Hüseyin Cahit Yalçın

Birinci ölüm yıldönümünde yeri hâlâ boştur. Ulus'taki değil, basındaki yeri; Ve daima boş kalacaktır. Çünkü tarih böyle insanların yaşadıkları devirleri ve hâdiseleri bir tek defa yan yana getirir. Bu devirlerin hepsinde ve hâdiselerin pek çoğunda rol alan Cahit gibi  şahsiyetler   vekil bırakmadan, halefsiz ölürler. Çünkü onların kitaptan öğrendiklerini daha sonraki nesillere devretmeleri mümkün, fakat emsalsiz bir tarihî yaşayıştan elde ettikleri tecrübe muhtevalarını başkalarına intikal ettirmeleri imkânsızdır.

Mutlakıyet devrinin Câhid'i (Edebiyât-ı Cedîde'ci), Meşrutiyet devrinin Câhid'i (Tanin'ci), Birinci Dünya Harbinin Câhid'i (Men-i İhtikârcı ve Düyûn-u Umumiyeci), Cumhuriyet devrinin çeşitli Câhid'leri (siyasî menkûb, kültürcü “Oğlumun Kütüphanesi” ve Fikir Hareketleri Dergisi kurucusu), son devrin Câhid'i (Ulus başyazarı) ve hepsinden ayrı olarak Lâtin harflerinin doktor Abdullah Cevdet'ten sonra ve Atatürk'ten evvel ilk müdafaacılarından, biri ve başlıcası Câhid bu memleketin edebiyat, iktisat, maliye, politika, umumî kültür, inkılâplar ve basın tarihlerinde köşe koltuğuna yerleşmiş insan. Onu hiç kimse oralardan kaldıramadığı gibi, boş kalan yerine de oturamadı.

Meşrutiyet'ten evvel Câhid de Abdullah Cevdet gibi Lâtin harflerini kabul ettirmek için çok çalıştı. Cumhuriyetten sonra, Lâtin harfleri kabul edilince, en az memnun olan da onlardı. Kanaatlerini değiştirdikleri için değil, Lâtin harflerinin acele kabulünü ve yanlış tatbikatını beğenmedikleri için. Her ikisiyle de bu bahsi çok konuştum. Tatbik şekilleri için daha doğru fikirleri vardı. Fakat o tarihte bunları söylemek yasaktı ve daha sonra da iş işten geçmişti.

Câhid bey vücûdu kadar sağlam bir mantık sahibiydi. Bunun için yaman bir polemistti. Muârızının düştüğü tenâkuzları hemen yakalar ve aydınlık düşünceye hâs bir selâsetle (Türkçesi yok) yazardı. Daima haklı olduğu söylenemez, fakat daima kuvvetliydi. Bu kudretini son ânına kadar muhafaza etti. Böyle insanlar bizi ebedîliğe daha çok inandırıyorlar. Çünkü ölüm onlara yakışmıyor ve saçma bir hakikat gibi görünüyor.   

(Milliyet, 1958; Peyami Safa / Objektif-6: Yazarlar Sanatçılar Meşhurlar, 1976, s. 208-209). 

Yolumun üstündeki bir cami avlusundan her akşam geçtikçe görürdüm: Bir sürü çocuk türlü oyunlarla, haylazlıklarla meşgul olur, arada bağrışırlar, kavga ederlerdi.

Bir akşam yine geçiyordum. Oyun yoktu. Şimdi çocuklar bir halka olmuş, bir şey seyrediyorlardı. Pek tuhaf, pek eğlenceli bir temaşa karşısında bulunuyorlar gibi, hepsi mütebessim idi. Kemâl-i zevk ile seyrettikleri manzara, ihtimal ki her gün gördükleri bir hâl idi; Oradakilerin hepsinden büyük bir çocuk, âdeta bir genç adam, üzerine saldıran küçük bir çocuğu dövüyor, galiz lâkırdılarla yanından itiyordu. Fakat beriki her tokat yiyişinde yeni bir feryad ile haykırarak, bütün yüzü gözü, yere düşüp kalkmaktan kirlere, gözyaşlarına bulanmış olduğu hâlde, yine karşısındakinin üzerine atılıyor:

-Benimdir o ver!

Âvazesiyle bir kamçıyı almak, geri almak istiyordu..

Ve böyle, her haklı talebine karşı bir tokat, bir tekme yiyerek geriliyordu. Ağlamaktan, bağırmaktan sesi dönmüş, kısılmış bir hâlde -âciz ve zati- onu vermemeğe çalışarak kamçısına doğru fırlıyordu.

