Doğan Kuban

OSMANLI MATEMATİK KİTABI NE ZAMAN YAZDI?

DOĞAN KUBAN

Osmanlı meraklıları herhalde Osmanlı matematikçilerini de merak ederler! Onlara Osmanlıların matematik tarihinde hiçbir yerleri olmadığını başından haber verip bunun cezasını nasıl çektiğimizi anlatmak istiyorum. Doğan Kuban

Matematik bilen astronomlara müneccim olarak bakıp, Orta Asya’dan müneccim olarak çağrılan Ali Kuşçu’yu, Şam’dan da aynı sıfatla çağrılan Takiyüddin’i Osmanlı matematikçisi göstermek gibi, şarlatanlıktan vazgeçersek, Osmanlı’nın yetiştirdiği bir matematikçi yok.

Ama bu günün insanı matematiği cebinde taşıyor. Cepteki telefonlar, evdeki, iş yerlerindeki bilgisayarlar, alış veriş merkezlerinin kasaları, bankalar, ordunun topları, füzeleri, uçaklar, otomobiller, makinalar, inşa edilen yapılar, köprüler, tüneller tümü matematiğe dayalı bilimsel ve teknik kuram ve uygulamalara oturuyor.

Osmanlı matematik tarihi yok

İlkokulda öğrendiğiniz artı, eksi, çarpı, bölü işaretlerini içeren kitaplar Osmanlı döneminde ne zaman basılmış? İçinizde bilen var mı? Araplar Hintlilerden, Avrupalılar İspanya Müslümanlarından aldıkları için, Arap rakamları denilen rakamlarla basılmış kitap olarak ve 12. yüzyılda yaşamı ve cebir hesabının yaratıcısı olarak bilinen Harezmi’nin adını, basılmış kitapta gören Osmanlılar hangi yüzyılın insanlarıydı?

Bunları bilemezsiniz. Çünkü Osmanlı matematik tarihi diye bir şey yok.

Rönesans’a kâfir işi diye bakan Osmanlı, dünya egemenliğini Avrupa’ya, yani karşı olduğu Hıristiyanlara kaptırmış.

Osmanlı medresesi ne Rönesans’tan ne de Harezmi’den söz eder. Bu suskunluk, ister bilgisizlikten ister dinsel ideolojiden kaynaklansın, bir bilim düşmanlığı işaretidir.

Osmanlı tarihinin medreselilerle ilgili en önemli kitabı Taşköprülüzade’nin Şakayı’ı Numaniye’sidir. Ünlü Osmanlı bilim adamlarını (!), yani ünlü mollaları anlatır. Osmanlıcı vatandaşların bu kitaptan haberi olanlar doğal olarak çok azdır. Oradaki listeye bakarsanız matematikle ilgili bir iki ad bulabilirsiniz. Fakat ne ürettiklerine ilişkin bir şey bulamazsınız.

Matematik mi? O da ne?

18. yüzyılda Osmanlılar arasında matematikten haberli bir molla olmadığı için, Osmanlı’nın sarıldığı son kurtarıcı olan ordunun batılı bilgilerle yetişmesi gerektiği zaman kurulan ilk Topçu Okulu Humbarahane oldu (1738). O zaman için bu tür bir mühendis okulunun programını anlayacak Osmanlı olmadığı için, başına Fransız kontu Bonneval (Humbaracı Ahmet paşa) getirildi. Daha önce Avusturya İmparatoru için de çalışmıştı. Bugün bu şanlı cahil çağı, ne olduğunu bilmeden seven romantik sevgilileri var.

Osmanlıyı ağızlarından düşürmeyenlerin Osmanlıyı neden öğrenmediklerini düşünürüm. Şimdi anlıyorum. Onları kendi cehaletlerine yakın buluyorlar. Bilgisizlik ortak bir özellik. Şirketler teknoloji ithal ediyorlar. Profesörler kes- yapıştır yöntemi kullanıyor. Öğrenciler de İngilizce öğrenen müşteri ve tüketiciler oluyor.

Şimdi yabancılar paşa ya da işgal askeri değil. Kredi ile para veren yabancı bankalar ve Türkiye’yi satın alan (pardon, Türkiye’ye yatırım yapan) birileri. Bu, uluslararası kapitalizmin evrensel mekanizması. Alan da veren de memnun. Üstelik evrensel bir ağ içinde bir para dönüşüm sistemi. Burada ulusal politika yok. Satıcılara uyum var. Sadece, adları farklı olsa da, simgesel olarak molla ve sultan gerekiyor. Bu çok iyi işleyen sistemde para paritelerini iyi bilmek gerek.

