Piri Reis

Haritacı, Denizci, Bilgin

Doğum
Diğer İsimler
Ahmed Muhiddin Piri, Ahmed İbn-i el-Haç Mehmed El Karamanî

Denizci ve kartograf (D. 1465-70, Gelibolu - Ö. 1554, Kahire). Asıl ve tam adı Ahmed Muhiddin Piri, Ahmed İbn-i el-Haç Mehmed El Karamanî’dir. Karamanlı Hacı Ali Mehmed’in oğlu ve ünlü Osmanlı denizcisi Kemal Reis’in yeğenidir. Bir Osmanlı denizcisi olan Piri Reis, Amerika’yı gösteren dünya haritaları ve “Kitab-ı Bahriye” adlı denizcilik kitabıyla ünlüdür. Eşsiz bir kartograf ve deniz bilimleri üstadı olmasının yanı sıra, Osmanlı deniz tarihinde izler bırakmış olan bir kaptandır… Karamanlı bir ailenin çocuğu olan Ahmed Muhiddin Piri’nin ailesi, Fatih Sultan Mehmed döneminde padişahın emri ile Karaman’dan İstanbul’a göç ettirilmişti. Aile bir süre İstanbul’da yaşadıktan sonra Gelibolu’ya göç etti. Piri Reis’in babası Karamanlı Hacı Mehmed, amcası ise ünlü denizci Kemal Reis’tir.

Piri Reis, denizciliğe amcası Kemal Reis’in yanında başladı; 1487-93 yılları arasında onunla birlikte Akdeniz’de korsanlık yaptılar: Sicilya, Korsika, Sardunya ve Fransa kıyılarına yapılan akınlara katıldılar. 1486’da Endülüs’te Müslümanların hâkimiyetindeki son şehir olan Gırnata’da katliama uğrayan Müslümanlar, Osmanlı Devleti’nden yardım isteyince, o yıllarda deniz aşırı sefere çıkacak donanması bulunmayan Osmanlı Devleti, Kemal Reis’i Osmanlı Bayrağı altında İspanya’ya gönderdi. Bu sefere katılan Piri Reis, amcası ile birlikte Müslümanları İspanya’dan Kuzey Afrika’ya taşıdı.

Venedik üzerine sefer hazırlığına girişen II. Beyazit’in Akdeniz’de korsanlık yapan denizcileri Osmanlı donanmasına katılmaya çağırması üzerine, 1494’te yine amcası ile birlikte İstanbul’da padişahın huzuruna çıktılar ve Osmanlı donanmasının resmi hizmetine girdiler. Piri Reis, Osmanlı Donanması’nın Venedik Donanması’na karşı sağlamaya çalıştığı deniz kontrolü mücadelesinde Osmanlı donanmasında gemi komutanı olarak yer aldı ve böylece ilk kez savaş kaptanı oldu. Yaptığı başarılı savaşların sonucunda Venedikliler barış istediler ve iki devlet arasında bir barış antlaşması yapıldı. “Kitab-ı Bahriye”nin nazımla yazılan ve denizcilikle ilgili tüm bilgilerin toplandığı başlangıç bölümünde, genel açıklamalardan sonra Ege ve Akdeniz adaları tanıtılarak, denizle ilgili gözlem ve deneyim önemi vurgulanır. Fırtına, rüzgâr çeşitleri, pusula ve haritanın tanımından sonra dünyayı kaplayan denizler ve karaların oranı belirtilir. Portekizlilerin denizcilikteki ilerlemeleri ve keşifleri, Çin Denizi, Hint Okyanusu, Akdeniz ve Ege Denizi’ndeki rüzgârlar, Basra Körfezi, Atlas Okyanusu ayrıntılı biçimde anlatılır. Kitabın düz yazı ile anlatımın başladığı haritalı bölümü asıl metni oluşturur. Bu bölümde Çanakkale Boğazı’ndan başlayarak Ege Denizi kıyı ve adaları, Adriyatik denizi kıyıları, Batı İtalya, Güney Fransa, Doğu İspanya kıyılarıyla çevresindeki adalara ilişkin tarihi, coğrafi bilgiler verilerek kuzey Afrika kıyıları, Filistin, Suriye, Kıbrıs ve Anadolu kıyıları izlenerek Marmaris’te tüm Akdeniz havzası ile noktalanır. 

