Hukukçu, devlet adamı (D.
1858, Tortum / Erzurum - Ö. 1920, Edirne). Memleketinde başladığı öğrenimini,
ağabeyinin yanına giderek Balıkesir’de ve İstanbul’da tanınmış öğretmenlerden
ders alarak tamamladı (1888). Fatih Camiî’nde müderrislik yaparken ders verdiği
öğrenciler arasında Muallim Naci, Ahmed Mithat Efendi gibi ünlü edebiyatçılar
da vardı. 1900’den itibaren Mekteb-i Hukuk (Hukuk Fakültesi), Mekteb-i Sultanî
(Galatasaray Lisesi), Darülfünûn (Üniversite) ve Darülmuallimîn (Erkek Öğretmen
Okulu)’de ders verdi. Bu arada Bedreddin Simaveni’nin Vâridat’ını
Türkçeye çevirdi. 1907 yılında Şeyhülislâmlığa bağlı Tedkik-i Müellefat
Başkâtipliği’ne ve aynı meclisin üyeliğine getirildi. II. Meşrutiyet’ten (1908)
sonra Maarif Nezareti (Eğitim Bakanlığı)’nde kurulan Meclis-i Kebir-i İlmî ve
Ayan Meclisi (senato) üyeliklerine atandı. 1910 yılında Şeyhülislâm oldu.
Makaleleri Sırat-ı
Müstakim, İslâm gibi dergilerde yayımlandı. İttihad ve Terakki Cemiyetinin
ilim heyetinde bulunan ve bir ara Sadrazam Vekilliği’ne de atanan Musa Kâzım
Efendi, üç defa Şeyhülislâm oldu ve sonuncusundan 1918 yılında azledildi.
Şeyhülislâmlıktan uzaklaştırıldığı zamanlarda çeşitli medreselerde müderrislik
yaptı. Basında, mason olduğu hakkında iddialar yer alınca 1911 yılında bir
duyuru yayımlayarak bu iddiaları yalanlayıp Nakşibendiliğe bağlı olarak
İslâmiyete hizmet ettiğini belirtti. Mütareke yıllarında birçok İttihadçı ile
birlikte Divan-ı Harb-i Örfi (Sıkıyönetim Mahkemesi)’de yargılandı, diğer
İttihadçılar Malta’ya sürülürken, o hastalığı nedeniyle Edirne’ye sürüldü.
Edirne Muradiye Camiî bahçesinde toprağa verilmiştir.
ESERLERİ:
İslâm’da Usûl-ı Meşveret ve Hürriyet (1908), İslâm’da Cihad (1917), Sûre-i İhlas ve Alak Tefsiri (1918), Safvetü’l-Beyan fi Tefsiri’l-Kur’ân (1919), Külliyat-ı Şeyhülislâm Musa Kâzım / Dinî, İçtimaî Makaleler (1920), Usul-i Fıkıh (Darulfünûn ders notları), Vâridât Tercümesi (Bedreddin Simaveni’den), Redd-i Ebâtıl (Bâtılların Reddi, külliyatının içinde, s. 199-240), İbn Rüşd’ün Meslekî Felsefesi ve İmam Gazali ile Bazı Mesail Hakkında Münazarası (Külliyatın içinde, s. 136-196).
KAYNAKÇA İsmail Kara / Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi Metinler – Kişiler (1. Cilt: 1986, s. 45-72), Ferhat Koca / Şeyhülislâm Musa Kâzım Efendi’nin Hayatı ve Fetvaları (2002), İhsan Işık / Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) - Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).