Halk bilimci
(D. 2 Eylül 1907, Darıdere [Zlatograt] / Bulgaristan -
Ö. 16 Mart 1998, Paris). Türkiye’de halk bilimi ve halk edebiyatı alanlarını
akademik düzeyde kuran ve yaptığı çalışmalarla Türk halk kültürünü araştırarak
uluslararası alanda tanıtanların başında gelir. Babası, doğduğu şehrin
kaymakamıydı ve Eğridere /Atdino’da da kaymakamlık yapmıştı. Pertev Naili ilkokul çağına kadar çocukluk dönemini
Darıdere’de yaşadı. Ailesiyle birlikte göç ettiği İstanbul’da başladığı
ilköğrenimini Arapsun (Gülşehri), Develi ve Mudurnu’da okuyarak tamamladı.
Ortaöğrenimine Kumkapı Fransız Koleji’nde başladı (1919), bir süre Gelenbevî
Lisesi’nde okuyup, İstanbul Lisesi’nden mezun oldu (1927). İstanbul Lisesi’nde
edebiyat öğretmeni Hasan Âli Yücel, sınıf arkadaşlarından birisi de Niyazi
Berkes’ti. Psikoloji ve sosyoloji öğretmeni Hilmi Ziya Ülken, Boratav’ı folklor
araştırmaları yapmaya yöneltmişti.
Boratav,
1930’da Dârülfünûn (İstanbul Üniversitesi) Edebiyat Fakültesi ile Yüksek
Muallim Mektebi’ni bitirerek Prof. Fuat Köprülü’nün asistanı olarak çalışmaya
başladı. Ancak 1932’deki Türk Tarih Kongresi’nde yaşanan bir olay yüzünden
Konya Lisesi’ne öğretmen olarak atandı (1932-35). Orada Sabahattin Ali ile
tanıştı ve dostluk kurdu. Türkiyat Enstitüsünde iki yıl asistanlık, Konya Lisesi
ve Öğretmen Okulunda edebiyat öğretmenliği (1932-36) yaptı. 1936’da Millî
Eğitim Bakanlığı bursunu kazanarak gittiği Almanya’dan dönüşünde (1937)
Mekteb-i Mülkiyede kütüphane memuru olarak çalıştı. 1938 yılında Ankara
Üniversitesi DTCF Türk Dili ve Edebiyatı Kürsüsü’ne atandı. Halk Edebiyatı ve
Folklor Kürsüsü kurulunca oraya geçti. Araştırmalarının sonuçlarını, Ocak
1941’de yayımlanmaya başlayan “Yurt ve Dünya” dergisindeki makaleleriyle
duyurmaya başladı. Aynı yıl içinde “Türk
Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği” başlığını taşıyan tez çalışmasıyla
doçentliğe ve 1946’da da profesörlüğe yükseldi.
İkinci Dünya Savaşı’nın bitmesinden sonra,
savaşın galipleri olan ABD ve SSCB tarafından Dünya’nın siyasî ve ekonomik
yapısı yeniden düzenlenmeye başladı. Bu düzenlemeler Türkiye’de de büyük bir
ideolojik duyarlılık oluşturdu.15 Aralık 1945’te, Dil ve Tarih-Coğrafya
Fakültesi’nin seçkin hocalarından Pertev Naili Boratav, Behice Boran ve Niyazi
Berkes’i ideolojik görüşleri nedeniyle Bakanlık emrine alındı ve haklarında
soruşturma açıldı. Üç yıl kadar süren inişli çıkışlı gelişmeler sonucunda,
Boratav ve arkadaşları 12 Temmuz 1948’de açığa alındılar.
Pertev
Naili Boratav, 1948-52 yılları arasında Türkiye’deki bilimsel araştırmalarını
sürdürdü ve ABD’deki Stanford Üniversitesi Hoover Kütüphanesi’nin Türkiye
Bölümü’nün kuruluşunu yönetti. Ancak, 1952’de siyasî ve iktisadî koşulların
daha da ağırlaşması üzerine Fransa’ya gitti. 1952-72 yılları arasında Centre
National de Recherche Scientifique’de ve ayrıca 1976’ya kadar da Ecole Pratique
des Hautes Etudes’de halkbilimi ile ilgili araştırmalar yaptı ve seminerler
yönetti.
Borayav’ın
ilk önemli yapıtı olan “Köroğlu Destanı”nda (1931) ilgili metinleri
saptamakla yetinmemiş, destanın anlatıldığı zaman ve zeminin, toplumsal
çevrenin ve anlatıcının metin üzerindeki etkilerini de incelemişti. Bu yaklaşım
dönemin folklor araştırmaları için yeniydi ve muhtemelen Dârülfünûn’da bir süre
ders vermiş olan Fransız filolog ve etnologlarından Georges Dumézil’in
(1898-1986) etkisi altında biçimlenmişti. İki ciltlik “Folklor ve Edebiyat”ta
(1939-1945) ise çeşitli dergilerde yayımlanan araştırmalarını derledi. Bu
çalışmalarıyla, Ziya Gökalp’in (1876-1924) etkisi altında gelişen “romantik
ulusçu araştırma geleneği”ni aşarak destan, masal, türkü, mani gibi folklorik
unsurları, evrensel bir bakış altında inceledi. Bunun ardından yayımladığı “Halk
Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği”nde (1945) yeni geliştirmiş olduğu
araştırma yöntemleri ile halk hikayelerimizin yapısal çözümlemelerini yaptı.
