Samiha Ayverdi

Yazar (D. 25 Kasım 1905, Şehzadebaşı / İstanbul - Ö. 22 Mart 1993). Annesi Meliha Hanım, babası Piyâde Kaymakamı (Yarbay) İsmâil Hakkı Bey’dir. Kendisi gibi Türk kültürüne büyük hizmetlerde bulunmuş olan sanat tarihçisi ağabeyi Ekrem Hakkı Ayverdi’den sonra âilenin ikinci ve son çocuğu olarak dünyâya geldi. Baba tarafından şeceresi Ramazan oğullarına kadar uzanır.

Sâmiha Ayverdi, özellikle babasının ve bütün ailenin sevgi çemberi içinde eski büyük âile tipinin dadılı halayıklı havasını soluyarak büyüdü. Daha üç dört yaşından itibaren babasının, evinde düzenlediği selâmlık sohbetlerine katıldı. Bu sohbetlerde Ziya Paşa, Cevdet Paşa, Ahmet İzzet Paşa, Çürüksulu Mahmut Paşa ve Ressam Ali Rıza Bey gibi ünlülerin konuşmalarını dinleyerek yetişti. Bu sohbetler onun, öğrenmeye hevesli doğasını besledi ve güçlü hâfızasına yerleşerek eserlerine malzeme kaynağı oldu. 1905-93 yılları arasında II. Abdülhamit, İkinci Meşrutiyet, İttihad ve Terakki, Balkan Savaşı, Birinci Dünya Savaşı, İstiklâl Savaşı ve Cumhuriyet dönemlerini yaşadı.

Beş yaşında mahalle mektebine başlayan Sâmiha Ayverdi 1921 yılında, Süleymâniye İnas Nümune Mektebini bitirip özel dersler almaya başladı. Yazar bu dönemde Fransızca öğrendi. Henüz on iki yaşındayken Kısâs-ı Enbiyâ ve Servet-i Fünûn ciltleri de dahil olmak üzere babasının kütüphanesindeki birçok eseri okudu. On altı yaşında iken bir kaymakamla evlendirildi. Ancak anlaşamadığı eşinden Nâdide adında bir kız çocuğu dünyaya getirdikten sonra ayrıldı, evlilik defterini böylece kapattı.

Hayatında en önemli rolü oynayan insan, annesi vâsıtasıyla eşiğinden içeri adım attığı Kenan Büyükaksoy, nâm-ı diğer Kenan Rufâî oldu. Dayısı Server Hilmi Bey’in mektep arkadaşı olan bu zat 1867’de Selânik’te doğmuş ve ilk mânevi terbiyesini annesi Hatice Cenan Hanım’dan almıştır. Dokuz yaşındayken Galatasaray Sultânisine girmiş ve mektebi bitirdikten sonra çeşitli şehirlerde eğitim müdürlüğü yapmıştır. l900’de Medine’de inşa edilen İdâdî-i Hamidi (Abdülhamit Lisesi) müdürlüğünde bulunmuş, daha sonra çeşitli yüksek okullarda müdürlük ve eğitim müfettişliği görevlerine getirilmiştir. Hayatındaki Kenan Büyükaksoy’un yerini kendisi şöyle tanımlar:

“Vatan ve imanı, kılıcın iki yüzü gibi birleştirmiş bir âilenin evlâdı olmakla beraber, dünya görüşü ve insanlık anlayışı yolunda atmaya çalıştığım her adımı, hocam Kenan Rif’âî’ye borçluyumdur. Bir mânevi murâkebe, derûnî muhasebe ve birlik görüşünden uzaklaştıkça, ulvî duygu ve yapıcı düşüncelerini kaybeder olan cemiyet ve milletlerin yüzlerinin gülmesi için, şahsi ihtiras ve menfaat şâibesiyle kirlenmemiş rehber otoritelere muhtaç bulunduklarına inanıyorum.

Hayatıma bir çizgi çekerek yekûnunu gözden geçirdiğim zaman, kendi kendisinin emiri olduğu gibi, etrafındakileri de hayvânî ve nefsâni hırs ve çirkinliklerinden âzâde ederek hürriyete kavuşturma cihadı içinde olan bir ulunun çömezi olmaklığımdan başka kârım olmadığı gerçeğini görüyorum.”

Otuz iki yaşında iken ilk romanı Aşk Budur (1938) yayımlandı. Daha sonra art arda diğer romanları basılmaya başladı. Hepsi de tasavvuf ve mânevi aşkı anlatan bu kitaplar hakkında Necip Fazıl, Refii Cevad, Âdile Ayda gibi isimler övgü dolu yazılar yazdı.