Derleme dilde ne yazılır?

Sevgili Okuyucular,

Bu toplum ne zamandan bu yana nal topluyor? Şu soruların yanıtlarını araştırın. Dünya matematikçileri arasında Osmanlı var mı? Hiç olmamış. Ömer Hayyam gibi hem dünyanın bildiği bir şair hem matematikçi var mı? Hayyam’dan esinlenip rübai yazmış var. Ama matematiğinden esinlenen matematikçi olmamış. Farsça eski ve kendi içine oldukça saf kalmış bir dildi. Osmanlıca denen derleme dilde, yetenekli olanlar da, özgün bir şiir yazamadılar.

Bugün bizim Türk dilli Müslüman halkın bir kimlik sorununun dilsizlikle ilişkisi var.

Tarihi anımsamakta her zaman yarar vardır: Ertuğrul’un oğlu Osman adıyla Türklükten Araplığa terfi etmiş (!?) Arap halifesinin adı devlete verilmiş, yetişmemiş dile verilmiş. O zaman Ukraynalı bir esir kız da Osmanlı valide sultanı oluvermiş. Osmanlıca Türkçe olmaktan çıkınca Arapça, Farsça kullanmak bir tür asalet gösterisine dönüşmüş. Şimdi ‘bye bye’ diyen köylüler gibi. Çok ucuz bir dönüşüm. Osmanlıca sayısı az okumuşun kimliği olunca, kimse dünya edebiyatına girecek bir yapıt yaratamamış. Kendi içimizde caka satmışız. Yetenekli olanlar da harcanmış. Bu Esperanto, Osmanlı ve Türk cehaletinin temelidir. Bu halk dilini dışlamıştır. Halk da onu dışlamıştır.

Mevlana kitabını Farsça yazdı

İbni Sina’nın göç ettiği Samani Buhara’sı gelişmiş bir kentti. İbni Sina, Gazneli Mahmut’un devamlı izlemesinden kaçarak İsfahan’a sığınmıştı. Fakat Selçuk İsfahanı belki onu kabul etmezdi.

Günümüz Türk tarihçileri Mevlana’yı Anadolu kültürünün parçası olarak görürler. Mevlevilik ve tasavvuf bağlamında bu doğrudur. Fakat Dünya, Mesnevi şairini İranlı görür. Türkçeyi hor gören divan şairleri Türk şiirini dünya sahnesine çıkaramadılar.

İslam ile Arapçayı, Fars edebi kültürü ve Farsçayı, İran’ın İslam yorumunu, tasavvufu ithal ettik. Bugün ithal mallarını ve modayı nasıl kullanıyorsak, o zaman da, iyi taklitçiler vardı. Mevlana, babası Bahattin Velet ile Türkiye’ye geldi. Ama kitabını Farsça yazdı. Tarikat de kurdu. Ama biz Mevlana yetiştiremedik. Dünya Mevlana’yı Türk değil, İran şairi olarak biliyor.

İbni Sina’ın yaşadığı Samani Buhara’sı, Selçuklu Isfahan’ından ileri olabilir. Öyle bir ortam Mengücek Erzincan’ında yoktu. Mevlana’yı günlük yaşam dışında Türkçe öğrenmeye teşvik edecek bir kültürel ortam Konya’da da olmadı. Osmanlı çağı Türk dilinin edebiyatını yaratmadı. Evrensel olamayan bir şiir üslubu yarattı. Ama Firdevsi, Hayyam, Hafız ne de Sadi Osmanlı’dan çıkamadı.

Özgün katkı: Askeri eğitim

Osmanlının İslam tarihine özgün katkısı İslam’ı Batıya karşı yüzyıllarca savunması ve geliştirmeye çalıştığı askeri eğitimdir. Sadrazam Nevşehirli İbrahim Paşanın öldürülmesinden sonra 1. Mahmut zamanında açılan Humbarahane (Topçu) okulunun kurucusu Fransız kontu Bonneval (Humbaracı Ahmet Paşa) oldu. Mühendishane-i Bahri-i Hümayunu da Fransızlar kurdular. Bu Avrupa vesayeti, Düyun-u Umumiye’ye kadar sürdü. Medrese 19. yüzyıl sonuna kadar üniversitenin açılıp yürümesine olanak vermedi. Bektaşi yeniçeriler her zaman Sünni medrese ile birlikte kargaşa çıkardılar. Bu da Tanzimat’a kadar sürdü. Geç kalmıştık.