Piri Reis, 1495-1510 yıllarında İnebahtı, Moton, Koron, Navarin, Midilli, Rodos gibi deniz seferlerinde görev aldı. Piri Reis, 1511’de amcasının bir deniz kazasında ölümünden sonra Gelibolu’ya yerleşti. Barbaros Kardeşler’in yönetimi altındaki donanmada halasının oğlu Muhiddin Reis ile Akdeniz’de birtakım seferlere çıktıysa da daha çok Gelibolu’da kalarak haritaları ve kitabı üzerinde çalıştı. Korsanlık yaptığı yıllarda ele geçirdiği kimisi Kristof Kolomb’a, kimisi başka korsanlara ait haritaları vardı. Bu haritalardan ve kendi gözlemlerinden yararlanarak 1513 yılında ilk dünya haritasını çizdi. Büyük bir denizci olduğu kadar büyük bir kartograf (haritacı) da olan Pirî Reis, korsanlık günlerinden başlayarak gezip gördüğü yerleri yabancı kaynaklardan da yararlanarak tarihi ve coğrafi özellikleriyle birlikte kitabında anlatmış ve haritalarını çizmiştir. 1513’te çizdiği ilk haritasında Kristof Kolomb’un 1498’de çizdiği Amerika haritasından, Portekiz ve Arap haritalarından yararlandığını belirtir. Elde kalan parçası Avrupa ve Afrika’nın batı kıyılarıyla Atlas Okyanusu’nu, Antil Adaları’nı, Orta ve Güney Amerika’yı gösterir. 1528’de çizdiği ikinci haritasından günümüze kalan parça, büyük bir dünya haritasının kuzey batı köşesi olup Atlas Okyanusu’nun kuzeyini, Kuzey ve Orta Amerika’nın yeni keşfedilmiş kıyılarını ve Grönland’dan Florida’ya uzanan kıyı şeridini içerir. Adalar ve kıyılar son keşiflere dayanılarak gerçeğe daha yakın olarak çizilmiştir. Keşfedilmeyen yerler ise beyaz bırakılarak, buraların bilinmediği için çizilmediği belirtilir. İlk haritadan daha büyük ölçekli ve gelişkin olan ikincisi, teknik olarak döneminin en ileri örneğidir.

Barbaros kardeşler, 1515 yılında dünyanın en büyük deniz güçlerinden birisini oluşturmuş ve Kuzey Afrika’da fetihler yapmışlardı. Piri Reis, Oruç Reis’in kaptanlarından birisi olarak hediye sunmak üzere yardımını bekledikleri Yavuz Sultan Selim’e gönderildiğinde Yavuz’un yardım olarak verdiği iki savaş gemisi ile geri döndü. Piri Reis, 1516-17 yıllarında İstanbul’a geldiğinde tekrar Osmanlı donanmasının hizmetine girerek, Derya Beyi (Deniz Albayı) rütbesini aldı ve Mısır seferine gemi komutanı olarak katıldı. Donanmanın bir bölümü ile Kahire’ye geçip Nil ırmağını çizme fırsatı buldu.

Ünlü denizci, İskenderiye’nin ele geçirilmesinde gösterdiği başarılar ile padişahın övgüsünü kazandı ve sefer sırasında haritasını padişaha sundu. Günümüzde bu haritanın bir parçası mevcuttur, diğer parçaları kayıptır. Kimi tarihçilere göre, Osmanlı padişahı dünya haritasına bakmış ve “Dünya ne kadar küçük...” dedikten sonra da haritayı ikiye bölmüş ve “Biz doğu tarafını elimizde tutacağız…” buyurmuş. Padişah, 1929’da bulunacak olan haritanın öteki yarısını atmıştı. Kimi kaynaklarca, günümüzde bulunamamış olan haritanın doğu yarısını, Hint Okyanusu’nun ve onun Baharat yolunun kontrolünü ele geçirmek için padişahın yapacağı olası bir sefer için kullanmak istediği bile iddia edilmektedir… Piri Reis seferden sonra, tuttuğu notlardan, denizcilik için bir kitap yapmak amacıyla Gelibolu’ya döndü. Derlediği denizcilik notlarını bir Denizcilik Kitabı (Seyir Kılavuzu) olan “Kitab-ı Bahriye”de bir araya getirdi. Piri Reis’in 1513’te çizmiş olduğu Dünya Haritası’nın nasıl çizildiği konusundaki sır perdesinin cevabı haritasında değil bu kitabındadır. Çünkü “Kitab-ı Bahriye”de bu haritanın nasıl çizildiğinden tutun da kendi kimliğini de açıklıyor. 