1946 yılından sonra tür değiştirerek roman yazmaya son verdi. Artık “fikrî, içtimâî ve târihî eserlere”  ağırlık vermeye başladı.  Ayrıca İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul Enstitüsü ve Yahya Kemal Enstitüsünde faal üyeliklerde bulundu. Türk Kadınları Kültür Derneği İstanbul Şubesi’nin ve Kubbealtı Akademisinin kurucu üyesi olarak çalıştı, akademiyi fikir ve yazılarıyla besledi. İlerleyen yaşına rağmen köşesine çekilmek şöyle dursun aktivitesini arttırarak sürdürdü. 1980 yılında Libya tarafından İspanya’nın Sevil şehrinde düzenlenen İslâm Konferansı için hazırlık toplantısına bir tebliğle katıldı. 1969-80 yılları arasında çeşitli Avrupa ülkelerine yaptığı gezilerde tuttuğu notlar, Yeryüzünde Birkaç Adım adlı eserini yazılmasını sağladı. 1984 yılında çok sevdiği ağabeyi Ekrem Hakkı Ayverdi’yi kaybetmesi, bozulmaya başlayan sağlığını daha da kötüleştirdi. Bu duruma rağmen çalışkanlığı ve özellikle okumadan kopmayışı için Ahmet Kabaklı şu değerlendirmeyi yapmıştır:

“Sâmiha Hanımefendi kadar titiz bir okuyucu görmedim. O muhakkak ortamızda bir büyük ilham gibidir. Tur’da oturan bir velî gibi sesini bize duyurur. Yazımızda ufak bir meziyet varsa ilkin onun gözü önündedir ve ilkin o bizi bulur ve ilkin o tebrik eder. Maksat teşviktir. Yazılarımızı yahut faydalı yazıları her güzel yazıyı teksir edip Avrupa’ya yollar, Anadolu’ya yollar, Suriye’ye yollar, Mısır’a yollar.”

Hakkında basında çıkan yazılarda kendisi için kullanılan sıfatlar, hizmetlerinin bir özeti gibidir: “Mistik bir kadın yazar”, “Sâmiha Ana”, “Vatan Ana”, “Yaman Bir Türk Akıncısı”, “Alperen”, “Milli Hâfıza”, “Milli Vicdan”, “Vakıf Ana”, “İstanbul Hanımefendisi”, “Son Osmanlı”…

Ödülleri:

Kendisine, 1978’de Türkiye Milli Kültür Vakfı Armağanı, 1984’de Millî Kültür Vakfı tarafından Türk Millî Kültürüne Hizmet Şeref Armağanı, l985’de Yeryüzünde Birkaç Adım isimli kitabı dolayısıyla, Boğaziçi Yayınları tarafından Boğaziçi Başarı Ödülü, 24 Nisan 1986’da, Türk Edebiyatı Vakfı tarafından millî sanata hizmetlerinden ötürü plaket, 5 Mart 1988’de yazı hayatının 50. yılı dolayısıyla Aydınlar Ocağı Genel Merkezinde  tertiplenen törende plaket, 13 Mayıs l990’da Âile Araştırmaları Kurumu tarafından şükran beratı, 1992’de Türkiye İlim ve Edebiyat Eserleri Sahipleri Meslek Birliği Üstün Hizmet Ödülü, 28 Şubat 1992’de kurucu üyeliğini yaptığı Türk Kadınları Kültür Derneği tarafından plaket verildi. Türk Edebiyatı Dergisi 1984’de 127. sayısında yer alan Sâmiha Ayverdi özel bölümü, Yazı hayatının 50. yılı dolayısıyla Kubbealtı Akademi Mecmuası Ekim 1988 özel sayısı olarak çıktı. 

Merkez Efendi Kabristanında toprağa verilmiştir.

Samiha Ayverdi İçin Ne Dediler?

 “S. Ayverdi’nin teşbihlerle, telmihlerle, mecazlarla örülü uzun cümlelerden oluşan edebî kudreti yüksek Türkçesi, ilk bakışta okuyucuyu zorlar gibi görünür. Ama okudukça ve dilin lezzetini duydukça o cümlelerden kopamazsınız. Türkçenin haşmeti, ifade kaabiliyeti, kıvraklığı, musikisi Ayverdi’nin cümlelerinde kendini gösterir. Bu cümleler derununda, son derece köklü bir kültür ve medeniyet dünyasını da günümüze taşır.“ (İsa Kocakaplan)