Karagöz oyunu

Mustafa Kemal ve etrafında Kurtuluş Savaşı’nda can ve emek koyanlar, sosyal devrimler aşamasında Türkiye’de küçük, inançlı bir azınlıktı.

1950’den sonra Anglo-Amerikan politikasının İslam dünyası planı uygulanmaya başlayınca, Türkiye İslam dünyasına entegre edilmeye çalışıldı. 15 yılda başardığımız olağanüstü çağdaşlaşma enerjisi, özellikle 1980’den sonra törpülendi.

Bugünkü mücadele kültürel içeriği boş, niteliksiz bir politik çekişmedir. İslam’ın 12. yüzyılda Rönesans bileşeni olacak nitelikteki entelektüel atılımı ile karşılaştırınca, yaşamları çağdaş teknoloji tüketimi ile geçenlerin, kendi hayallerini dünya sahnesinde sergiledikleri karagöz oyunundan öte bir nitelik taşımıyor.

KAYNAK: Doğan Kuban / Osmanlı Matematik kitabı ne zaman yazdı? (Facebook paylaşımı, 6 Nisan 2017)

DOĞAN KUBAN: ‘KÜLTÜR EL DEĞİŞTİRDİ’

Mimar Doğan Kuban, 1970’li yıllara kadar gelen geleneksel ahşap yapıların sonraki süreçte hızla yok edildiğini söylüyor. Bunu da köyden kente göçenlerin kent kültürüne sahip çıkmamasına bağlıyor. Kuban “Ak Saray”la ilgili de “çirkin bir büro binası” diyor.

Sultanahmet’teki Turing’e ait “Yeşil Ev” geçen günlerde boşaltıldı. Ev ihaleyle 15 yıllığına devredilmişti ve işletecek olan firma istemediği için içindeki eşyalar müzayedede satıldı. Yeşil Ev, “koruma”ya büyük önem veren Turing’in eski başkanı Çelik Gülersoy tarafından 1977’de satın alındı, restore edilerek Türkiye’nin ilk “tarihi tipte otel”i olarak yıllarca hizmet verdi. Ahşap bir yaı olan Yeşil Ev bu haliyle Avrupa’nın en saygın kültür kuruluşlarının başında gelen “Europa Nostra”nın başarı madalyasını da Türkiye’ye getirdi. Bir dönem Turing’de görev alan mimar Doğan Kuban’la Yeşil Ev üzerinden İstanbul’daki ahşap yapıları ve koruma politikalarını konuştuk.

Öğrencileri Turing’in işlettiği yapıların restorasyonunu yapan Doğan Kuban, Gülersoy’u “Yaptıklarını kimse yapmadı” diyerek anlatıyor. “Gülersoy’un genel bir politikası vardı. Vizyonu korumayla ilgiliydi ve İstanbul için de bu gerekliydi. Eski binaları alır, restore ederdi. Kendisi de zaten eski yapıları kültürel olarak sevdiği ve politik olarak da bunun gerekli olduğunu düşündüğü için yaptı.” Yeşil Ev örneğine geldiğimizde ise “Yeşil Ev ilk yapıldığında örnek bir yerdi. Ona benzer bir bina da olmadı. Gülersoy Yeşil Ev’i neredeyse müze haline getirdi. Servisi çok iyi, bahçesinde oturmak güzeldi” diye anlatıyor. Gülersoy’un koruma adına yaptıklarını sadece ondan sonra gelen yönetimin değil belediyelerin ve devletin de yapmadığını vurguluyor. Sonra da “Turing’in yönetimi ne yapıyor?” diye haklı bir soru soruyor.

Neden koruma politikalarının uygulanmadığı ise “En büyük sorun, kültür Türkiye’de el değiştirdi. Bu, onun sonucudur. Tarihi, sanatı bilmiyor ve sahip de çıkmıyorlar” diye özetliyor.

