Osmanlı padişahı Yavuz Sultan Selim’in hasekilerinden (eşlerinden), Kanunî Sultan Süleyman’ın annesi ve ilk Valide Sultan (D. 1479 - Ö. 19 Mart 1534, İstanbul). Ayşe Hafsa Sultan’ın aile kökeni konusunda çeşitli kaynaklarda iki değişik bilgi vardır: Bunlardan biri, kendisinim, Kırım Hanı Mengli Giray’ın kızı olduğunu varsayar. Gerçekten de Yavuz Sultan Selim’in eşlerinden birinin Mengli Giray’ın kızı olduğu kesin olarak bilinmektedir. İkinci görüşe göre de Kanunî Sultan Süleyman, Mengli Giray’ın kızından değil de Yavuz Sultan Selim’in başka bir eşi olan Avrupa kökenli bir cariyeden dünyaya gelmiştir.

Ayşe Hafsa Sultan, kendisinden yüzyıl kadar önce yaşamış olan, Aydınoğlu Beyliği’nin son hakanı Aydınoğlu İsa Bey’in kızı ve Yıldırım Bayezit’in eşi olan Hafsa Hatun’la karıştırılmamalıdır. Edirne’nin Hafsa kasabası adının son durumunu, Hafsa Hatun’un orada yaşamış olmasından dolayı almıştır.

Ayşe Hafsa Sultan; Kanunî Sultan Süleyman 1520 yılında tahta çıkınca Valide Sultan oldu. Bu sıfatla anılan ilk padişah annesidir. On dört yıl Valide Sultan kaldı. Her ne kadar Valide Sultan’lık döneminin sonları, Kanunî’nin çok etki sahibi olan eşi Hürrem Sultan’ın zamanına denk gelmişse de, Kanunî’nin annesine sık sık danıştığı ve düşüncelerine büyük önem verdiği bilinmektedir.    

Manisa’da 1522 yılında tamamlanan, özellikle ruh ve sinir hastalıkları tedavide ün salmış olan Darüşşifa’sıyla tanınan külliye (cami, sıbyan okulu, sultan hamamı, medrese), Ayşe Hafsa Sultan tarafından yaptırılmıştır. Ayrıca  Urla’da da, gelirlerini Manisa’daki külliyeye bıraktığı  bir mescit yaptırmıştır. Marmaris’teki Osmanlı Kervansarayı  da, kitabesi 1545 tarihini taşımakla birlikte, Ayşe Hafsa Sultan’ın adıyla anılmaktadır. Bu kervansarayın, Kanunî  Sultan Süleyman’ın 1522 Rodos Seferi sürecinde, Marmaris Kalesi ile eş zamanlı olarak yapıldığını belirten kaynaklar da vardır.    

Aynı zamanda şair olan ve “Selimî “ mahlasını (takma ad) kullanan Yavuz Sultan Selim, eşi Ayşe Hafsa Sultan için şu ünlü dizeleri yazmıştı:

 

 “Şirler pençe-i kahrımda olurken lerzan

Beni bir gözleri ahuya zebun etti felek”

 

Ayşe Hafsa Sultan’ın bir rahatsızlığı sırasında iyileştirilmesi için dönemin ünlü hekimi Merkez Efendi tarafından 41 çeşit baharat karıştırılarak elde edilen mesir macunu, yaklaşık 500 yıldır üretilmektedir. Macunun iyileştirici etkisini gören Ayşe Hafsa Sultan, bu macunun her yıl aynı dönemde üretilerek halka dağıtılmasını  buyurmuştu. Bunun üzerine her yıl Nevruz günü 41 çeşit baharat karılarak hazırlanan mesir macunu, Ayşe Hafsa Sultan’ın yaptırdığı Manisa’daki Sultan Camisi’nin minarelerinden halka dağıtılmaktadır.

Kanunî  Sultan Süleyman’ın saltanatının ilk yıllarında Venedik Cumhuriyeti’nin elçisi olan Pietro Bragadin, mektuplarında Hafsa Sultan’ın, 48 yaşında çok güzel bir kadın olduğunu ve oğlu hükümdarın kendisine karşı büyük saygı ve sevgi beslediğini  belirtmektedir.   

Ayşe Hafsa Sultan, 19 Mart 1534 tarihinde oğlu Kanunî Sultan Süleyman’ın saltanatı   sırasında öldü. İstanbul’daki Sultan Selim Camisi civarındaki türbesinde toprağa verildi. Manisa’da bir büstü bulunmaktadır… Kanuni Sultan Süleyman döneminin Osmanlı harem yaşamını işleyen televizyon dizisi “Muhteşem Yüzyıl”da Nebahat Çehre’nin canlandırdığı “Valide Sultan Ayşe Hafsa Hatun” tipi otoriter, otoriter olduğu kadar da iyiliksever bir kişilik olarak çizilmektedir. Nitekim, yaptırdığı şifahaneler ile diğer hayır işleri yardımsever bir kişi olduğunu kanıtlamaktadır. 

HAKKINDA: E.J. Brill’s / First Encyclopedia of İslam: 1913-1936 (By Martijn Theodor Houtsma), Leslie Pierce / The İmperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire (Oxford Üniversitesi Yayınları, 1993), İlber Ortaylı / Osmanlıyı  Yeniden Keşfetmek (2006), Bahçesaray Dergisi (35. sayı, Kırım Derneği, Eylül-Ekim 2005, İstanbul).