düşüncesi, İslam dünyasındaki ıslahat
çabalarının da itici gücü olmuştur. Renan İbn Rüşd'ü, "felsefi
Hele-nizm'in saf ışıklarıyla Avrupa'yı aydınlatan ilk ve tek Müslüman düşünür
olarak tanıtıyordu.
Ortaçağ felsefesinin büyük üstadı
Etienne Gilson ise, "İbn Sînâ ve İbn Rüşd'ü hesaba katmadan, bir
Hıristiyan ilâhiyatı tarihinin dahi yazılamayacağını" bildirmekte idi.
Ortaçağ felsefesinin günümüzdeki en önemli temsilcilerinden, Alain de Libera ise
İbn Rüşd'ü "Avru-pa'nın manevî babası" olarak takdim etmektedir.
Ünlü İngiliz bilim tarihçisi
Charles Butterworth İbn Rüşd'ü, "Aydınlanma'nın müjdecisi" saydığı
gibi Amerikalı bilim adamı Paul Kurtz da onun, "modern bilimsel gelişmenin
öncüsü olduğunu" bildirir.
Remi Brague ise İbn Rüşd'ün
Aristo'nun Metafizik kitabına yazdığı Büyük Şerh'in (Tefsir) yalnızca bir tek
Arapça nüshası bulunduğunu, buna karşılık İbranice tercümesinden 15 nüshanın,
Latince tercümesinden ise daha çok nüshasının günümüze ulaştığını bildirerek
"İbn Rüşd'ün fikirlerinin Yahudi ve Hıristiyanlar arasında müstesna bir
mevkiye sahip bulunduğunu" belirtir.” (Prof. Dr. Bekir Karlığa)
BAŞLICA ESERLERİ:
TÜRKÇEYE ÇEVRİLMİŞ BAZI ESERLERİ: Felsefe-Din İlişkileri (Çevriren:
Süleyman Uludağ, 1985), Din-Felsefe
Tartışması (2000), Tutarsızlığın
Tutarsızlığı (2012), Siyasete Dair
Temel Bilgiler (2013), Psikoloji
Şerhi (2013), Metafizik Şerhi (2013),
Hayat Üzerine (2014), Akıl Üzerine (2014), İlim Üzerine (2014), İkinci Analitikler'in Orta Şerhi (Çeviren:
Hacı Kaya, 2015), Bidayetü'l Müctehid ve
Nihayetü'l-Muktesid - 3 Cilt (2015), Aristoteles
Metafizik Büyük Şerhi 1 (2017), Kategoriler
Kitabı'nın Orta Şerhi (2017), Organon'a
Giriş (İsagoci), Organon'a Giriş Şerhi, İkinci Analitikler Şerhi, Diyalektika
Şerhi, Sofistika Şerhi, Poetika Şerhi, Retorika Şerhi, Devlet Şerhi vd.
DİĞER BAZI ESERLERİ: Kitâbü’l-Maķūlât (Kategoriler), Telħîśu Kitâbi’l-Maķūlât (Kategoriler
Şerhi), Kitâbu'l-İbâre (Aristo'nun
Yorum Üzerine adlı eserinin Arapça çevirisi), Cevâmi, el-Hiss ve el-Mahsûs (Duyum ve Algı Üzerine), Cevâmi, fî el-Felsefe (Felsefe Üzerine
Değerlendirme), Cevâmi Kitâb el-Nefs
(Nefis Kitabı Üzerine Değerlendirme), Darûrî
fî el-Nahv (Nahiv Üzerine Zorunlu Bilgiler), Kelâm 'ala el-Kelimeti ve el-İsm el Muştak (Kelime ve Türetilmiş
İsimler Üzerine), Kitâb el-Hayevân
(Hayvanlar Üzerine), Makâle fî el-'Akl
(Akıl Üzerine), Makâle fî el-Cimri'
el-Semâvî (Göksel Nesnelerin Doğası Üzerine), Muhtasar el-Mecisti (Almagest'in Özeti), Muhtasar Kitâb el-Mustasfâ lî el-Gazâlî (Gazâlî'nin Mustafâ Kitabı
Üzerine), Risâle el-Âsâr el-'Adiyye
(Olağan Yapıtlar Üzerine), Risâle Mâba'de't-Tabî'a (Metafizik Üzerine), Şerh Akîde el-İmâm el-Mebdî (İmam
Medbî'nin Kurallarının Yorumu), Şerh
Kitâb el-Burhân lî Aristutâlis (Aristoteles'in Burhan Kitabı'nın Yorumu), Şerh Kitâb el-Kıyâs lî Aristutâlis
(Aristoteles'in Kıyas Kitabı'nın Yorumu), Tefsîr
Mâba'de't-Tabî'a (İbn Sînâ'nın Tıp Özeti Kitabının Yorumu), Tehâfüt el-Tehâfüt el-Felâsife
(Filozofların Tutarsızlığı'nın Yorumu),Telhîs
İlâhiyyât lî Nikulâvus (Metafizik'in Özeti), Telhîs Mantıki Aritutâlis (Aristoteles'in Mantık'ının Özeti), Bidâyet el-Müctehid ve Nihâyet el-Muktesid
(İçtihâdın Başlangıcı ve Ilımlılığın Sonu), Kitâb
el-'Usûl el-Fıkh (Fıkıh Üzerine), Kavl
fî Âlât el-Teneffüs (Solunum Üzerine), Kitâb
el-Külliyât fî el-Tıb (Tıp Külliyatı), Kitâb
fî Hıfz el-Sıhha (Sağlığın Korunması Üzerine), Makâle fi Asnâf el-Mizâc (Mizaç Türleri Üzerine), Makale fî el-Mizâc (Mizaç Üzerine), Makâle fî Hummeyât el-'Ufûn (Ateşli
Hastalıklar Üzerine), Mes'eletün fî
Nevâib el-Hummâ (Humma Hastalığıyla İlgili Sorunlar), Resâil İbn Rüşd el-Tıbbiyye (İbn Rüşd'ün Tıp Makaleleri), Şerh Urcûze lî İbn Sinâ (İbn Sînâ'nın
Tıp Özeti Kitabının Yorumu), Telhîs
Evvelu Kitâb el-Edviye el-Müfrede (Müfred İlaçlar'ın Birinci Kitabının
Özeti), Telhîs Kitâb el-Hummeyyât lî
Câlînûs (Galenos'un Humma Kitabının Özeti), Telhîs Kitâb el-Mizâc lî Câlînûs (Galenos'un Mizaç Kitabı'nın
Özeti).
KAYNAKÇA:
Süleyman Feyyaz / Son Filozof İbn Rüşd (2003), Hacı Yunus Apaydın / "İbn
Rüşd'ün Hukuk Anlayışı" (İbn-i Rüşd Kongresi Tebliğleri, 14 Mart 1993,
Kayseri, 1993, s. 148), İzzet Tanju / Bir Erken Aydının Yaşam Öyküsü (2013), Bekir
Karlığa / Batı'yı Aydınlatan İslam Düşünürü - İbn Rüşd (2014), Cevher Şulul / İbn
Rüşd'ün Siyaset Felsefesi 2015).