Kendisinin İstanbul Belediyesi’nin isteği üzerine 1971’de koruma planı hazırladığını söyleyen Kuban, İstanbul’un ve Osmanlı’nın geleneksel konut dokusunun ahşap olduğunu söylüyor. “1970’li yıllara kadar, henüz köylü şehre göç etmediği için, İstanbul’un ahşap dokusu duruyordu. Türkiye fakirdi. Koruma düşüncesi toplumda değilse bile devlet ve kültür katında vardı.”

Bu ahşap yapıların zamanla yok edildiğini, belediyelerin bunlara sahip çıkmadığını söyleyen Kuban “Belediye vermesini biliyor, almasını değil. Zaten şehirli de değiller, bu kültürün ne olduğunu bilmiyorlar” diyor.

Avrupa’da çok sayıda korunan şehir olduğunu söyleyen Kuban “Roma’da evin boyasını bile kolay kolay değiştiremezsin. Belediye başkanlarımız bu şehirleri görüp neden bizde böyle bir koruma yok demiyorlar mı? Aslında diyemiyorlar çünkü onlar da bilmiyorlar. Kuldan halk oldular, halktan da iktidar oldular; korumayı bilmiyorlar. Bu işler zengin olmakla, gökdelen yapmakla olmuyor” diyor.

Osmanlı’nın geleneksel ahşap kentlerinden kurtulanın sadece Safranbolu olduğunu söyleyen Kuban “Türkiye’de başka kurtulan şehir yok” diyor.

Kuban, günümüzdeki 1000 odalı “saray”a da göndermede bulunarak Osmanlı’nın konuttaki en büyük özelliğinin mütavazılık olduğunu söylüyor. Buna da iki katlı ve ahşap olarak inşa edilen Topkapı sarayını örnek veriyor. “19. yüzyıla kadar Topkapı Sarayı’nı kullanmışlar ve başka saray da yoktu.” Sonraki süreçte ise bir saray enflasyonu yaşandığını söyleyen Kuban “Dolmabahçe, Beylerbeyi gibi sarayları 19. yüzyılda, parçalanmak üzereyken yaptık ve battık” diyor. “Bizde saray yapma geleneği yoktu. Selçuklu’nun bir tek Konya’daki Alaattin Köşkü denilen köşkü vardı” diye de büyük devlet olmak için büyük yapıya gerek olmadığının altını çiziyor.

Kuban “Ak Saray” için de eleştirilerini yöneltmekten çekinmiyor: “Başkanlık sarayı çok kötü, çirkin bir büro binası. Selçuklu’yla bir ilgisi yok. 1000 odalı deniliyor; Osmanlı’nın 500 yıl oturduğu saray 360 odalıydı. Versailles, Buckingham saraylarının daha az odası var. Beyaz Saray bundan 7 kat daha küçüktür, saray bile değildir. 1000 ne işe yarar onu da bilmiyorum.”

KAYNAK: Kültür El Değiştirdi (Mehmet Keskin röportajı, cumhuriyet.com.tr, 29.11.2014).

İslam’ın iki kökeni var: Kuran ve Türk diliyle yorumlanmış İslami doğmanın özümsenme süreci. Bu yorumlar homojen değildir ve kendi iç dinamikleri ile değil, dünya ile etkileşim sonucunda değişiyorlar. Tarihimiz de bunun en iyi bilinen görüntüsü, Bizans ikonoklast akımından aktarılmış olan resim yasağı. Abdülmecit devlet dairelerine resmini astırmak istediği zaman tepki gördü. Bugün politikacılar duvarları resimleriyle dolduruyor, heykel yıkıyor, köpek ya da karpuz heykeli yapıyorlar. Bu, toplumun kültürel yozlaşmasını ve dini doğmayı değiştiren etkenlerin yabancı kökenini gösteriyor.

Batı da yozlaşıyor. Batı etkisi bir bütündür. Pazardan sebze alır gibi, bu iyi bu kötü diye seçmiyoruz, tümünü ithal ediyoruz. Güzel sanatlar okulu, konservatuar açmak zorundasınız. Dersleri İngilizce yapıyorsunuz, futbol var ama Batı musikisi yok, foto var ama resim yok, hıyar heykeli var ama insan heykeli yok demek saçmalamaktır. Bir resim, yılda on kişi öldüren Mercedes’ten daha önemlidir. Bir heykel bir füze’den, büyük musiki yapıtı da atom bombasından daha önemlidir. Bu değer yargılarını şaşırırsanız, teknoloji ithal etseniz de elinizde kalır.

