Mümtaz Turhan

Türkiye’'nin düşünce hayatında can sıkıcı olmaya başlayan bir sığlaşma yaşanıyor. Düşünce hayatımız içi boş demagoji ve polemiklerle seviyesizliğe mahkum edilirken, yazıları ve konuşmaları okuduklarından fazla olan aktüel şöhretlere, yazılı ve görsel medya her gün övgüler diziyor.

'...1980 öncesi, misyonu sadece çeviri metinler basmak olan bir yayınevi tahayyül dahi edilemezken, 1980'den hemen sonra neredeyse hiç yerli metin basmayan yayınevleri nasıl oluştu? Özgün düşünce arayışı yirmi yıl gibi bir sürede nasıl rafa kalktı ve yerine fikr” ithal ikame düşüncesi geçti? Hilmi Ziya, Mümtaz Turhan, Ahmet Hamdi Tanpınar, İdris Küçükömer, Erol Güngör, Kemal Tahir, Ziya Gökalp, gibi isimler, niçin sistematik incelemelere konu kılınacak şekilde okunmamaktadır? Bu soruları, Ankara Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Kurtuluş Kayalı soruyor.
Kurtuluş Kayalı, çok önemli bir tespit de yapıyor. Kayalı'ya göre, bugün için memleketi tanımak derdi kalmamıştır ve esas sorun da bu derdin ortadan kalkmasıdır.

Memleketi tanımayı ve tanıtmayı kendisine dert edinmiş gerçek düşünürlerimize nankörlük düzeyinde kayıtsızlık sergileyen bir toplumuz. Türkiye'nin kalkınması için yaşayan, fikir üreten, eserler yazan büyük alim Mümtaz Turhan'ı 60. yaşında, 1969'da kaybettik. Yaşadığı yıllarda büyük bir sessizlik içinde eserler ve fikirler ürettiği için hiçbir zaman kıymeti bilinmemiş bir büyük deha idi. Öldüğünde gazetelerde ölüm haberi bile üç gazetenin son sayfalarında küçük bir haber olarak geçmişti.
Bu önemli düşünürümüzün bazı eserleri Almanca ve İngilizce gibi dillere de çevrilmiştir. En ünlü eseri önce İngilizce yayınlandıktan sonra Türkçe ilk baskısı 1951'de İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi yayınları arasında çıkan Kültür Değişmeleri'dir. Maarifimizin Ana Davaları ve Bazı Hal Çareleri, Garblılaşma'nın Neresindeyiz, Üniversite Problemi, Toprak Reformu ve Köy Kalkınması. Son önemli eseri ise Atatürk İlkeleri ve Kalkınma: Sosyal Psikoloji Bakamından Bir tetkik.
Mümtaz Turhan'ın ölümünden hemen sonra Hayat Tarih Mecmuası'nda yapılan bir değerlendirmede şu satırlar vardır:

“... Mümtaz Turhan, pek kısır olan son çağ Türk düşüncesinin birkaç şahsiyetinden biridir. Türkiye'nin ve Türk toplumunun Doğu medeniyetinden Batı medeniyetine geçme çabası ve bu çabanın tarih” tahlili üzerinde yapılan ilk cidd” deneme olan ve yazarın şaheseri sayılan Kültür Değişmeleri'nden sonra, gittikçe daha aktüel mevzuları işledi. Çağdaş medeniyet seviyesine çıkabilmemiz için lazım gelen şartlar üzerinde çalıştı. Ölüm kalım davamız olan bu kalkınma meselesinde, hayale olduğu kadar ümitsizliğe de yer vermeden, tamamen ilm” ve gerçekçi incelemeler yaptı...”

Engel, sözde aydınlar

Seçil Deren, Kültürel Batılılaşma adlı yazısında Mümtaz Turhan'ın düşüncelerini şu şekilde aktarıyor: 'Sosyal psikolojinin Türkiye'deki ilk uygulayıcılarından Mümtaz Turhan, seçkin ve eğitimli kesimler tarafından Batı tekniğinin Türk kültürüne sentezlenmesi gereğini dile getirir. Turhan'a göre, Türkiye'nin önündeki tek yol Batılılaşmak, Batı medeniyetinin temel öğelerini yaşama geçirmektir. Bu öğeler ilim ve ilim zihniyeti; ilimin uygulaması olan teknik; ilim zihniyetinin gelişeceği çevrenin koşulu olarak hukuk ve özgürlüktür. Mümtaz Turhan, Kültür Değişmeleri'nde (1951) medeniyet alanı değiştirmeye zorunlu bir toplumun kültürü, bu değişim anında tamamen ortadan kalkıp, onun yerine hakim milletin kültürünün geçemeyeceğini belirtir. İki toplum, iki kültür karşılaşınca, birinin mutlaka yok olması gerekmez; sentez ister istemez gerçekleşir. Batılılaşıyoruz diye dinimizin benliğimizin kaybolacağı iddialarının hiç bir ilmi değeri yoktur. Ne var ki, Türkiye Batılılaşamamıştır, çünkü insan unsuru gözardı edilmiş, sadece Batılıya benzer şekilde yaşar gibi görünülmeye başlanmıştır.