Halkbilim araştırmaları açısından kaynak bir eser haline gelen bu çalışma, yurt
dışında da büyük bir beğeni kazandı ve ünlü sinolog ve etnolog Wolfram Eberhard
tarafından “Turkische Volkserzahlungen und die Erzahlerkunst” (1975) adıyla Almanca’ya çevrildi.
Daha sonra, yine Eberhard ile birlikte en önemli çalışması olan “Typen Turkischer Volkmarchen” (Türk Halk Masallarının
Tipleri, 1953) adlı kitabını yayımladı ve bu eserde 3000 kadar masalı inceleyerek
temel masal türlerini belirlemeye çalıştı. “Nasreddin Hoca” (1996) kitabının üzerinde
kırk beş yıl çalışmış olan Boratav, bunların dışında da çok sayıda esere imza
attı. Folklor ve Edebiyat adlı kitabıyla 1983 Sedat Simavi Vakfı Edebiyat
Ödülünü Haldun Taner’le paylaştı.
“Nasreddin Hoca’da billurlaşan anonim halk
duyarlığı pek çok nedenle yol göstericidir: Sessiz Anadolu insanı, Tekvin ile
Mahşer arası sürüp giden hayat yolculuğunu kalender, renkli, bilge bir
yaklaşımla göğüslemiş, yüzyıllar boyu kendisini kuşatmaya çalışmış bütün
baskıcı odakların karşısında Hoca’nın hikâyelerine yer eden panzehiri
kullanmıştır.
Bu yerel dokunun dikkat çekici bir boyutu da,
insanoğlunun sert dünya önünde bulduğu çözümlerin evrensel içeriğin parçası
olduğunu kanıtlamasıdır: Nasreddin Hoca hikâyelerini Uzak-Doğu haika ve renga’larıyla, karanlık Ortaçağ Avrupa’sının
ışıltılı Carmina Burana metinleriyle
karşılaştırdığımızda netleşen bir görüntüdür bu.
Nasreddin Hoca çalışmasının, öte yandan,
çağımızın en güçlü kültür bilginlerinden birinin, Pertev Naili Boratav’ın ‘opus
magnum’u olduğu düşünülürse, elimizdeki kitabı bütün bütüne sıradışı kılan
özellik açığa çıkacaktır.
Nasreddin Hoca: Zaman zaman ne kadar çağdışı
kaldığımızı gösteren çağdaşımız değil midir?”
(Enis Batur)
ESERLERİ:
Köroğlu
Destanı (1931), Folklor ve Edebiyat
(1939 gen. bas. 2 cilt, 1982-83), Bey Börek Hikâyesine Ait Metinler (1939),
Halk Edebiyatı Dersleri I (1942), İzahlı Halk Şiiri Antolojisi
(H. V. Fıratlı ile, 1943), Folklor ve Edebiyat II (1945, gen. bas.
1983), Pir Sultan Abdal (A. Gölpınarlı ile, 1943), Halk Hikâyeleri ve
Halk Hikâyeciliği (1946, yeni bas. 1988), Typen Türkisher Volksmarchen
(W. Eberhard ile, Almanya, 1953), Contes Turcs (Fransa, 1955), Zaman
Zaman İçinde (tekerleme ve masallar, 1958), Az Gittik Uz Gittik (inceleme
ve masallar, 1969), 100 Soruda Halk Edebiyatı (1973), 100 Soruda Türk
Folkloru (1973), Anadolu Türküleri (Fuat Özdemir’le birlikte), Anadolu Destanları (Fuat Özdemir’le
birlikte), Nasreddin Hoca (1996,
Fransızca, İlhan Başgöz ile, 2003).
KAYNAKÇA: Tahir Alangu / Boratav’ın Kitapları
(Yeni Dergi, sayı: 23, Ağustos 1966), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990,
1998) - Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish
Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür
Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) – Ünlü Bilim Adamları (Türkiye
Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People
(2013), Metin Turan / Pertev Naili Boratav’a Armağan (1998), Mehmet Türker
Acaroğlu / Prof. Dr. Pertev Naili Boratav Kaynakçası (“Pertev Naili Boratav’a
Armağan’’dan ayrı basım, 1998), Niyazi Hüseyin Bahtiyar / Balkanlar’da Türk Ünlüleri (s.
97-99, 1999), Birsen Pekçolak - Zeki Büyüktanır /
Homeros’tan Günümüze Anadolu Destanları (2002), Remzi Demir - Doğan Atılgan / DTCF ve Türkiye’de Beşerî Bilimlerin
Yeniden İnşası: Elli Portre (2008).60