Gelecek için Türkiye’nin sorunu, silah müşterisi olmak yerine, evrensel bilim ve sanatın gelişmesine katılabilmektir. İslam dünyasını yıkan gericiliğin kökü kendimizde değil, cehaletimizi istismar eden Batı politikasının başının altındadır.

TARİHİN İLK ÇEVİRİ ÖRGÜTLENMESİ

İslam’ın iki dönemini iyi tanımlamak gerekir. İlk aşaması Avrupa Ortaçağına 12. yüzyıldan başlayarak etkili olan, Avrupa rönesansının da bileşenlerinden biri olan Abbasi rönesansı ile sonlandı. Buna rönesans denmesi yanlış olmaz. Çünkü Avrupa’dan önce, Yunan, Hellenistik ve Roma kaynaklarının çevirisi üzerine kurulmuştur.

Erken İslam, İran, Hellenistik, Yakın Doğu ve Doğu Roma ülkelerini fethederek İslam inancını yaydığı dönemde, gelişen kültürünü Yunan-Roma kültürüne dayamıştır. Bütün İslam fetihleri Hellenistik imparatorluklar, Roma İmparatorluğu ve Eski İran İmparatorluklarının toprakları idi. Harunreşid ve oğlu El-Memun’dan başlayarak, sistematik olarak bütün bu kültür alanlarının ürettiği yapıtlar Bağdat’ta Arapçaya çevrildi.

Bu, dünya tarihinin en büyük sistematik çeviri örgütlenmesidir ve İslam kültüründe gerçek çizgisini gösterir. Bu çeviri etkinliği çerçevesinde İslam Bilim ve Felsefesi gelişmiş ve 12-13 yüzyıllara kadar etkili olmuş, İspanya’ya egemen olan İslam kanalı ile de Ortaçağdan sonra 16. yüzyıla kadar Avrupa’da etkili olmuştur.

İslam Tarihinin ikinci aşaması, Türklerin, İran ve giderek Yakındoğu fetihleri dönemidir. Karahanlıların ve Gaznelilerin Orta Asya’ya egemen olmalarından sonra Selçukluların 11. yüzyıl ortalarından başlayarak Anadolu ve Yakındoğu fetihleri ve İran’da güçlenen Şiilik, Arap İslam’ının, Abbasi döneminin tersine, koyu bir dogmatizme dönmesine neden olmuştu, bu da Abbasi döneminin Antik düşünceye açılımının sonu olmuştu.

ARAP SÜNNİLİĞİ GELİP YERLEŞİYOR...

Fakat Sünni Arap, çeşitli şeri yorumlarla Kuran’da olmayan yasaklar uydurmuştur. Türkler Hoca Ahmet Yesevi’nin irşatlarıyla Müslüman olmaya başladıkları zaman, Horasan Şii idi. İlk Türk tarikatları, Bektaşiler, Anadolu abdalları, Babai isyanlarını çıkaranlar Şiilikle Şamanizm’i birbirine karıştıran bu Alevi tarikatları oldu.

Hacı Bektaş, Osmanlı döneminde en etkili Türkmen babası idi. Orhan Bey zamanında esir edilen çocuklarından ilk devşirme askerlerin ruhani lideri olarak Hacı Bektaş uygun bulunmuştu. Ertuğrul’un ailesi de Ahilerle ve Babailerle yakın ilişki içinde idiler. Onlar da Horasan kökenliydi. İran Selçuklularına karşı baş kaldıranlar Şaman geleneğini sürdüren babalardı. Bunların etkisi Constantinopolis’in fethine kadar sürdü.

Cami ve medreselerden önce, Osmanlı döneminde Ahi zaviyeleri açıldı. Yıldırım döneminden başlayarak zaviyelerle birlikte Cami ve medreseler yapılmaya başlandı. Fetihten sonra ise zaviye yapısı ortadan kalktı, yine de Yavuz Selim dönemine kadar Osmanlı ailesinin Alevilerle ilişkisi sürdü. Bu ilişkinin kopmasına neden olan Yavuz’la Şah İsmail arasındaki savaştır. İran etkisinde Şii Türkmenlere karşı Osmanlılar Arap Sünniliğini kendilerine destek aldılar. İstanbul’da Ahi zaviyesi yoktur. Böylece İstanbul Arap sünniliğinin önemli bir merkezi oldu.

