Yazar, felsefeci, eğitimci, siyaset
adamı, Milletvekili (D. 1891, İstanbul – Ö. 7 Şubat 1965, Ankara). Hatice Hesibe Hanım ile Niğdeli Kaymakam Ağaoğlu ailesinden Mustafa
Dilâver Efendi’nin oğludur.
Beşiktaş Sıbyan (İlkokul) Mektebi, Fatih Rüştiyesi ve Mercan İdadisi (Lisesi)’nden
sonra Mülkiye Mektebi’ni bitirdi (1912). İstanbul Erkek Lisesi’nde
öğretmenlik, Kadıköy Lisesi’nde müdürlük, Evkaf (Vakıflar) Özel Kalemi’nde
memurluk ve Kadıköy Numune Mektebi’nde müdürlük yaptı. 1917’de Darülfünun (İstanbul
Üniversitesi)’a içtimaiyat (toplumbilim) ve felsefe tarihi doçenti olarak
atandı.
Mehmet Emin Bey, 1919 yılında Niğde
milletvekili olarak son Osmanlı Meclis-i Mebusan’ına seçildi. Meclis-i
Mebusan’ın kapatılması Darülfünun’a (İstanbul Üniversitesi) döndü ve 1924’te
profesör oldu. Aynı yıl MEB Talim Terbiye Kurulu üyeliğine seçildi ve daha
sonra başkanlığına getirildi. İki yıl sonra bu kurulun başkanlığına getirildi.
Maarif Vekâleti (Milli Eğitim Bakanlığı) müsteşarlığı, daha sonra Kız Öğretmen Okulu Müdürlüğü, İstanbul Milli
Eğitim Müdürlüğü (1931), Yüksek Öğretmen Okulu Müdürlüğü (1932-33) görevlerinde
bulundu. 1936’da Siyasal Bilgiler Okulu Müdürlüğüne ve iktisadi doktrinler tarihi
ve sosyoloji (toplumbilim) profesörlüğüne atandı.
1942’de bu görevine ek olarak Dil ve
Tarih Coğrafya Fakültesi (DTCF)’de dekan vekilliği görevini üstlendi. Mülkiye
Mektebi’nin Ankara’ya nakledilmesi ve Siyasal Bilgiler Okulu olarak
örgütlenmesinde önemli katkıları olmuştur.
Erişirgil fakülteden ayrıldıktan sonra Cumhuriyet Halk
Partisi İdare Kurulu üyeliği yaptı ve Zonguldak’tan milletvekili
seçilerek 1942-50 yılları arasında Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM)’de görev
üstlendi. Gümrük ve Tekel Bakanlığı (1948) ile İçişleri Bakanlığı (1949) yaptı.
1950’den sonra siyasal yaşamdan çekilerek bütün zamanını araştırma ve yazı
çalışmalarına ayırdı.
Öğrencilik,
memurluk ve üniversite hocalığı yıllarında Mehmet Akif Ersoy, Ziya Gökâlp ve
Rıza Tevfik Bölükbaşı’nı yakından tanıyıp onlardan yararlandı. Yazıları Yeni
Mecmua (1917), Dergâh (1921), Hayat (1926), Yeni Türk, kurucusu olduğu Dil ve
Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi’nde yayımlandı.
Türkiye’de
pragmatizmin (felsefede faydacılık) ilk
savunucularından olan Erişirgil’in felsefe ve toplumbilim konularında birçok yazısı Yeni Mecmua,
Dergâh, Hayat, Yeni Türk
ve kurucusu bulunduğu Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi’nde yayımlandı. Okullar için ders
kitapları hazırladı; felsefe, hukuk ve ekonomi alanlarında eserler verdi. Ziya
Gökalp ve Mehmet Akif Ersoy üzerine eklerle zenginleştirilmiş, yeni basımları
bugün de ilgiyle okunan monografiler hazırladı. Dünya düşünce tarihinde önemli
bir yeri olan Bergson’dan
Ahlâk ve Dinin İki Kaynağı adlı
yapıtı Türkçeye çevirmişti.
Mehmet
Emin Erişirgil’in gençlik
yıllarında şair Mehmed Akif Ersoy, şair ve toplumbilimci Ziya Gökalp ve filozof
şair Rıza Tevfik Bölükbaşı ile yakın arkadaşlık ilişkileri olmuştu. Atatürk’ün
meclislerinde de bulunmuş ve yeni Türk harflerinin düzenlenmesi ile görevlendirilmiş
olan beş kişiden birisiydi. Atatürk, Erişirgil’in kültürü ve bilgisi konusunda
olumlu bir kanıya sahipti. Bir konuşmasında, “Yeryüzünden felsefe kaybolsa onu Emin Bey yeniden icat ederdi”
diyerek takdirlerini ifade etmiştir.
Eserlerinden
bazılarının yeni baskıları yapılmıştır, ayrıca çeviri kitapları da vardır.
ESERLERİ:
Felsefe:
Kant’tan Parçalar
(1935), Filozofiye Başlangıç (1936, Felsefeye Başlangıç adıyla
1944), Neden Filozof Yok (1957), Descartes
ve Kartezyenler (yeni bas. 2006).
Roman: Ziya Gökalp:
Bir Fikir Adamının Romanı (1951),
Mehmet Akif: İslamcı Bir Şairin Romanı (4 cilt, 1956).
Hukuk: Hukukun
Muhtelif Cepheleri ve Hukuk İlmi (1938).
Diğer: Malumat-ı
Vataniye (1924), Yurt Bilgisi (1930), Ekonomi Meslekleri: XVI.
Yüzyıldan Günümüze Kadar (Ankara 1945), Merak ve Dikkat (Ankara
1956), İhmal (1958), Türkçülük
Devri - Milliyetçilik Devri - İnsanlık Devri (Ankara 1958), Hamle (1960).
Çeviri: Kant ve
Felsefesi (1923), Sokrat (1931), Ahlâk ve
Dinin İki Kaynağı (Bergson’dan, 1933).
KAYNAKÇA:
İbrahim Alaeddin Gövsa / Türk Meşhurları (1946), Afşin Oktay-Kemal Bağlum /
Biyografiler Ansiklopedisi (1959), Mücellidoğlu Ali Çankaya / Yeni Mülkiye
Tarihi ve Mülkiyeliler (c. II, 1968), Reşat Ekrem Koçu / İstanbul Ansiklopedisi
(c. IX, s. 5187), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar
Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli
ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2007,
2009) - Ünlü Fikir ve Kültür Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 3,
2013), Behçet Necatigil / Edebiyatımızda İsimler
Sözlüğü (18. bas. 1999), Şükran
Kurdakul / Şairler ve Yazarlar Sözlüğü (6. bas. 1999), Mehmet Nuri
Yardım / Edebiyatımızın Güleryüzü (2002), Behçet Necatigil / Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü (23. bas. 2006), TBE Ansiklopedisi (c.1, 2. Bas. 2010), Mehmet
Nuri Yardım / Edebiyatımızın Güleryüzü (2002).