Osmanlı tarihinde Kanuni Sultan Süleyman dönemi, büyük fetihler dönemiydi. Piri Reis, 1523’teki Rodos seferi sırasında da Osmanlı Donanması’na katıldı. 1524’te Mısır seyrinde kılavuzluğunu yaptığı sadrazam Pargalı Damat İbrahim Paşa’nın takdiri ve desteğini kazanınca, 1525’te gözden geçirdiği “Kitab-ı Bahriye”sini İbrahim Paşa aracılığıyla Kanuni Sultan Süleyman’a sundu… Piri Reis’in 1526’ya kadar olan yaşamı “Kitab-ı Bahriye”den izlenebilir. Piri Reis, 1528’de, ilkinden daha içerikli ikinci dünya haritasını çizdi. Barbaros Hayrettin Paşa 1533 yılında Kaptan-ı Derya (Deniz Kuvvetleri Komutanı) olunca, Piri Reis de Derya Sancak Beyi (Tümamiral) unvanı aldı. Sonraki yıllarda, güney sularında yine devlet için çalıştı. Barbaros’un 1546’da ölümünün ardından Piri Reis Mısır Kaptanlığı (Hint Denizleri Kaptanlığı da denilirdi) yaptı. Umman Denizi, Kızıl Deniz ve Basra Körfezi’ndeki deniz görevlerinde yaşlandı. Osmanlı donanmasında yaptığı son görev idamıyla sonuçlanan Mısır Kaptanlığı oldu.

Mısır Kaptanı Piri Reis, 1552’de Umman ve Basra üzerine otuz gemiyle çıktığı seferde, Hürmüz Kalesi’ni kuşatmıştı. Portekizlilerden aldığı haraç karşılığı kuşatmayı kaldırdı ve donanmasıyla Basra’ya döndü. Tamire muhtaç donanmayı orada bırakıp ganimet yüklü üç gemi ile Mısır’a döndü, ama gemilerden birisi yolda battı. Donanmayı Basra’da bırakması kusur sayıldığı için Mısır’da hapsedildi. Ayrıca, Basra valisi Kubat Paşa’ya ganimetten istediği haracı vermemesi, Mısır Beylerbeyi Mehmed Paşa’nın politik hırsı yüzünden hakkında padişaha olumsuz rapor verildi ve padişah Kanuni Sultan Süleyman’ın fermanı üzerine, 1554’te boynu vurularak idam edildi. İdam edildiğinde 80 yaşının üzerinde olan Piri Reis’in terekesine (miras) devletçe el konuldu. Piri Reis’in idamında Hürrem Sultan’ın rolü olduğu hakkında bir rivayet vardır.

Hürrem Sultan’ın, Kırım’dan Kemal Reis ile Piri Reis’in gemisi ile İstanbul’a getirildiği iddia edilir. Piri Reis’in dünya haritasının parçası Topkapı Sarayı Harem Dairesi’nde bulunmuştur. Hürrem Sultan’ın Piri Reis’in başarısının önüne geçmek için dünya haritasını parçaladığı ve parçalarının Rusya’ya gönderdiği ve ardından Kanuni’nin aklına girerek Piri Reis’i idam ettirdiği iddia edilir. Gelibolu’da adı bir meydana verilmiş ve Piri Reis Müzesi kurulmuştur.

BAŞLICA ESERLERİ:

Kitab-ı Bahriye (1525, yeni harflerle de basıldı), Piri Reis Haritası (İlk dünya haritası, 1513).  

KAYNAKÇA: Mehmet İrdesel / Piri Reis Hayatı ve Eserleri (1975), Büyük Larousse Ansiklopedisi (1986), Ana Britannica Ansiklopedisi (1992), Meydan Larousse Ansiklopedisi (1998), Görsel Büyük Genel Kültür Ansiklopedisi (1999), Metin Soylu / Piri Reis Haritası’nın Şifresi (2005), Pınar Yıldız / Piri Reis’in Şifresi Çözüldü mü? (Metin Soylu ile Söyleşi, 6-9 Ekim 2009), İhsan Işık / Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013). 

FOTO GALERİ

İLGİLİ BİYOGRAFİLER

Devamını Gör