Nihayet, bir defasında, hain bir tokat ile şiddetli bir tekme yedi; bir daha kalkmağa, zavallı vücudunda kuvvet bulamadı; oraya tozların içine yuvarlandı. Aczinin, za'fının bütün biçarelikleriyle olduğu yerde içini çekerek; bağırarak ağlarken, öteki zorla aldığı kamçıyı iftiharla sallayarak, etrafındaki çocukların, kuvvete karşı yaltaklanmayı bilen bu küçük mahlûkların kahkahaları, alkışları arasında salınıp gidiyordu.

(Hayat-ı Hakikiyye Sahneleri, 1909)    

Servetifünun bu darbeden kurtulmuştu ama, gönülce ölmüştü. Çünkü artık Saray, edebiyatı kesinlikle yasaklamıştı. O tarihten sonra çıkan Servetifünun’da ne bir şiir vardır, ne de bir hikâye. Gazeteyi doldurmak için sayısız takma adlarla fen ve teknikle ilgili söyleşiler yazdım, arıcılıktan söz ettim, yemeklerin kalori değerlerinden konu açtım, her şeyden, ama kesinlikle suya sabuna dokunmayacak şeylerden.

Kudüs Yazı İşleri Müdürlüğü’yle İstanbul’dan uzaklaştırılmış Mahmut Sadık Bey’in geriye dönüşü, benim Servetifünun’dan uzaklaşmama neden oldu. Çünkü Mahmut Sadık Bey, Ahmet İhsan Bey’in çok eski arkadaşı ve aile dostuydu. Hem onu korumak dileği hem Servetifünun’un içeriğine daha fazla yenilik ve çeşitlik verebilmek umudu, bizim patronu günün birinde bana yol vermeye götürmüştü. Sanırım bu yolla ayda yüz kuruş kadar bir kazanç da sağlamıştı.

Servetifünun edebiyatı bittikten sonra ben edebiyat üzerine hiçbir eser yazmadım. Görüyorum ki öteki dostlar da yazmamışlar. İleride bastırmak üzere yazıp saklamamın demek ki yolu yok. O akım sürseydi, şüphesiz, düşündüğüm ve istediğim birkaç romanı yazmış olacaktım. Bunların yazılmaması bir eksiklik değil ama, Servetifünun edebiyatı Meşrutiyet’e kadar sürseydi, şüphesiz gelişim aşamalarından geçer ve arada kırık halkalar kalmazdı.

Bununla birlikte bütün bütün de boş durmadım. Servetifünun çıkarken dil konularına merak duymuş ve daha çok dilin kaynaklarıyla çok uğraşmıştım. Üstelik dilin kaynakları üzerine birçok eserlerden alarak koca bir cilt kitap bile yazdım, duruyor. Bunun giriş bölümünden bir iki konu Servetifünun’da çıkmıştı. Sonra, insan ve toplumla ilgili kurumlarda kaynak sorununun hiçbir zaman bilimsel olarak çözülemeyeceğini okuya okuya öğrendiğim için bu yazıları öylece bıraktım. Ama gene Türkçenin bir dilbilgisini yazarak Türkçeyi Arap ve İran dillerinin etkisinden kurtarmak düşüncesi zihnime saplandı.

Siyasal alandaki kapitülasyonlar dilimizde de vardı. Türk devleti siyasal bağımsızlığına sahip olmadığı gibi Türk dili de ulusal bağımsızlığından yoksun bulunuyordu. Çünkü Türkçenin içinde yabancı dillerin yasaları yürüyordu. Türkçemiz adını bile yitirmişti. Okullarda bize Kavaid-i Osmaniye (Osmanlıca Kurallar) okutuyorlardı. Ortada Türkçe yoktu, Osmanlıca vardı ve buna “Arapça, Farsça ve Türkçeden oluşan” bir dil deniyordu. İşte bu akıma karşı içimde güçlü bir tepki uyanmıştı. Bağımsız bir Türkçenin varlığını ortaya koymak ve Türkçe öğrenmek yolunda ayrıca Arapça ve Farsçayı öğrenme zorunluluğuna son vermek gerekiyordu.

Bunun için önce bir “dilbilgisi” (gramer) yazmaya karar verdim. Okullarda okutulan Cevdet Paşa’nın “Osmanlıca Kuralları” Arapçanın etkisi altındaydı. Türkçede kaç türden sözcük bulunduğu, Türkçe sözcüklere bakılarak, araştırılarak belirlenmiş ve saptanmış değildi; Arap dilbilgisinden alınmıştı. “Bu” sözcüğü Türk çocukları için “İsm-i işaret” idi; “bir” ise “ismi adet” idi.

