Astronomi
ve matematik bilgini, hekim (D. 1151?, Çağmin / Harezm - Ö. 1221?) Tam
adı Mahmud b. Muhammed b. Ömer el Çağminî el-Harezmî’dir. Harezm
bölgesinde küçük bir kasaba olan Çağmin’de doğdu. İslam dünyasında çok tanınmış
olmasına karşın, hayatı hakkında klâsik ve modern kaynaklarda yeterli bilgi
yoktur. Astronomi alanında yaptığı başarılı bilimsel çalışmalar nedeniyle,
kendisine “Astronomların Babası” lâkabı verilmiştir.
Çağminî,
İslâm bilim tarihinde ünlü bir kişilik olarak yer almasını sağlayan asıl
başarısını “el Mülahhas fi’1-hey’e” adlı eseriyle kazanmıştır. İslâm
dünyasında yaygın bir üne sahip bulunan ve Osmanlı medreselerinde de uzun süre
ders kitabı olarak okutulan bu astronomi kitabına çok sayıda şerh (açıklama) ve
haşiye (açıklayıcı bilgi) yazılmıştır. En ünlü iki şerhten biri, Uluğ Bey’in
isteği üzerine Kadızade-i Rumi tarafından kaleme alınmış olup “Şerhu’l-Çağminî”
adıyla tanınır. Diğer şerh ise, Seyyid Şerif el-Cürcanî’ye aittir. Kâtip
Çelebi’nin şerh ve haşiyelerle ilgili olarak verdiği liste, bu kitabın İslâm
dünyasında taşıdığı önemi yansıtmaya yeterlidir. Kadızade’nin şerhine Fatih
Sultan Mehmed’in isteği üzerine, Sinan Paşa’nın (1486) yazdığı haşiye ile
Kadızade’nin öğrencisi Fethullah eş-Şirvanî’nin yazdığı ve yine Sultan Fatih’e
sunulan haşiyeden başka, Abdülali el-Bircendî de bir haşiye yazmıştır.
Hint
bilginlerinden İmamüddin b. Lutfullah el-Mütekaddim’in, Kadızade’nin şerhine
yazdığı haşiyenin de Hindistan’daki bilimsel çalışmalara hayli etkisi olduğu
bilinmektedir. Dünya kütüphanelerinde çok sayıda nüshası bulunan “el-Mülahhas”ın Almanca çevirisi, G. Rutloff ile
A. Hochheim tarafından yapılmış ve “Die
Astronomie tes Mahmud ibn Muhammed ibn Ömer al-Gagmini” adıyla yayımlanmıştır.
H.
Suter, Çağminî’nin aynı zamanda bir hekim olduğunu belirterek, “Kanunçe” adlı Arapça bir tıp eserin de
sahibi olduğunu söyler. İbn-i Sina’nın “el-Kanun fi’t-tıb” adlı eserinin bir özeti olan “Die
Mattematiker “ adlı eseri, Timur’un oğlu ve halefi Şahruh’un (1405-1447)
emriyle Farsçaya çevrilmiştir. Arapçasının tıpkıbasımları Leknev (1868, 1909),
Lahor (1908) ve Delhi’de (1908), Farsçasının ise Kalküta’da (1792) yapılmıştır.
(Sarton, III/I, s.700), Brockelmann ise “Kanunçe”nin astronom Çağminî’ye ait olduğunu kuşkuyla karşılamakta,
ayrıca “Kuva’l-kevakib ve za füha” adlı eserinden de hiç söz
etmeyerek, “Risale fi hisabi’l-tis”a
ve “Şerhu turiki’l-hisab fi mesa ili'l-veşaya” adlı iki aritmetik
kitabının da ona ait olmadığını söylemektedir.
Çağminî’nin,
Öklit’in geometrinin ilkelerine dair kitabına yazdığı “Telhi-su Kütabi’1-Usul”
başlıklı uzun özetin yazma bir nüshası İran / Yezid’de Kitabhane-i Seryezti’de
bulunmaktadır. Çağminî’nin en önemli eseri, “el-Mulahhas fi’l-hey’e” (Astronomi Seçkisi) adını taşır. Çok uzun
yıllar Osmanlı medreselerinde okutulan bu eser; Kadızade-i Rumî, ve Osmanlı astronomu Sinan Paşa tarafından şerh edildi. Kadızade-i
Rumî ve Curcanî gibi önde gelen bilginler ve düşünürler tarafından yorumlanmış
olan bu eser, dönemin astronomi birikimini ana çizgileriyle tanıttığı için çok
beğenilmiş ve medreselerde ders kitabı olarak okutulmuştur. “El-Mulahhas fi
ilmi’l-heyeti’l-basita” adlı eserini Celaleddin Fazlullah el-Ubeydî de şerh
etmiştir. Hakkında ayrıca Osmanlılar döneminde Molla
Çelebi (1655) “Çağminî Şerhi” ve Carullah
Veliyüddin (Ö. 1738) de “Şerh-u Çağminî Hâşiyesi” adlarıyla iki şerh
yazmışlardır. Geniş bibliyografya TDV İslam Ansiklopedisi “Çağminî” maddesinde
yer almaktadır.
Die Mattematiker,
el-Mulahhas fi’1-hey’e,
Kuva’l-kevakib, Risale fi’l Hisab, Şerh-u
Turiki’l-Hisab fi Mesa ili’l-Vesaya, Kive’l-Kevaib, Zaafuha, Kanunçe, Telhis-u Kitabü’1-Usul.
KAYNAKÇA: “Molla Çelebi” (Yurt Ansiklopedisi, c. IV, 1982), Sadettin Ökten / “Mahmûd b. Muhammed b. Ömer el-Çağmînî el-Hârizmî - Astronomi ve matematik bilgini, hekim” (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, cilt. 8, s. 182-183, 1993), İhsan Işık / “Cârullah Veliyüddin” - “Molla Çelebi” (Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006) - İhsan Işık / Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).