Eski yaşam tarzını terk etmek Batılılaşmak değildir. Turhan'a göre Türkiye'nin Batılılaşmasında aydınlara çok özel bir görev düşmektedir.. Bugüne kadarki deneyimin başarısızlığının sebebi romantik ve taklitçi sözde münevverlerdir (Turhan, 1959: 36-7). Turhan'ın 1950'lerde hala şikayetçi olduğu şekilci Batılılaşma aslında Tanzimat'tan beri süregelmekte olan bir sorundur ve Osmanlı geçmişinin reddiyle iyiden iyiye Avrupa hayranlığına ve körü körüne taklide dönüşmektedir...'

Mümtaz Turhan'ın, bundan elli yıl önce yaptığı tespitler önemini korumaya devam ediyor. Bu büyük düşünürümüz, memleketinin meselelerine çözüm bulmak için ömrünü düşünceye ve toplumumuza adadı. Toplumumuz, Mümtaz Turhan gibi düşünürlere kayıtsız kalarak geçen yıllarını boşa harcadığı gibi geleceğini de tehlikeye atıyor. Memleketi tanımayı ve tanıtmayı kendisine dert edinmiş olan büyük düşünürümüz Mümtaz Turhan'ı vefatının 37. yılında saygı ve rahmetle anıyorum.
                                                                                         (Tercüman, 19.3.2006)

Prof. Dr. Mümtaz Turhan'ı üniversiteden me­zun olduğum yıllarda, Prof. Remzi Oğuz Ank'ın çevresinde tanıdım. Adana bölgesinin çocuğu olan Remzi Oğuz Arık, ne kadar sıcak, neş'eli, cana ya­kın ise, Erzurum dağlarından gelen Mümtaz Tur­han, o kadar ciddi, ağırbaşlı ve vakurdu. Onun en yakınlarında uyandırdığı his bile, arada mesafe bırakmak isteyen bir saygınlıktı. Yakından tanı­yanlara soğuk, aksi, kibirli görünebilirdi. Fakat o, eski Türk köylülerine yakışan bu zırhın altında hassas bir kalp, son derece mütevazı bir ruh taşı­yordu. O, bu ağırbaşlı tavrı, belki Erzurum dağla­rından ve çocukluğunda Ruslar yüzünden çektiği ızdıraplardan almıştı. Neş'esiz değildi. Nükteden anlar ve nükte yapardı; gülünce çocuklar gibi, saf ve tertemiz gülerdi. Olgun, derinden gelen bir sesi vardı.

Yirmi sekiz yıl onunla aramızdaki dostluğa en küçük bir deke düşmedi, insanların kâğıtlar gibi buruştuğu ve buruşturulduğu bir devirde, bir dostluğun yirmi sekiz yıl devam etmesi az şey de­ğildir. Heykeltıraşlar aşk için .kahramanlık için âbide dikerler. Dostluk için de âbideler dikilebilir. Zira insanları ayakta tutan kuvvetlerden biri dost­luk değil de nedir?

Dostluk, fakat menfaat beklemeyen, duygu ve düşünce ahengine dayanan, her iki tarafın şahsi­yetine saygı gösteren dostluk...

İlim, Mümtaz Turhan'ın, esas itibariyle köylü olan şahsiyetinin parıltısıydı. Onda şu üç şeyi dai­ma beraber gördüm: Anadolu topraklarından gelen gizlenmiş ızdırap, salâbet ve ağırbaşlılık. İçini de­rinden aydınlatan sevgi ve Batı'nın birkaç üniversi­tesinden ve kütüphanelerinden gelen ilim. Bunlar onun şahsiyetinde orijinal bir terkip vücuda geti­riyordu. (…)

Bugün Türkiye'ye hâkim olan siyasî nesil üzerinde Mümtaz Turhan'ın dışarıdan fark olun­mayan, küçümsenmeyecek bir tesiri vardır. Dikkat edilirse, çoğu Anadolu çocuğu olan bu neslin ba­riz hususiyetlerinin Anadolu gerçekçiliği ile ilim ve tekniğe ön plânda ehemmiyet veriş olduğu görülür. Bugün hürriyetin temizleyici rüzgârları­nın da tesiriyle, Tanpınar'ın Saatleri Ayarlama Enstitüsü adlı güzel eserinde ince ince alay ettiği sahtelik, bir hayli sarsılmıştır. Fakat yakın mazi­den kalma bâtıl inançlar henüz tamamıyla orta­dan kalkmamıştır. Biz ilme dayandıkça, onların da zamanla değerlerini kaybedeceklerine hiç şüphe yoktur. Bugün Türkiye'yi şekillendiren ruh, hürri­yet ile beraber millî değerlere iman, ilim ve tek­niğin maddî kudretine olan sonsuz inançtır. Ek­sik olan dikkatli ve itinalı tutumdur. Bilhassa maarif cephesi son derece zayıftır, iyi yetişmemiş öğretmenlerin sokaklara başıboş bıraktığı genç­lik kütlesi, âcil tedbirler alınmadığı takdirde ka­zanılan herşeyi, farkında olmadan yok edebilir.

Mümtaz Turhan, Türk maarifine dair tamamıyla ilmî, musibet teklifler ileri sürmüştür. Ona değer veren siyaset adamları bu fikirleri ciddiye aldıkları takdirde, memlekete büyük hizmette bu­lunmuş olurlar.

                                                                         (Hisar, c. 9, sayı: 62, Şubat 1969)