Önce yazdığım dilbilgisinin adını Türkçe Sarf ve Nahiv diye kararlaştırdım. Başına Hovelacque’ın eserinden alarak diller üzerine kısa genel bilgi ekledim ve Türkçenin Arap ve İran asıllı sözcükleri ve kuralları almakla karma bir dil olamayacağını, dilimizin ancak Türkçe olduğunu açıkladım. Sonra bir Avrupa dilbilgisi yöntemiyle bizim Türkçe dilbilgisini yazdım. Türkçede kaç tür sözcük bulunduğunu bizim dilimizin yapısından çıkararak saptadım. Benden sonra bu bölümleme değiştirilemedi. Bugün bile her dilbilgisi kitabında aynı bölümleme sürüp gidiyor. Ama doğallıkla benim adım anılmamak koşuluyla!  (…)

Her sözcüğü ayrı bir söz olarak çocuklara ezberletmek, türemeden, aradaki ilişkilerden söz etmemek çok uzun ve yorucu bir yol olurdu. Bu yolu kısaltmak ve çocukları çeşitli sözcükler arasındaki ilişkileri anlamaya, öğrenmeye yöneltmek herhalde zorunluydu. Ama nasıl?

Bunun için pratik bir yol düşündüm. Çocuklara bir sözcüğün bağlı olduğu aileyi bulmak ve o aileye giren sözcükleri bir tümcede kullanmak üzere alıştırmalar hazırladım. Bu alıştırmalar ikinci yıl bilgisinden başlayarak çocuklar için zorunlu oluyordu. Çocuklar bu alıştırmaları yapa yapa sözcük aileleri ne, biçimlere göre anlam değişmelerine alışacaklardı ve bunu özel olarak Arapça kuralları öğrenmeden yapabileceklerdi.

Bu noktada yeni bir zorlukla karşılaştım. Öğrenci, bir sözcüğün bağlı olduğu aileyi nereden bulacak? Bunu sağlamak için bir türetme sözlüğü yapmaya karar verdim. Arapça sözcüklerin önce kökünü sayfanın başına yazacaktım. Sonra o kökten çıkan bütün sözcükleri aynı sayfada toplayacaktım ve bu sözcüklerin anlamlarını yazdıktan sonra çeşitli Türk yazarlarından alınmış örneklerle nasıl kullanıldıklarını da gösterecektim.

Bu karardan sonra Arapça sözlüğü ele aldım. Baştan sona kadar bütün sözlüğü sanki elekten geçirdim. Türkçede kullandığımız ne kadar Arapça kök varsa bunları ayrı ayrı fişlere yazdım. Sonra her birine o kökten Arapların çıkarmış oldukları sözcükleri ekledim.

Artık sıra Türkçe sözlükleri karıştırmaya gelmişti. Çünkü biz Arapçadan aldığımız sözcükleri hep olduğu gibi, olduğu anlamlarda kabul etmemişizdir. Bunlar üzerine büyük bir kullanım tutumumuz vardır. Bir kez, Araplarda olmayan sözcükler yapmışız ve onları Arapça saymışız. Örneğin “karz” kökünden Arap türeme kurallarına göre bir “istikraz” mastarı uydurmuşuz. Arap, bu sözcüğü bilmez. O, bu anlamda “iktiraz”ı kullanır. Ama bizim için istikraz vardır, iktiraz yoktur. Bundan başka bazı Arapça kelimelere Arapların bilmedikleri anlamlar vermişizdir. İşte bunları bulmak için Türk sözlüklerini baştan aşağıya kadar gözden geçirdim. Sözlükte bulunmayan kendi eklemelerimizi ve buluşlarımızı fişlere yazdım. Sonra bunlara ünlü yazarlarımızın eserlerinden örnek aramak gerekiyordu ki Türk çocukları o yabancı sözcüklerin Türkçede nerelerde ve ne anlamlarda kullanıldıklarını görsünler.

İşte bir yerde herhangi bir Arap sözcüğüne rastlayan çocuk bu sözlüğü açınca o sözcüğün bütün türevlerini, soyunu sopunu hep bir arada bulacak, dilbilgisindeki alıştırmaları yapa yapa bunları Arapça okumaya gerek kalmadan öğrenecekti. Bu sözlüğü yazık ki bastıramadım. Yıllarca döktüğüm göz nuru boşa gitti.

Yazdığım Sarf ve Nahiv yayımlandığı gün Meşrutiyet de duyurulmuş oluyordu. Artık benim dilbilgisiyle uğraşacak vaktim kalmamıştı. Onun için, yazık ki, yazdığım kitabı çocuklara kendim okutarak eksik ve yanlış yanlarını deneyimlerimle anlayamadım ve sonra düzeltemedim.

                                                                              (Edebiyat Anıları, 1999)