VE BİLİME SANATA KAPI KAPANIYOR: SÖMÜRGELEŞME DÖNEMİ

Fakat 15. yüzyıldaki bu yeni gelişim, kendisi ile birlikte Abbasi açılımına son darbeyi vurdu. Osmanlılar Abbasi Rönesansı’nın bilim ve felsefedeki açılımlarına kapıyı kapadılar. Bir yandan Avrupa’yı hatta İtalya’yı tehdit ederken, Rönesans’ın Avrupa’ya getirdiği düşünsel, sanatsal ve felsefi olanakları dışladılar.

Sonuç sadece İmparatorluğun yıkılması değil, Türkiye’nin geri kalmış eğitimi ve teknolojisinin de nedenidir. Kurtuluş Savaşı sonrası açılımı ise, 1945 sonrası Batı politikasının Ortadoğu politikaları nedeniyle baltalanmış ve bugünkü kültürel ve politik kara çukura düşülmüştür. Batının ve ona eşdeş olan Hıristiyanlığın İslam dünyasına seçtiği gelecek, Ortaçağ’da planlanmış bir sömürge statüsüdür. İslam ülkelerinin bu tuzağa düşmüş olması, 18.-20. yüzyıl sömürgeleşmesinin sonucudur. Sömürge olmaktan kurtulmuş görünseler de, Batı ile ekonomik ilişkileri, daha incelmiş sömürü politikalarıyla sürmektedir.

Yeni dünya koşullarında Doğu Asya’nın kazandığı yeni küresel statü Avrupa ve Amerika’nın politikalarında değişiklik yaptı, fakat küresel egemenlik liderliğini kaptırmamak isteyen Amerika’nın İslam ülkelerini kendi patronluğu altında tutmak istediği açıktır.

Eğer hâlâ anlaşılmamışsa, bu İslam ülkelerinin kaygısızlar, aptallar ya da ortaklar tarafından idare edildiğini düşünmek gerekir. Neredeyse Ortaçağ’dan bu yana süren bu egemenlik savaşını Müslümanların anlamamış olmaları, hâlâ çok ilkel, 11. yüzyıldan bile geri bir düşünce seviyesinde yaşayan kalabalıklar olduğunu kanıtlıyor.

İSLAMI SEVİNDİREN BATININ CİCİ-BİCİLERİ

Cahil halklar, gelişmişlik tekerlemeleri ve teknolojik oyuncaklarla aldatılıyorlar. Kolay aldanacak kadar az gelişmişler. Otomobil, televizyon, ve telefon sahibi olunca yeni oyuncak verilen çocuklar gibi ağlamayı kesip susuyorlar. Kardeşleriyle kavga ediyor ve küçük, yapay ordular ve hayallerle İslam devletleri kuruyorlar. Bütün İslam dünyası yeni İslam mücahidlerinin eline geçse, dünya karşısındaki statüleri daha mı güçlü olur? İsrail’i ortadan kaldırabilirler mi? Yoksa tümel olarak yeniden sömürge mi olurlar?

İslam toplumlarını bu çırpınma ortamında tutmanın en güzel aracı silah satmak, parçalamaktır. Cehalet, entelektüel cılızlık ve gelişmemişliği, parçalanmışlığı ayakta tutmaktır. Ben de Hıristiyan ve Batılı olsam daha iyi bir yöntem bulamazdım. IŞİD ve El Nusra yeni bir devlet kurarlarsa Suudi Arabistan saltanatı ayakta kalmak için ne yapar?

Türkiye Ortaçağ kalıntısı kurumlara karşı çağdaş kurumlaşmayı gerçekleştirmek zorundadır, bu bilimselleşmektir, bunu Uzakdoğu gerçekleştirdi. Her ülkenin stratejisi farklı olmak zorunda.

Bizim de şansımız var. Çünkü o yola 1923’de girdik. Kısa zamanda çok yol aldık.

Prof. Dr. Doğan Kuban

(Cumhuriyet)

KAYNAK: İslamlaşma Tarihimizle Derin Bir Hesaplaşma / Doğan Kuban (cumhuriyet.com.tr, 19 Haziran 2015 - gercekedebiyat.com, 21 Haziran 2015),