***

“Yazınsal yapıtlarının hemen hepsi, İstanbul üzerinde odaklanan kitaplardır. Ayverdi de Yahya Kemal ve A. Ş. Hisar gibi, İstanbul’u Osmanlı-İslâm uygarlığının cisimleştiği uzam olarak görür. Modernizme ve Cumhuriyete ilişkin görüşleri tartışmaya açık olan, yer yer gizlenemeyen bir fanatizmi yansıtan Ayverdi, roman ve anılarında üslupçu bir eğilim göstermektedir.” (Ahmet Oktay)

***

“Yazar, dünü bugüne taşımaya çalışır. Tasarlanmış, düzenlenmiş, geçmişte mistiğin karışımı bir dünya ancak onu doyuma ulaştırır. O mücerret mekanı, reel bir mekan olan İstanbul’da yakalar. İstanbul’u metafiziğin, ütopist dünyanın bir taşıyıcısı olarak görür. (…) Geçmişin ruhunu yaşanılan zamana taşıyan geleneğin ‘an’a dinamizm kazandırdığı inancındadır. Ayverdi’de ‘estetik’ ve ‘metafizik’ tarihi süreklilik’tir.” (Banıçiçek Kırzıoğlu)

ESERLERİ:

Roman: Aşk Bu İmiş (1938), Batmayan Gün (1939), Mabette Bir Gece (1940), Ateş Ağacı (1941), Yaşayan Ölü (1942), İnsan ve Şeytan (1942), Son Menzil (1943), Yolcu Nereye Gidiyorsun (1944), Mesihpaşa İmamı (1948), İbrahim Efendi Konağı (1964), Hancı (1988), Bağbozumu (1987), Küplüce’deki Köşk (1989).

Deneme-İnceleme: Yusufçuk (makale ve konferanslarından seçmeler, 1946), Kenan Rifâî ve Yirminci Asrın Işığında Müslümanlık (1951, 3. bas. 1983), Edebî ve Manevî Dünyası İçinde Fatih (1953), Boğaziçi’nde Tarih (1966), Misyonerlik Karşısında Türkiye (1969), Türk-Rus Münasebetleri ve Muharebeleri (1970), Millî Kültür Meseleleri ve Maarif Dâvâmız (1976), Türk Tarihinde Osmanlı Asırları (3 cilt, 1975-76), Abide Şahsiyetler (1976), Türkiye’nin Ermeni Meselesi (1976), Kölelikten Efendiliğe (1978, Arapça ve İngilizcesi 1979, Urducası 1981), Dost (1980, İngilizcesi 1995), Yeryüzünde Birkaç Adım (1984), Mektuplardan Gelen Ses (1985), Rahmet Kapısı (1985), Ne İdik Ne Olduk (1985), Ah Tuna Vah Tuna (1990), Dile Gelen Taş (1999), Ratibe (haz. Aysel Yüksel, 2000), İthaflar (2002), İki Âşina (2003), Ezelî Dostlar (2004), Dünden Bugüne Ne Kalmıştır (2006),  Arkamızda Dönen Dolaplar (2007), Kaybolan Anahtar (2008), Paşa Hanım (2009), Ebâbil Kuşları (2010), O da Bana Kalsın (2013), Üç Günlük Dünya İçin (2014), Sinan’ın Günlüğü (2015).

Anı: İstanbul Geceleri (1952), Bir Dünyadan Bir Dünyaya (1974), Hatıralarla Başbaşa (1977), Hey Gidi Günler Hey (1988).

Şiir: Hancı (2003).

Söyleşi: Mülâkatlar (2005).

Mektup: Mektuplar 1 Sâmiha Ayverdi - Belkıs Dengiz (2015), Mektuplar 2 Sâmiha Ayverdi – Annemarie Schimmel (2015), Mektuplar 3 Sâmiha Ayverdi – Nazik Erik (2016), Mektuplar 4 Sâmiha Ayverdi – İlhan Ayverdi (2016), Mektuplar 5 Sâmiha Ayverdi – S.Huri , S.Erol, N.Araz (2016), Mektuplar 6 Sâmiha Ayverdi – Kemal Aren (2016).

KAYNAKÇA: TDE Ansiklopedisi (1977), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) - Ünlü Edebiyatçılar (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 4, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013), Ahmet Oktay / Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı 1923-1950 (1993), Mehmet Nuri Yardım / Medeniyetimizin Şahidi: Samiha Ayverdi: Batı Gençlerimizi Yaralıyor, s. 23-27), İsmet Binark / Samiha Ayverdi’nin Mektupları (2002), Servet Kabaklı vd. (Türk Edebiyatı, Özel Bölüm, Mayıs 2005), 1905-1993 Sâmiha Ayverdi – Doğumunun 100. Yılı (broşür, hayatının çeşitli döneminden fotoğraflarla, 2005), Samiha Ayverdi Kitapları (kubbealti.org.tr, 24.03.2020).